Cuộc sống quanh ta

Trí thức là một lựa chọn

Nguyễn Hưng Quốc
Chủ nhật 26/02/2012

Trong bài trước, tôi đã giới thiệu quan điểm của Thomas Sowell trong cuốn Intellectuals and Society (2009), theo đó, trí thức là những kẻ mà công việc đều bắt đầu và kết thúc với ý tưởng. Xin nhắc lại: quan niệm ấy không hề cực đoan. Đó là cách hiểu thông thường trong thế giới nói tiếng Anh. Chính vì thế, từ điển Oxford mới định nghĩa trí thức là những kẻ thích và có khả năng theo đuổi những ý tưởng vị ý tưởng (ideas for their own sake) hơn là những vấn đề thực dụng.

Như vậy, vấn đề trí thức hay không trí thức không hẳn là vấn đề trình độ. Không phải trí thức thông thái hơn những người không được xem là trí thức. Một chuyên gia (expert) trong một lãnh vực nào đó có thể có kiến thức chuyên ngành cao hơn hẳn những người vốn được công nhận là trí thức, nhưng chuyên gia, trong phần lớn các trường hợp, không phải là trí thức bởi kết quả cuối cùng của công việc họ làm không phải là ý tưởng mà là sản phẩm hay dịch vụ. Trí thức cũng không hẳn khôn ngoan hơn người khác. Chính vì thế mới có những “tri thức dại dột” (unwise intellect). Chung quanh những tên độc tài khát máu như [...] và Hitler, lúc nào cũng đầy những người được xem là thuộc “giới trí thức” (intelligentsia) sùng bái và ca tụng, bất chấp việc chúng đã giết chết cả hàng triệu người vô tội và đày đoạ dân tộc của chúng vào cảnh hoặc chiến tranh hoặc bần cùng.

Nhưng trí thức cũng không hẳn thuộc phạm trù nghề nghiệp (occupational category) như Thomas Sowell đã viết (tr. 2 & 282). Thật ra, Sowell phân biệt hai từ trí thức: với tư cách một danh từ, nó chỉ một loại người thuộc một nghề nghiệp nhất định nào đó; với tư cách một tính từ, nó chỉ một loạt những tiêu chuẩn và thành tựu được khái quát hoá từ cách hành xử của phần lớn những người trong nghề nghiệp đó (tr. 282).

Trên thực tế, phần lớn những người trí thức thuộc giới nghiên cứu, đặc biệt giới nghiên cứu các ngành khoa học lý thuyết, khoa học xã hội và nhân văn, tức những người hoạt động không dẫn đến kết quả nào khác ngoài các ý tưởng. Tuy nhiên, phạm vi của cái gọi là nghiên cứu ấy lại rất rộng, không giới hạn trong một lãnh vực cụ thể nào cả. Chúng ta có thể thấy điều đó qua danh sách 100 nhà trí thức hàng đầu trên thế giới do tạp chí Foreign Policy và Prospect Magazine thực hiện vào năm 2005.

Hạng	Tên	Nghề nghiệp	Quốc gia	Số phiếu
1.	Noam Chomsky	Nhà ngôn ngữ học, tác giả, nhà hoạt động xã hội	Mỹ	4827
2.	Umberto Eco	Tiểu thuyết gia và nhà Trung cổ học	Ý	2464
3.	Richard Dawkins	Nhà sinh vật học và nhà bút chiến	Anh	2188
4.	Václav Havel	Chính khách, kịch tác gia	Czech Republic	1990
5.	Christopher Hitchens	Nhà bút chiến	Anh/Mỹ	1844
6.	Paul Krugman	Kinh tế gia, ký mục gia	Mỹ	1746
7.	Jürgen Habermas	Triết gia	Đức	1639
8.	Amartya Sen	Kinh tế gia	Ấn Độ	1590
9.	Jared Diamond	Nhà inh vật học, sử gia	Mỹ	1499
10.	Salman Rushdie	Tiểu thuyết gia, bình luận gia chính trị	Anh/Ấn Độ	1468
11.	Naomi Klein	Tác giả, ký giả	Canada	1378
12.	Shirin Ebadi	Luật sư, nhà hoạt động nhân quyền	Iran	1309
13.	Hernando de Soto	Kinh tế gia	Peru	1202
14.	Bjørn Lomborg	Nhà môi trường học	Đan Mạch	1141
15.	Abdolkarim Soroush	Lý thuyết gia tôn giáo	Iran	1114
16.	Thomas Friedman	Ký giả, tác giả	Mỹ	1049
17.	Pope Benedict XVI	Nhà lãnh đạo tôn giáo	Đức, Vatican	1046
18.	Eric Hobsbawm	Sử gia	Britain	1037
19.	Paul Wolfowitz	Giáo sư, nhà hoạch định chính sách	Mỹ	1028
20.	Camille Paglia	Tác giả, nhà phê bình xã hội	Mỹ	1013
21.	Francis Fukuyama	Nhà chính trị học, tác giả	Mỹ	883
22.	Jean Baudrillard	Nhà xã hội học	Pháp	858
23.	Slavoj Zizek	Triết gia, nhà xã hội học	Slovenia	840
24.	Daniel Dennett	Triết gia	Mỹ	832
25.	Freeman Dyson	Nhà vật lý	Mỹ	823
26.	Steven Pinker	Nhà tâm lý học	Mỹ/Canada	812
27.	Jeffrey Sachs	Nhà kinh tế	Mỹ	810
28.	Samuel Huntington	Nhà chính trị học	Mỹ	805
29.	Mario Vargas Llosa	Tiểu thuyết gia, chính khách	Peru	771
30.	Ali al-Sistani	Tu sĩ	Iran, Iraq	768
31.	E.O. Wilson	Nhà sinh vật học	Mỹ	742
32.	Richard Posner	Thẩm phán, học giả	Mỹ	740
33.	Peter Singer	Triết gia	Úc	703
34.	Bernard Lewis	Sử gia	Anh/Mỹ	660
35.	Fareed Zakaria	Tác giả, ký giả	Mỹ	634
36.	Gary Becker	Nhà kinh tế học	Mỹ	630
37.	Michael Ignatieff	Nhà văn, lý thuyết gia về nhân quyền	Canada	610
38.	Chinua Achebe	Tiểu thuyết gia	Nigeria	585
39.	Anthony Giddens	Nhà xã hội học	Anh	582
40.	Lawrence Lessig	Học giả về luật pháp	Mỹ	565
41.	Richard Rorty	Triết gia	Mỹ	562
42.	Jagdish Bhagwati	Kinh tế gia	Mỹ/Ấn Độ	561
43.	Fernando Henrique Cardoso	Nhà xã hội học, cựu Tổng thống	Brazil	556
44.	J.M. Coetzee	Tiểu thuyết gia	Nam Phi	548
44.	Niall Ferguson	Sử gia	Anh	548
46.	Ayaan Hirsi Ali	Chính trị gia	Somalia, Netherlands	546
47.	Steven Weinberg	Vật lý gia	Mỹ	507
48.	Julia Kristeva	Triết gia	Pháp	487
49.	Germaine Greer	Nhà văn, giáo sư	Úc/Anh	471
50.	Antonio Negri	Triết gia	Ý	452
51.	Rem Koolhaas	Kiến trúc sư	Hà Lan	429
52.	Timothy Garton Ash	Sử gia	Anh	428
53.	Martha Nussbaum	Triết gia	Mỹ	422
54.	Orhan Pamuk	Tiểu thuyết gia	Turkey	393
55.	Clifford Geertz	Nhà nhân chủng học	Mỹ	388
56.	Yusuf al-Qaradawi	Tu sĩ	Ai Cập/ Qatar	382
57.	Henry Louis Gates, Jr.	Học giả, nhà phê bình xã hội	Mỹ	379
58.	Tariq Ramadan	Học giả Hồi giáo	Thuỵ Sĩ	372
59.	Amos Oz	Tiểu thuyết gia	Israel	358
60.	Lawrence Summers	Kinh tế gia	Mỹ	351
61.	Hans Küng	Nhà thần học	Thuỵ Sĩ	344
62.	Robert Kagan	Nhà bình luận chính trị	Mỹ	339
63.	Paul Kennedy	Sử gia	Anh/Mỹ	334
64.	Daniel Kahneman	Nhà tâm lý học	Israel/Mỹ	312
65.	Sari Nusseibeh	Nhà ngoại giao, triết gia	Palestine	297
66.	Wole Soyinka	Kịch tác gia	Nigeria	296
67.	Kemal Dervis	Kinh tế gia	Turkey	295
68.	Michael Walzer	Lý thuyết gia chính trị	Mỹ	279
69.	Gao Xingjian	Tiểu thuyết gia, kịch tác gia	Trung Quốc	277
70.	Howard Gardner	Tâm lý gia	Mỹ	273
71.	James Lovelock	Khoa học gia	Anh	268
72.	Robert Hughes	Nhà phê bình nghệ thuật	Úc	259
73.	Ali Mazrui	Nhà chính trị học	Kenya	251
74.	Craig Venter	Nhà sinh vật học, doanh nhân	Mỹ	244
75.	Martin Rees	Nhà vật lý thiên văn	Britain	242
76.	James Q. Wilson	Nhà tội phạm học	Mỹ	229
77.	Robert Putnam	Nhà chính trị học	Mỹ	221
78.	Peter Sloterdijk	Triết gia	Đức	217
79.	Sergei Karaganov	Nhà phân tích chính sách ngoại giao	Nga	194
80.	Sunita Narain	Nhà môi trường học	Ấn Độ	186
81.	Alain Finkielkraut	Triết gia	Pháp	185
82.	Fan Gang	Nhà kinh tế học học	Trung Quốc	180
83.	Florence Wambugu	Nhà thực vật bệnh lý học	Kenya	159
84.	Gilles Kepel	Học giả về Hồi giáo	Pháp	156
85.	Enrique Krauze	Sử gia	Mexico	144
86.	Ha Jin	Nhà văn	Trung Quốc	129
87.	Neil Gershenfeld	Vật lý gia	Mỹ	120
88.	Paul Ekman	Nhà tâm lý học	Mỹ	118
89.	Jaron Lanier	Nhà tiên phong về hiện thực ảo	Mỹ	117
90.	Gordon Conway	Nhà nghiên cứu nông nghiệp	Anh	90
91.	Pavol Demes	Nhà phân tích chính trị	Slovakia	88
92.	Elaine Scarry	Lý thuyết gia văn học	Mỹ	87
93.	Robert Cooper	Nhà văn, nhà ngoại giao	Anh	86
94.	Harold Varmus	Nhà nghiên cứu y học	Mỹ	85
95.	Pramoedya Ananta Toer	Nhà văn	Indonesia	84
96.	Zheng Bijian	Nhà nghiên cứu chính trị	Trung Quốc	76
97.	Kenichi Ohmae	Lý thuyết gia về quản trị	Nhật	68
98.	Wang Jisi	Nhà phân tích chính sách ngoại giao	Trung Quốc	59
98.	Kishore Mahbubani	Tác giả, nhà ngoại giao	Singapore	59
100.	Shintaro Ishihara	Tác giả, chính trị gia	Nhật	57

Nếu trí thức, theo cách giải thích của Thomas Sowell, là những người hoạt động trong lãnh vực bắt đầu và kết thúc với ý tưởng, có khá nhiều người trong danh sách trên vốn tự bản chất không phải là trí thức: họ là chính khách (kết quả cuối cùng của công việc họ làm là chính sách và quyền lực), tu sĩ (kết quả cuối cùng là việc giữ đạo và truyền đạo), thẩm phán (kết quả cuối cùng là án lệnh), nhà ngoại giao (kết quả cuối cùng là quan hệ đối ngoại), nhà nghiên cứu y học (kết quả cuối cùng là cách thức phòng và trị bệnh), nhà kinh doanh (kết quả cuối cùng là lợi nhuận), v.v… Tuy nhiên, tất cả đều trở thành nhà trí thức, hơn nữa, trí thức nổi tiếng nhất thế giới.

Tại sao?

Lý do chính là họ…vượt biên.

Có hai kiểu vượt biên chính.

Thứ nhất là vượt ra khỏi biên giới lãnh vực chuyên môn của họ. Ai cũng biết Noam Chomsky là một nhà ngôn ngữ học xuất sắc, nhưng dưới mắt quần chúng, ông trở thành một nhà trí thức lỗi lạc không phải vì các công trình nghiên cứu ngôn ngữ học mà vì các bài bình luận về chính trị và xã hội, vốn nằm ngoài chuyên ngành của ông. Andrei Sakharov vốn là nhà vật lý nguyên tử đã trở một trí thức công chúng ở một lãnh vực hoàn toàn không dính líu gì đến vật lý: dân chủ và nhân quyền, ở đó, ông được giải thưởng Nobel Hoà bình năm 1975 và được biết đến ở khắp nơi trên thế giới. Trước đó, Bertrand Russell vốn cũng là một triết gia và một nhà toán học đã trở thành một trí thức công chúng nổi tiếng vì các bình luận chính trị, đặc biệt về chiến tranh Việt Nam. Trong phạm vi Việt Nam, chúng ta cũng dễ dàng thấy nhiều hiện tượng tương tự. Hoàng Tuỵ trở thành một trí thức công chúng không phải với các công trình nghiên cứu về toán học mà với các nhận định của ông về giáo dục. Quá trình chuyển hoá từ một nhà văn đến một nhà trí thức của Nguyên Ngọc cũng là quá trình đi từ phạm trù thuần tuý văn chương đến phạm trù văn hoá và xã hội. Ở Úc, nếu không tham gia vào các cuộc thảo luận về văn hoá, giáo dục, và thỉnh thoảng, chính trị (nhất là những vấn đề liên quan đến Biển Đông), cả Nguyễn Văn Tuấn lẫn Phạm Quang Tuấn đều chỉ là những giáo sư và những chuyên gia thầm lặng trong lãnh vực chuyên ngành của họ: một người về y học và một người về hoá học. Các công trình nghiên cứu của họ được phổ biến trên các tập san chuyên môn, ở đó, họ là chuyên gia hơn là trí thức, càng không phải là trí thức công chúng.

Dĩ nhiên, trong quá trình từ một chuyên gia đến một trí thức, người ta có khá nhiều thuận lợi: một là kiến thức cơ bản của họ đã khá rộng; hai là họ đã quen thuộc với các thao tác nghiên cúu từ cách tìm kiếm đến cách lý giải tài liệu; ba là cách diễn đạt, ít nhất cũng mạch lạc đủ để người đọc có thể theo dõi; và bốn, quan trọng nhất, họ được rèn luyện kỹ năng phân tích và lý luận để có thể suy nghĩ một cách độc lập và có tính phê phán.

Cần lưu ý là ở một người đóng hai vai trò, chuyên gia và trí thức, tài năng của một chuyên gia không nhất thiết tương ứng với tài năng của một trí thức. Trong cuốn Public Intellectuals, Richard A. Posner ghi nhận là có nhiều trí thức có uy tín trong công chúng nhiều hơn hẳn trong cộng đồng nghề nghiệp của họ. Trong số 100 nhà trí thức nổi tiếng nhất trong công chúng, chỉ có 18 người là thực sự nổi tiếng trong chuyên ngành. Điều đó cho thấy từ một chuyên gia đến một trí thức, nhất là trí thức công chúng, người ta đi vào hai thế giới khác nhau với những tiêu chuẩn khác nhau.

Thứ hai, vượt ra khỏi biên giới của môi trường hoạt động cố hữu. Môi trường hoạt động cố hữu của các nhà khoa học là gì? Là các phòng thí nghiệm và các tập san chuyên môn. Người đọc, người theo dõi và đánh giá họ là các đồng nghiệp cùng ngành. Ngay cả khi họ nổi tiếng thì họ cũng chỉ nổi tiếng trong ngành. Một số người, thật ít ỏi, trong họ, đến với quần chúng được chủ yếu là nhờ tầng lớp trung gian: các học giả, ký giả và thầy cô giáo. Trước đây, chính qua các tầng lớp trung gian ấy mà Charles Darwin, Karl Marx và Sigmund Freud đã trở thành trí thức công chúng nổi tiếng cả thế giới. Sau này, với sự phát triển vượt bậc của kỹ thuật truyền thông đại chúng, nhiều nhà trí thức lớn không muốn chờ đợi sự chuyển tải của tầng lớp trung gian ấy nữa. Họ trực tiếp đến với quần chúng. Thay vì chỉ đối thoại với đồng nghiệp trong các trung tâm nghiên cứu hay các đại học qua các tập san chuyên ngành, họ chọn lựa đối thoại trực tiếp với quần chúng bằng cách xuất hiện trên ti vi, trả lời phỏng vấn trên radio, viết các bài chính luận hoặc xã luận trên báo chí, và gần đây nhất, trên các blog. Đối tượng thay đổi, hình thức, ngôn ngữ và nội dung của các cuộc đối thoại cũng thay đổi theo. Từ văn phong học thuật, họ chuyển sang văn phong chính luận; từ ngôn ngữ hàn lâm, họ chuyển sang ngôn ngữ đại chúng; từ những đề tài chuyên môn họ chuyển sang những mối quan tâm trong đời sống hàng ngày của mọi người, hoặc ít nhất, của đa số dân chúng.

Trong cả hai trường hợp “vượt biên” nêu trên, quá trình từ một chuyên gia đến một trí thức hoặc từ một trí thức đến một trí thức công chúng hoàn toàn là một sự lựa chọn. Đó là một lựa chọn tự nguyện. Người ta không sinh ra là trí thức, đã đành. Ngay cả khi được học hành chu đáo, người ta cũng không nhất thiết trở thành trí thức để chỉ quanh quẩn mãi với các ý niệm và ý tưởng. Người ta có thể trở thành những nhà thực hành hay thực dụng xuất sắc. Lựa chọn trở thành trí thức là lựa chọn sống chết với ý tưởng. Chỉ với ý tưởng.

Tuy nhiên, đó chỉ là một khía cạnh.