Sự nghiệp của ông được tôn vinh bởi Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học và Nghệ thuật năm 2000, với chùm ca khúc rất nổi tiếng: "Mẹ yêu con", "Vượt trùng dương", "Bài ca năm tấn", "Tấm áo chiến sỹ mẹ vá năm xưa", "Một khúc tâm tình của người Hà Tĩnh" và "Dáng đứng Bến Tre". Nhưng cùng với đó lại là những "Dư âm" của một thời vang bóng và những hệ lụy gắn bó cho đến tận những năm tháng cam go nhất trong cuộc đời người nghệ sĩ lãng mạn và tài hoa này.
Giờ đây, một ngày của ông được tính từ 1 giờ đêm, vì ông luôn thao thức không thể ngủ nổi. Ông đếm từng canh giờ, lắng nghe những chuyển động trong tâm hồn mình với bao ký ức tràn về…
Thuyền tình vỡ bến và hệ lụy của "Dư âm"
Đó là một câu chuyện dài với ca khúc "Dư âm", mà ông viết vào năm 1950 khi đang làm Trưởng đoàn văn công Sư đoàn 304. Ngạn ngữ cổ "Tình chị duyên em" xưa, đã xảy ra với nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý, khi ông được một người bạn giới thiệu để tìm hiểu một người con gái ở Thanh Chương, cùng quê lúc ấy.
Sau khi người vợ đầu tiên yểu mệnh từ năm 1947, cũng đã đến ba năm trời nuôi nấng con nhỏ, nên việc người bạn giúp tìm bạn mới làm nhạc sĩ trẻ Nguyễn Văn Tý háo hức lắm. Nhưng cái duyên cái số mới lạ lùng và trêu người. Đã mấy lần gặp gỡ nhưng vẫn chưa bén tình với cô chị, thì cô em bất ngờ xuất hiện, với nụ cười hồn nhiên và đôi mắt long lanh hút hồn người nhạc sĩ. Đó là nỗi khát khao ập đến như một tia chớp vậy.
Sét đánh chăng? Đúng thế! Nhạc sĩ họ Nguyễn bị ám ảnh vì đôi mắt ấy. Khi người chị đuổi cô em ra khỏi câu chuyện của mình thì cũng là lúc tình yêu của nhạc sĩ, cho dù mơ hồ, thoáng chốc với cô em lại nồng cháy. Ngược lại cô em cũng vậy, như sự đồng vọng của thần giao cách cảm, cũng không ngủ được. Nàng hong tóc ngoài hiên và ôm đàn hát bâng quơ trong nỗi niềm mơ mộng trong đêm. Còn chính nhạc sĩ lại trở nên ngơ ngẩn vì tiếng tơ lòng ngân nga.
Cảm xúc trào dâng, ngay giữa đêm đó, một câu nhạc chợt vang lên, nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý đã quây cót che bớt ánh sáng của đèn dầu và ghi lại những nốt nhạc trên cái nong kê nghiêng. Nhạc sĩ ôm cây ghi ta và thầm hát lên những lời đầu tiên về tình yêu trong mộng ước: "Đêm qua mơ dáng em đang ôm đàn, dìu muôn tiếng tơ…". Anh có cảm giác như có ai đó trên trời đọc cho mình chép ra những dòng nhạc dạt dào tuôn chảy. Đó là linh cảm vị ngọt của tình yêu không tới. Bởi lẽ sau đó là sự cấm đoán chia xa. Hai người không thể gặp nhau.
Tuy tình chẳng tới, nhưng người nghệ sĩ lại để đời cho những phút giây sáng tạo đột xuất, và ca khúc "Dư âm" đã làm nổi danh cái tên Nguyễn Văn Tý từ đó. Đặc biệt từ khi bài hát này được lồng trong phim "Kiếp hoa", chiếu ở vùng địch tạm chiếm. Mặc cho "Dư âm" bị cấm trong vùng kháng chiến, nhưng trong những ngày tháng ấy, nó vẫn được phổ cập sâu rộng trong đời sống và nhất là tầng lớp tiểu tư sản và học sinh sinh viên. Nhưng thật rủi thay, đó cũng là một tai họa cho người nhạc sĩ trẻ này, khi ba năm sau có một cuộc chỉnh huấn bất ngờ, và "Dư âm" là một dị phẩm bị đưa ra là một điển hình để khảo cung.
Đây là sự kiện làm nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý choáng váng, bởi nó xảy ra sau lễ thành hôn của ông với ca sĩ Bạch Lê, em gái nhạc sĩ Nguyễn Văn Thương. Niềm vui chưa kịp thỏa thì một không khí u ám bao trùm với những câu hỏi dồn ép với nhạc sĩ rằng, vì sao bài hát "Dư âm" lại được đưa ra vùng bị địch tạm chiếm, sào huyệt của kẻ thù; Hoặc nhạc sĩ đã nhận được gì của kẻ địch trả công cho?...
Sau nhiều lần làm kiểm thảo, nhưng mọi chuyện cứ giằng co, bị đào bới mãi, làm nhạc sĩ mệt mỏi, tuyệt vọng. Đến nỗi ông đành phó mặc cho số phận run rủi, và kêu lên rằng, sẵn sàng chịu bị bắt nếu có chứng cứ gì xác đáng. May sao một thời gian sau, lãnh đạo cấp trên cũng thông qua bản kiểm điểm thành khẩn của nhạc sĩ và không có bằng cớ để xử lý kỷ luật. Nhưng mọi chuyện đâu đã kết thúc…?
Đường dài lắm nỗi
Quả là án treo “dư âm” kia vẫn dai dẳng đến mức, vẫn là nguyên cớ ngầm cho cuộc chỉnh huấn lần thứ hai, khi có chuyện đồn thổi là, tác giả "Dư âm" là một thành viên của nhân văn giai phẩm. Đáng chú ý, khi đó nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý đang là một trong 5 người được cử ra thành lập Hội Nhạc sĩ Việt Nam, vào năm 1957. Tất nhiên họ cũng chẳng hề quan tâm đến những thành tựu sau 4 năm phấn đấu, mà nhạc sĩ đạt được sau lần chỉnh đốn tư tưởng lần trước.
Ai cũng rõ rằng, sau "Dư âm", nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý đã có giải thưởng cao nhất, với ca khúc "Vượt trùng dương", vào năm 1952 và thêm một lần nổi lên với ca khúc "Mẹ yêu con" (viết năm 1956), qua giọng hát của Khánh Vân và Thanh Huyền, được phát liên tiếp trên Đài tiếng nói Việt Nam.
Trong 5 năm trời, từ 1962 đến 1967, ông đã lăn lộn với thực tế trên đồng ruộng, cho ra đời những ca khúc hay như: "Bài ca năm tấn", "Chim hót trên đồng đay", "Tiễn anh lên đường", "Múa hát mừng chiến công" và "Người giỏi chăn nuôi". Ấy là chưa kể các tác phẩm nhạc nền cho những vở chèo của tỉnh và đạt những HCV trong các hội diễn sân khấu.
Và may sao, sau khi trở về Hà Nội, nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý vẫn giữ phong độ sáng tác về những đề tài quê hương rất sung sức với những ca khúc thấm đẫm chất dân ca, có sức truyền cảm sâu sắc. Chẳng ai có thể quên được những giai điệu ngọt ngào và rất ấn tượng của "Em đi làm tín dụng" (1971), "Tấm áo chiến sỹ mẹ vá năm xưa" (1973) hay "Một khúc tâm tình của người Hà Tĩnh" (1974). Thời điểm này, ông nổi lên như một ngôi sao tiên phong trong việc sáng tác mang phong cách âm nhạc dân gian, với những đề tài mới.
Thế rồi con người năng động và ưa sáng tạo trong ông luôn luôn gắn liền với những dịch chuyển, nay đây mai đó. Cuối cùng, ông định cư ở TP Hồ Chí Minh từ năm 1976. Cho đến nay, phong cách sáng tác của ông vẫn được phát huy triệt để qua những sáng tác về quê hương, đất nước, đến nỗi anh em đồng nghiệp còn gọi ông là người chuyên trị "Tỉnh ca", vì ông thường nhận lời viết theo đơn đặt hàng cho các tỉnh. Trong chùm bài hát viết về quê hương này ông có một số tác phẩm để đời. Đó là những ca khúc: "Người đi xây hồ Kẻ Gỗ" (1976), hay như "Dáng đứng Bến Tre" (1980), "Về Thuận Hải" (1984), và "Hát về thành phố biển dầu" (1984)…
Vĩ thanh
Đôi lúc chợt nghĩ lại những tai nạn đã trải qua ông lại thầm cảm ơn số phận đã đẩy ông dấn thân vào con đường sáng tạo vô cùng phong phú. Ông tự rèn luyện trên con đường nghệ thuật, thay đổi phong cách để khẳng định tài năng và chứng minh cho nỗi oan khuất của mình. Đó là sự dâng hiến cho sự nghiệp âm nhạc cách mạng. Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học và Nghệ thuật, mà ông được trao năm 2000 đã khẳng định tất cả.
Và giờ đây, sau mười năm cam chịu với bệnh tật và nỗi buồn chia xa, khi người vợ yêu quý của ông mất từ 2004. Ông côi cút với tuổi 87 trong ngôi nhà nhỏ đơn sơ. Hằng đêm, ngắm nhìn ảnh vợ treo trên tường, ông đếm thời gian trong từng khoảnh khắc. Canh một. Canh hai. Canh ba… Bà vẫn mỉm cười nhìn ông như thuở nào còn luộc khoai, nướng sắn. Còn trong ông một giai điệu lấp lánh đâu đó như muốn cất lên nhưng sao nghẹn lại. Ánh mắt đục trầm ngước lên trong đêm tối. Những "Dư âm" cuộc đời bỗng ngân vang trong tâm tưởng. Ông thầm hát lại bài ca cũ, với âm thanh trầm khê, sưởi ấm những đêm lạnh lẽo, cô đơn.
Hôm nay
Hôm qua
Tất cả
