Bệđỡcho viễn kiến của Tập làmột ýthức ngày càng trởnên bức thiết vềtình trạng khẩn cấp. Tập tiếp nhận quyền lực vào một thời điểm mà Trung Quốc mặc dùthành công vềkinh tế, nhưng bấp bênh vềchính trị. Đảng Cộng sản Trung Quốc, bịbăng hoại do tham nhũng vàthiếu hẳn một ýthức hệhấp dẫn, đãmất uy tín trước dân chúng, trong khi bất ổn xãhội ngày một lan rộng. Kinh tếTrung Quốc, dù vẫn còn tăng trưởng ởmột tốc độđầy ấn tượng, nhưng bắt đầu đểlộnhững dấu hiệu căng thẳng vàbấp bênh. Còn trên mặt trận quốc tế, mặc dùvới địa vịcủa một cường quốc kinh tếtoàn cầu, Trung Quốc không cónhững thành tích lớn. Bắc Kinh không đáp ứng có hiệu quảcác cuộc khủng hoảng tại Libya vàSyria vàđãđứng bên lềkhi các biến chuyển chính trịlàm rúng động hai trong những đối tác thân cận nhất của mình, Myanmar (còn gọi làMiến Điện) vàBắc Hàn. Đối với nhiều nhàquan sát, hình nhưTrung Quốc không có một chiến lược đối ngoại bao quát toàn diện nào cả.
Tập đãphản ứng lại ýthức vôvọng này bằng một cuộc chiếm đoạt quyền hành –cho bản thân, cho Đảng Cộng sản, vàcho Trung Quốc. Ông từbỏtruyền thống lãnh đạo tập thểcủa Đảng Cộng sản vàthay vào đótựkhẳng định mình nhưmột lãnh đạo tối cao trong một hệthống chính trịtrung ương tập quyền chặt chẽ. Ởtrong nước, những cải tổkinh tếdo ông đưa ra sẽnâng cao vai tròcủa thịtrường, tuy nhiên chúng vẫn cho phép Nhànước giữquyền kiểm soát đáng kể. Ởngoài nước, Tập đang tìm cách nâng cao địa vịcủa Trung Quốc thông qua việc bành trướng thương mại vàđầu tư, tạo ra các định chếquốc tếmới, vàtăng cường sức mạnh của quân đội. Nhưng viễn kiến của Tập mang trong mình một nỗi sợhãi ngấm ngầm: rằng một chính sách mởcửa đối với các tưtưởng chính trịvàkinh tếphương Tây sẽxói mòn quyền lực của Nhànước Trung Quốc.
Nếu thành công, các cải tổcủa Tập cóthểđưa đến một quốc gia độc đảng, mạnh vềkinh tế, cốkết vềchính trịvàkhông cótham nhũng: một Singapore khổng lồ. Nhưng không cógìđảm bảo rằng những cải tổnày sẽthay hình đổi dạng Trung Quốc nhưTập hi vọng. Các chính sách của Tập đãtạo ra những ổbất mãn sâu sắc ởtrong nước vàkích động một phản ứng quốc tếquật lại Trung Quốc. Nhằm dập tắt các tiếng nói bất đồng chính kiến, Tập phát động một cuộc đàn áp chính trị, gây bất mãn cho nhiều công dân Trung Quốc cótài năng vàtháo vát, thành phần màcác cải tổcủa ông muốn khuyến khích. Những biện pháp kinh tếthửnghiệm của ông đãnêu lên nhiều nghi vấn vềviễn tượng tăng trưởng kinh tếbền vững của Trung Quốc. Não trạng thắng-là-hưởng-hết [winner-take-all mentality] của Tập đãgây tổn thương cho các nỗlực đểông cóthểtrởthành một lãnh đạo toàn cầu.
Mỹvàphần còn lại của thếgiới không thểchờxem các cải tổcủa Tập sẽdiễn ra nhưthếnào. Mỹnên sẵn sàng chấp nhận một sốsáng kiến của Tập nhưnhững cơhội hợp tác quốc tế, đồng thời phải coi các nỗlực khác của Tập lànhững xu thếđáng lo ngại cần phải chặn đứng trước khi chúng được củng cố.
MỘT ĐỢT ĐÀN ÁP TRONG NƯỚC
Viễn kiến của Tập vềmột nước Trung Hoa phục hồi sức sống [a rejuvenated China] trước hết dựa vào khảnăng thực hiện thương hiệu đặc biệt vềcải tổchính trịcủa ông: củng cốquyền lực cánhân bằng cách tạo ra các định chếmới, dập tắt các tiếng nói đối lập chính trị, vàhợp thức hóa quyền lãnh đạo của ông vàquyền lực của Đảng Cộng sản trong mắt người dân Trung Quốc. Từkhi nhậm chức, Tập đãnhanh chóng thu tóm quyền lực chính trịvàtrởthành, không phải làngười đứng đầu trong tập thểđứng đầu [first among equals], màgiản dịlàngười đứng đầu của giới lãnh đạo Trung Quốc. Ông đứng đầu Đảng Cộng sản vàQuân ủy Trung ương, hai cột trụtruyền thống của ban lãnh đạo Đảng Cộng sản Trung Quốc, cũng nhưđứng đầu các nhóm lãnh đạo vềkinh tế, cải tổquân đội, an ninh mạng, vấn đềĐài Loan, vàcảỦy ban An ninh Quốc gia. Khác với các Chủtịch nước tiền nhiệm, vốn cho Thủtướng của mình cóthẩm quyền nhànước trong lãnh vực kinh tế, Tập nắm giữluôn vai trònày. Ông còn nắm giữvai trò Tổng Tưlệnh quân đội Trung Quốc theo một phong cách cánhân cao độ: mùa Xuân vừa qua, Tập công khai nhận lời tuyên thệtrung thành từ53 quan chức quân đội cao cấp. Theo một cựu tướng lãnh, lễtuyên thệtrung thành theo cung cách này chỉdiễn ra ba lần trước đótrong lịch sửTrung Quốc.
Trong nỗlực ráo riết nhằm củng cốquyền lực của mình, Tập còn tìm cách triệt tiêu các tiếng nói chính trịngoài luồng, đặc biệt trên mạng lưới Internet sinh động trước đây của Trung Quốc. Chính phủđãbắt giữ, bắt giam, hay công khai nhục mạnhững blogger nổi tiếng nhưcác doanh nhân tỉphúPhan Thạch Ngật [Pan Shiyi] vàTiết Tất Quần [Charles Xue]. Những nhàbình luận này, cóđến hàng chục triệu người theo dõi trên mạng xãhội, thường xuyên thảo luận một loạt vấn đềtừônhiễm môi trường, chếđộkiểm duyệt đến nạn buôn bán trẻem. Mặc dùtiếng nói của họkhông hoàn toàn bịdập tắt, nhưng họkhông còn dám đi lạc vào lãnh vực chính trịnhạy cảm. Thật vậy, Phan, một nhân vật trung tâm trong chiến dịch đòi chính phủTrung Quốc cải thiện chất lượng không khítại Bắc Kinh, bịbuộc phải tựphêtrên truyền hình quốc gia năm 2013. Sau đó, ông phải dùng Weibo, một dịch vụmicroblog phổbiến tại Trung Quốc đểcảnh báo một tỉphúđịa ốc khác không nên chỉtrích chương trình cải tổkinh tếcủa chính phủ: “Hãy thận trọng, nếu không ông cóthểbịbắt.”
Dưới chếđộTập Cận Bình, Bắc Kinh còn đưa ra một loạt qui định Internet mới. Trong đócócảmột điều luật đe dọa trừng phạt đến ba năm tùgiam vềtội đăng lên mạng bất cứđiều gìmànhàcầm quyền coi làmột “tin đồn,”nếuthông điệp mạng [post] này được hơn 5000 người đọc hoặc trên 500 lượt chia sẻ. Dưới những luật lệnghiêm khắt mới nhất này, nhiều công dân Trung Quốc đãbịbắt giữchỉvìđăng các giảthuyết vềsựbiến mất của Chuyến bay 370 của Malaysia Airlines. Trong một giai đoạn bốn tháng liên tục, Bắc Kinh đãđình chỉ, xoábỏ, hoặc trừng phạt hơn 100.000 tài khoản trên Weibo vìvi phạm một trong bảy “điều cốt lõi”[bottom lines] được định nghĩa một cách khái quát tiêu biểu cho những giới hạn của quyền bày tỏđược cho phép [the limits of permissible expression]. Những hạn chếnày đãgiảm thiểu 70 phần trăm sốpost trên Weibo từtháng Ba 2012 đến tháng Mười Hai 2013, theo một cuộc nghiên cứu dựa vào ýkiến của 1,6 triệu người sửdụng mạng Weibo được báo The Telegraph ủy nhiệm. Vàkhi các công dân mạng Trung Quốc tìm các phương tiện khác đểtrao đổi thông tin, chẳng hạn thông qua diễn đàn đưa tin nhanh WeChat, nhân viên kiểm duyệt của chính phủvẫn còn theo dõi họ. Tháng Tám 2014, Bắc Kinh đưa ra những qui định mới vềdịch vụđưa tin nhanh, đòi hỏi người sửdụng phải đăng kýbằng tên thật của mình, hạn chếviệc chia sẻtin tức chính trị, vàthực thi một qui tắc ứng xử[dành cho công dân mạng]. Thật không đáng ngạc nhiên chút nào khi trong bản xếp hạng mức độtựdo Internet trên toàn thếgiới năm 2013, tổchức vôvịlợi Freedom House cótrụsởtại Mỹđặt Trung Quốc vào vịthứ58 trong số60 nước –đồng hạng với Cuba, vàchỉtrên Iran.
Trong nỗlực thúc đẩy thống nhất ýthức hệtrong nước, Tập còn chụp mũcác tưtưởng du nhập từngoài vào vàthách thức chếđộchính trịTrung Quốc làphản lại tình yêu nước vàthậm chílànguy hiểm. Theo đường lối này, Bắc Kinh đãcấm nghiên cứu vàgiảng dạy bảy đềtài tại các đại học: đólàcác giátrịphổquát, xã hội dân sự, các quyền của công dân, tựdo báo chí, các sai phạm của Đảng Cộng sản, các đặc quyền của chủnghĩa tưbản, vàtính độc lập của ngành tưpháp. Mùa Hèvừa qua, một quan chức Đảng đãcông khai đảkích Viện Khoa học Xãhội Trung Quốc, một cơquan nghiên cứu của chính phủ, với cáo buộc làviện này “bịcác thếlực nước ngoài xâm nhập.”Việc đảkích này gặp phải sựchếgiễu của nhiều tríthức Trung Quốc nổi tiếng bên ngoài Viện Khoa học Xãhội, kểcảnhàkinh tếMao Vu Thức [Mao Yushi], giáo sưluật HạVệPhương [He Weifang], vànhàvăn Lưu Dật Minh [Liu Yiming]. Tuy vậy, những cáo buộc này cóthểgây ra những hậu quảđáng sợcho công việc nghiên cứu vàhợp tác quốc tếcủa các học giả.
Đợt đàn áp này cóthểxói mòn sựgắn bóchính trị[political cohesion] mà Tập đang theo đuổi. Cưdân Hồng Kông vàMacao, vốn cótruyền thống hưởng nhiều quyền tựdo chính trịhơn dân chúng lục địa, đãtheo dõi những động thái này của Tập với một nỗi lo ngại ngày càng sâu sắc; nhiều người đãlên tiếng kêu gọi cải tổdân chủ. Đối với một xãhội dân chủcónhiều tiếng nói đa nguyên nhưĐài Loan, khuynh hướng đàn áp của Tập không thểtạo điều kiện đểthúc đẩy việc thống nhất với lục địa. Vàtại vùng Tân Cương, vốn bịphân hóa sắc tộc, những chính sách của Bắc Kinh nhằm hạn chếsinh hoạt chính trịvàvăn hóa đãđưa đến các cuộc biểu tình bạo động.
Thậm chítrong tầng lớp thượng lưu kinh tếvàchính trịTrung Quốc, nhiều người tỏra lo lắng vềhành động gia tăng kềm kẹp chính trịcủa Tập vàhọđang tìm kiếm một chỗgiữchân [foothold] ởnước ngoài. Theo nguyệt san Hurun Report có trụsởtại Trung Quốc, 85 phần trăm những người cótài sản trên 1 triệu Mỹkim muốn gửi con ra học nước ngoài, vàhơn 65 phần trăm những công dân Trung Quốc cótài sản từ1,6 triệu Mỹkim trởlên đãdi cưhoặc cókếhoạch di cưra nước ngoài. Việc các nhóm tinh hoa Trung Quốc bỏnước ra đi không những gây bối rối chính trịmàcòn làmột bước thụt lùi đáng kểđối với các nỗlực của Bắc Kinh nhằm chiêu dụcác khoa học gia vàhọc giảhàng đầu đãbỏnước ra đi trong nhiều thập niên trước trởvề.
MỘT THẨM QUYỀN ĐẠO LÝ?
Đặc điểm quan trọng nhất trong các cải tổchính trịcủa Tập lànỗlực phục hồi thẩm quyền đạo lýcủa Đảng Cộng sản. Ông lập luận rằng nếu không giải quyết được vấn đềtham nhũng đang lan tràn trong Đảng, việc này cóthểdẫn đến sựsụp đổkhông những của Đảng màcòn của nhànước Trung Quốc. Dưới sựgiám sát chặt chẽcủa Vương KỳSơn [Wang Qishan], ủy viên Ban Thường vụBộChính trị, việc chống tham nhũng trong giới quan chức đãtrởthành một vấn đềmang dấu ấn của Tập. Mặc dùcác lãnh đạo Trung Quốc trước đây cũng từng thực thi các chiến dịch bài trừtham nhũng, nhưng Tập đãđưa vào mục tiêu này một năng lượng mới, một thái độnghiêm túc mới: hạn chếngân quĩdành cho các bữa tiệc chiêu đãi quan chức, việc sửdụng ôtô, vàcác bữa ăn khi đi công tác; theo dõi các nhân vật nổi tiếng trong báo giới, chính quyền, quân đội, vàkhu vực tư; vànhanh chóng gia tăng sốvụtham nhũng được đem ra tra xét chính thức. Năm 2013, Đảng đãtrừng phạt hơn 182.000 viên chức vềtội tham nhũng, cao hơn con sốtrung bình của 5 năm trước đến 50.000. Hai vụtai tiếng bùng nổvào mùa Xuân vừa qua cho thấy phạm vi rộng lớn của chiến dịch này. Trong vụthứnhất, chính quyền trung ương bắt giữmột trung tướng trong quân đội Trung Quốc vềtội bán hàng trăm chức vịtrong quân đội, đôi khi đểđổi lấy những món tiền khổng lồ; cái giáđểtrởthành một thiếu tướng, chẳng hạn, cóthểlên tới 4,8 triệu Mỹkim. Trong vụthứhai, Bắc Kinh bắt đầu điều tra hơn 500 quan chức chính quyền khu vực tỉnh HồNam vìđãtham gia một đường dây mua phiếu bầu lên tới 18 triệu Mỹkim.
Cuộc thánh chiến chống tham nhũng của Tập chỉlàmột phần của một kếhoạch rộng lớn hơn đểphục hồi thẩm quyền đạo lýcủa Đảng Cộng sản. Ông cũng đãcông bốcác cải tổnhằm đối phómột sốvấn đềbức thiết nhất của xãhội Trung Quốc. Dưới sựlèo lái của Tập, lãnh đạo Trung Quốc đãphát động một chiến dịch cải thiện chất lượng không khítại Trung Quốc; cải tổchính sách một con; duyệt lại chếđộhộkhẩu vốn ràng buộc nơi ăn chốn ở, phúc lợi y tế, vàviệc học hành của con cái với nơi cưngụchính thức của người dân, dành nhiều ưu đãi cho cưdân thành thịhơn vùng quê; vàđóng cửa hệthống trại “lao cải”, vốn cho phép chính phủgiam giữngười dân vôcớ. Chính phủcòn công bốcác kếhoạch làm cho hệthống tưpháp minh bạch hơn vàloại bỏsựcan thiệp của các quan chức địa phương vào công việc của toàán.
Mặc dùnhịp độvàphạm vi của các nỗlực cải tổdo Tập đưa ra gây được nhiều ấn tượng, nhưng người ta vẫn chưa rõchúng làkhởi điểm của một sựthay đổi dài hạn hay chỉlànhững biện pháp hời hợt nhằm mua chuộc lòng dân nhất thời. Dùthếnào chăng nữa, một sốcải tổcủa Tập đãchâm ngòi cho một cuộc chống đối mãnh liệt. Theo tờThời báo Tài chính [Financial Time], cảhai cựu lãnh đạo Trung Quốc Giang Trạch Dân vàHồCẩm Đào đãkhuyến cáo Tập phải hạn chếchiến dịch chống tham nhũng lại, vàchính Tập cũng nhìn nhận các nỗlực của mình đãgặp phải sựchống đối đáng kể. Chiến dịch này đãgây ra những tổn thất kinh tếthật sự. Theo Ngân hàng America Merrill Lynch, GDP của Trung Quốc trong năm nay đãgiảm bớt 1,5 phần trăm do hậu quảcác hàng hóa vàdịch vụxa xỉbịếẩm, vìcác quan chức ngày càng lo ngại rằng các tiệc tùng lãng phí, các cuộc mua quan bán chức vàsắm sửa đắt tiền sẽthu hút sựchúýngoài ýmuốn của họ. (Dĩnhiên, nhiều người Trung Quốc vẫn tiếp tục mua sắm; nhưng họchỉlàm việc này ởnước ngoài.) Vàthậm chínhững người hậu thuẫn mục tiêu chống tham nhũng cũng đặt nghi vấn vềcác phương pháp của Tập. Thủtướng LýKhắc Cường, chẳng hạn, vào đầu năm 2014 đãkêu gọi tăng cường tính minh bạch vàtrách nhiệm giải trình trong chiến dịch chống tham nhũng của chính phủ; nhưng tuyên bốcủa ông nhanh chóng bịxóa bỏkhỏi các website.
Lập trường của Tập vềvấn đềtham nhũng cũng có thểgây rủi ro cho tưthếcánhân vàđịa vịchính trịcủa ông: gia đình Tập được xếp vào hạng giàu cónhất trong giới lãnh đạo Trung Quốc, vàtheo tờNew York Times, Tập đãthúc đẩy thân nhân sang nhượng bớt tài sản, nhằm giảm bớt nguy cơông cóthểbịđảkích. Ngoài ra, ông hoàn toàn bác bỏnhững lời kêu gọi gia tăng tính minh bạch, bằng cách bắt bớnhững nhàhoạt động đòi quan chức nhànước phải kêkhai tài sản vàtrừng phạt các hãng tin phương Tây đãđiều tra tài sản của các lãnh đạo Trung Quốc.
NHÀ NƯỚC TIẾP TỤC GIỮQUYỀN KIỂM SOÁT KINH TẾ
Trong khi Tập ra sức củng cốquyền lực chính trịvàphục hồi chính nghĩa của Đảng Cộng sản, ông còn phải tìm cách thúc đẩy tăng trưởng kinh tếhơn nữa. Nói rộng ra, các mục tiêu của ông gồm việc chuyển hóa Trung Quốc từmột trung tâm gia công của thếgiới thành một trung tâm phát kiến của thếgiới, tái quân bình kinh tếTrung Quốc bằng cách đặt ưu tiên tiêu thụcao hơn đầu tư, vànới rộng không gian cho doanh nghiệp tư. Các kếhoạch của Tập gồm cảcải tổđịnh chếlẫn cải tổchính sách. Chẳng hạn, ông đãcólịch trình cải tổquan trọng cho chếđộthuếmá: thu nhập của chính quyền địa phương sẽphát xuất từnhiều loại thuếkhác nhau thay vìchủyếu từcác vụbán đất, thường dẫn đến tham nhũng vàbất ổn xãhội. Ngoài ra, chính quyền trung ương, vốn cótruyền thống hưởng khoảng một nửa lợi tức thuếquốc gia nhưng chỉtrảmột phần ba các chi phíphúc lợi xãhội, sẽgia tăng ngân sách dành cho các dịch vụxãhội, giảm bớt phần nào gánh nặng cho các chính quyền địa phương. Hàng chục sáng kiến mới vềchính sách cũng đang ởcác giai đoạn thửnghiệm, gồm việc khuyến khích tưnhân đầu tưvào các doanh nghiệp nhànước vàgiảm bớt thùlao của các giám đốc xínghiệp, thiết lập các ngân hàng tưđểđưa vốn đến các công ty nhỏvàtrung bình, và cắt ngắn thời gian chờđợi phêchuẩn hành chính của các công ty mới được thành lập.
Nhưng khi các chi tiết trong kếhoạch kinh tếcủa Tập được triển khai, thìrõràng là, mặc dùTập nhấn mạnh vai tròcủa thịtrường tựdo, nhưng nhànước sẽtiếp tục giữquyền kiểm soát phần lớn nền kinh tếTrung Quốc. Việc cải tổđường lối quản trịcác công ty nhànước sẽkhông xói mòn vai trònổi bật của Đảng Cộng sản trong việc ra quyết sách của những công ty này; Tập giữnguyên các rào cản quan trọng đối với đầu tưnước ngoài, vàthậm chítrong khi chính phủhứa hẹn giảm thiểu sựlệthuộc của tăng trưởng kinh tếdựa vào đầu tư, các nỗlực kích thích kinh tếcủa chính phủvẫn tiếp tục, do đólàm cho sốnợcủa các địa phương càng ngày càng tăng. Thật vậy, theo Hoàn cầu Thời báo, sốnợđáo hạn không sinh lợi trong sáu tháng đầu của năm 2014 đãvượt quásốnợmới không sinh lợi cho cảnăm 2013.
Ngoài ra, Tập còn đưa vào nghịtrình kinh tếcủa mình cùng một thứtinh thần dân tộc chủnghĩa –thậm chíbài ngoại –vốn đãxâm nhập vào nghịtrình chính trịcủa ông. Các chiến dịch chống tham nhũng vàchống độc quyền kinh tếcủa Tập nhắm vào các tập đoàn đa quốc làm ra các sản phẩm nhưsữa bột, dụng cụy khoa, dược phẩm, vàphụtùng xe hơi. Thật vậy, vào tháng Bảy, 2013, Ủy ban Phát triển vàCải tổQuốc gia của Trung Quốc đãtriệu tập đại diện của 30 công ty đa quốc với ýđồbuộc họphải nhìn nhận đãcóhành vi sai phạm. Lắm khi, Bắc Kinh hình nhưđang cốtình pháhoại các công ty cung cấp hàng hóa vàdịch vụnước ngoài: báo chí nhà nước dồn mọi chúývào điều màhọcho lànhững sai phạm tại các công ty đa quốc trong khi tương đối giữim lặng trước những vấn đềtương tựtại các công ty Trung Quốc.
Cũng nhưchiến dịch chống tham nhũng, việc Tập cho điều tra các công ty nước ngoài nêu lên những nghi vấn vềýđồthầm kín của ông. Trong một cuộc tranh luận được phổbiến rộng rãi trên truyền hình nhànước Trung Quốc, giữa Chủtịch Phòng Thương mại Liên Âu vàmột quan chức của Ủy ban Phát triển vàCải tổQuốc gia, viên chức châu Âu này đãđưa người đồng nhiệm Trung Quốc vào thếphải chống chếbênh vực những sựkhác biệt giữa cách chính phủTrung Quốc đối xửvới các công ty nước ngoài vàcác công ty trong nước. Cuối cùng, vịquan chức Trung Quốc cóvẻnhượng bộkhi nói rằng thủtục chống độc quyền của Trung Quốc làmột thủtục “mang đặc tính Trung Quốc.”
Nhưvậy, những hứa hẹn cải tổban đầu của Tập vẫn chưa được thực hiện. Một tập báo cáo dày 31 trang vềcuộc cải tổkinh tếTrung Quốc, được Hội đồng Thương mại Mỹ-Trung công bốvào tháng Sáu 2014, nêu ra hàng chục nhiệm vụchưa hoàn thành. Nóchỉcoi ba sáng kiến chính sách sau đây của Tập làthành công: cắt giảm thời gian đăng kýcông ty mới, cho phép các tập đoàn đa quốc sửdụng đồng Nhân dân tệđểbành trướng công ty của mình, vàcải tổchếđộhộkhẩu. Tuy nhiên, nếu muốn xúc tiến những biện pháp cải tổsâu rộng hơn nữa, cókhảnăng Tập cần phải gây một cúsốc cho cảhệthống, đưa đến sựsụp đổcủa thịtrường địa ốc, chẳng hạn. Hiện nay, rất cóthểTập làkẻthùtệhại nhất của chính mình: việc hôhào một vai trònổi bật của thịtrường không thểđi đôi với tham vọng giữquyền kiểm soát kinh tếcủa ông.
ĐÁNH THỨC CON SƯTỬ
Những nỗlực cải tổchính trịvàkinh tếởtrong nước của Tập gắn liền với những nước cờsinh động không kém nhằm khẳng định địa vịcủa Trung Quốc nhưmột cường quốc toàn cầu. Nhưng, gốc rễchính sách đối ngoại của Tập đãcósẵn trước khi ông trởthành Chủtịch nước. Giới lãnh đạo Trung Quốc bắt đầu công khai bàn đến sựtrỗi dậy của Trung Quốc nhưmột cường quốc thếgiới tiếp theo sau cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu 2008. Vào lúc đó, nhiều học giảTrung Quốc lập luận rằng Mỹđãbắt đầu một cuộc xuống dốc không thểtránh vàviệc này sẽdành chỗcho Trung Quốc nắm vai tròlãnh đạo tối cao trên toàn cầu. Trong một diễn văn đọc tại Paris vào tháng Ba 2014, Tập nhắc đến những suy niệm của Napoleon vềTrung Quốc: “Napoleon nói rằng Trung Quốc làmột con sưtửđang ngủ, vàkhi nóthức dậy, cảthếgiới sẽrun sợ.”Con sưtửTrung Quốc, Tập trấn an cửtọa của mình, “đãthức dậy, nhưng đây làmột con sưtửhiền lành, vui vẻ, vàvăn minh.”Tuy nhiên, một sốhành động của Tập vạch trần những lời trấn an này. Ông đãthay thếcâu kinh nhật tụng của cựu lãnh đạo Đặng Tiểu Bình được lặp đi lặp lại hàng chục năm nay –“Thao quang dưỡng hối”—bằng một chính sách đối ngoại khác hẳn, theo chủnghĩa bành trướng vàphôtrương cơbắp.
Đối với Tập, mọi con đường đều dẫn đến Bắc Kinh, nghĩa bóng cũng nhưnghĩa đen. Tập làm sống lại quan niệm xa xưa vềCon đường Tơlụa –từng nối liền đếquốc Trung Hoa với Trung Á, Trung Đông, vàthậm chívới châu Âu –bằng cách đềxuất một mạng lưới rộng lớn gồm đường sắt, ống dẫn dầu, xa lộ, vàkinh đào theo địa hình của con đường cổđại. Hạtầng cơsởnày, một dựán màTập tin chắc các ngân hàng vàcông ty Trung Quốc sẽtài trợvàxây dựng, nếu được thực hiện sẽcho phép các hoạt động mậu dịch giữa Trung Quốc vànhiều phần còn lại của thếgiới phát triển hơn nữa. Bắc Kinh còn cân nhắc việc xây dựng một đường sắt cao tốc liên lục địa dài khoảng 8.100 dặm Anh [hay gần 13.500 km] đểnối Trung Quốc với Canada, Nga, vàHoa Kỳđi qua Eo biển Bering. Ngay cảBắc Băng Dương cũng trởthành một sân sau của Trung Quốc: các học giảTrung Quốc môtảnước mình nhưmột quốc gia “cận Bắc Băng Dương.”
Cùng với cơsởhạtầng mới, Tập còn muốn thiết lập các định chếquốc tếmới đểhậu thuẫn địa vịcủa Trung Quốc nhưmột cường quốc lãnh đạo khu vực vàtoàn cầu. Ông đãgiúp thành lập một ngân hàng phát triển mới, được điều hành bởi các nước BRICS –Brazil, Nga, Ấn Độ, Trung Quốc, và Nam Phi – nhằm thách thức địa vịđứng đầu của QuĩTiền tệQuốc tếvàNgân hàng Thếgiới. Ông còn đềnghịthành lập Ngân hàng Đầu tưCơsởhạtầng châu Á, một dựán cóthểgiúp Trung Quốc trởthành nhàtài trợhàng đầu của việc phát triển khu vực. Hai nỗlực này lànhững dấu hiệu cho thấy Tập muốn khai thác những bức xúc đối với việc Mỹkhông chịu thúc đẩy các tổchức kinh tếquốc tếphản ánh nguyện vọng của các nước đang phát triển hơn nữa.
Tập còn đưa ra các sáng kiến vềan ninh khu vực. Ngoài Tổchức Hợp tác Thượng Hải đãthành hình, một định chếan ninh do Trung Quốc lãnh đạo gồm Nga vàbốn quốc gia Trung Á, Tập còn muốn xây dựng một cơcấu an ninh châu Á-Thái Bình Dương sẽkhông cósựtham gia của Mỹ. Nói chuyện tại một hội nghịvào tháng Năm 2014, Tập nhấn mạnh chủđiểm: “Phải đểcho người châu Áđiều hành công việc nội bộcủa châu Á, giải quyết các vấn đềchâu Á, vàcủng cốan ninh của châu Á.”
Xu thếcủa Tập nhắm tới một chính sách khu vực dùng sức mạnh cơbắp bắt đầu biểu hiện rõnét trước khi ông trởthành Chủtịch nước. Năm 2010, Tập đứng đầu nhóm lãnh đạo chịu trách nhiệm vềchính sách biển Hoa Nam của Trung Quốc, một chính sách nới rộng việc định nghĩa quyền lợi cốt lõi của Trung Quốc đểbao gồm các đòi hỏi chủquyền lãnh hải rộng lớn trong biển Hoa Nam [Biển Đông]. Kểtừđó, Tập đãsửdụng mọi phương tiện từhải quân Trung Quốc đến tàu đánh cádân sựđểra sức củng cốnhững đòi hỏi này –những đòi hỏi đang bịcác quốc gia khác tiếp giáp Biển Đông bác bỏ. Vào tháng Năm 2014, xung đột giữa Trung Quốc vàViệt Nam bùng nổkhi Tập đoàn Dầu khíQuốc gia Trung Quốc đưa một giàn khoan vào một vùng tranh chấp trong Biển Đông; căng thẳng tiếp tục gia tăng cho đến khi Trung Quốc rút giàn khoan vào giữa tháng Bảy. Nhằm giúp việc thực hiện chủquyền của Trung Quốc trong biển Hoa Đông, Tập đãtuyên bốmột “vùng nhận diện phòng không”trên một phần của biển này, chồng lấn với các vùng nhận diện phòng không của Nhật vàNam Hàn. Không một nước láng giềng nào của Trung Quốc nhìn nhận bất cứbiện pháp nào trong chuỗi hành động này làhợp pháp. Tuy thế, Bắc Kinh thậm chícòn vẽlại bản đồTrung Quốc vàcho in lên hộchiếu Trung Quốc gồm cảnhững vùng đang tranh chấp với Ấn Đô, cũng nhưvới các nước Đông Nam Á, gây nên một trận bão lửa chính trịtrong khu vực.
Những thao diễn chính trịnày của Tập đãnhen nhúm tình yêu nước của người dân Trung Quốc nhưng cũng khơi dậy chủnghĩa dân tộc độc hại không kém tại các nước khác. Các lãnh đạo mới cótinh thần dân tộc chủnghĩa tương tựtại Ấn ĐộvàNhật Bản đãbày tỏmối quan ngại vềcác chính sách của Tập vàdo đóđãsửdụng các biện pháp nâng cao hình ảnh an ninh của nước mình. Thật vậy, trong cuộc vận động tranh cửchức Thủtướng Ấn Độvào đầu năm 2014, Narendra Modi đãlên tiếng chỉtrích các xu thếbành trướng chủnghĩa của Trung Quốc, vàkểtừđó, Modi vàThủtướng Nhật Bản Shinzo Abe đãnâng cấp các quan hệquốc phòng vàan ninh giữa hai nước. Nhiều nỗlực mới vềan ninh khu vực đang được tiến hành không cósựtham dựcủa Bắc Kinh (cũng nhưWashington). Chẳng hạn, Ấn Độđãvà đang huấn luyện một sốlực lượng hải quân Đông Nam Á, gồm hải quân Myanmar vàViệtNam. Nhiều quân đội trong khu vực –nhưquân đội Australia, Ấn Độ, Nhật Bản, Philippines, Singapore, vàNam Hàn –đãcókếhoạch diễn tập phòng thủhỗn hợp.
MỘT PHẢN ỨNG MẠNH MẼ
Đối với Mỹvàphần còn lại của thếgiới, sựtỉnh dậy của nước Trung Hoa dưới quyền lãnh đạo của Tập đãkích động hai phản ứng khác nhau: một mặt làsựhào hứng vềnhững điều màmột Trung Quốc hùng mạnh hơn, ít tham nhũng hơn cóthểđạt được; vàmặt khác là sựlo lắng đáng kểvềnhững thách thức màmột Trung Quốc độc tài quân phiệt cóthểđặt ra cho trật tựtựdo màMỹbảo trợ.
Vềmặt tích cực, những kếhoạch của Bắc Kinh vềmột Con đường Tơlụa hiện đại sẽđặt cơsởtrên ổn định chính trịtại Trung Đông; việc này cóthểkhuyến khích Bắc Kinh hợp tác với Washington đểđảm bảo hòa bình trong khu vực này. Một cách tương tự, việc các công ty Trung Quốc ngày càng muốn đầu tưởnước ngoài cóthểtạo cho chính quyền Washington một thếđòn bẩy lớn hơn khi họđẩy mạnh một hiệp ước đầu tưsong phương với Bắc Kinh. Mỹcòn phải khuyến khích Trung Quốc tham gia Quan hệĐối tác Xuyên Thái Bình Dương (TPP), một hiệp định tựdo mậu dịch khu vực quan trọng đang trong thời kỳđàm phán. Cũng nhưnhững cuộc đàm phán của Trung Quốc trước đây đểgia nhập Tổchức Thương mại Thếgiới trong thập niên 1990 đãthúc đẩy các nhàcải tổkinh tếTrung Quốc đưa ra những thay đổi nội bộ, những cuộc đàm phán đểgia nhập TPP ngày nay cóthểsẽmang lại hậu quảtương tự.
Ngoài ra, mặc dùTrung Quốc đã có một vai trò đáng kể trong hệ thống quốc tế, Mỹ cần phải ra sức giữTrung Quốc ởlại trong hệthống này. Chẳng hạn, Quốc hội Mỹphải phêchuẩn những tu chính được đềxuất cho hệthống bầu cửnội bộcủa QuĩTiền tệQuốc tếđểcho phép Trung Quốc vàcác nước đang phát triển khác cómột tiếng nói lớn hơn trong việc quản lýquĩnày vàdo đólàm giảm quyết tâm của Bắc Kinh trong việc thành lập các tổchức cạnh tranh mới.
Vềmặt tiêu cực, luận điệu dân tộc chủnghĩa vàlập trường quân sựquyết đoán của Tập đặt ra một thách thức trực tiếp đối với lợi ích của Mỹởtrong khu vực vàđòi hỏi một phản ứng mạnh mẽ. Chiến lược “tái quân bình lực luợng”hoặc “xoay trục”hướng vềchâu Ácủa Washington không phải chỉlàmột phản ứng đối với hành vi ngày một quyết đoán hơn của Trung Quốc. Nócòn phản ánh những giátrịthiết thân nhất trong chính sách đối ngoại của Mỹ: tựdo trên biển, trên không, vàtrong không gian; tựdo mậu dịch; chếđộpháp trị; vàcác quyền cơbản của con người. Nếu thiếu một chiến lược xoay trục mạnh mẽ, vai tròcủa Mỹnhưmột cường quốc khu vực sẽsuy yếu, vàWashington sẽbịtừchối những lợi ích phát sinh từviệc hợp tác sâu sắc hơn với đa sốtrong những nền kinh tếnăng động nhất của thếgiới. Vìthế, Mỹphải hậu thuẫn việc xoay trục chiến lược bằng một sựhiện diện quân sựhùng hậu trong khu vực châu Á-Thái Bình Dương đểchặn đứng hay chống lại chủtrương xâm lược của Trung Quốc; đạt được sựđồng thuận vàphêchuẩn Hiệp định TPP; vàtăng cường các chương trình của Mỹnhằm hậu thuẫn các định chếdân chủvàxãhội dân sựtại các nước nhưCambodia, Malaysia, Myanmar, vàViệt Nam, lànhững nơi dân chủmới manh nha nhưng đang phát triển.
Đồng thờiWashingtonphải biết rằng cóthểTập sẽkhông thành công trong việc chuyển đổi Trung Quốc theo đúng đường lối ông đưa ra. Tập vạch ra cho mình một viễn kiến, nhưng các sức ép từbên trong lẫn bên ngoài Trung Quốc sẽảnh hưởng lên con đường trước mặt của nước này trong nhiều cách rất bất ngờ. Một sốnước giàu vềhàng hóa đãngần ngại khi giao dịch với các công ty Trung Quốc, vìhọkhông yên tâm vềhồsơtrách nhiệm xãhội yếu kém của chúng, khiến Bắc Kinh phải thăm dòcác đường lối mới đểtiến hành việc kinh doanh. Các nước láng giềng của Trung Quốc, hoảng hốt trước thái độngang ngược của Bắc Kinh, đãbắt đầu hình thành những quan hệan ninh mới. Thậm chínhững chuyên gia nổi tiếng vềchính sách đối ngoại hiện sống tại Trung Quốc, nhưVương Tập Tư[Wang Jisi] thuộc Đại học Bắc Kinh vàĐại sứnghỉhưu NgôKiến Dân [Wu Jianmin], đãbày tỏdo dựvềnội dung chủyếu trong chính sách đối ngoại của Tập.
Sau cùng, mặc dùgần nhưkhông cómột yếu tốnào trong chính sách đối nội vàđối ngoại của Tập tỏra khuyến khích một sựhợp tác sâu đậm hơn với Mỹ, nhưng Washington phải chống lại việc hình thành quan hệvới Trung Quốc dưới hình thức cạnh tranh. Coi Trung Quốc nhưmột đối thủhay kẻthùchỉnuôi dưỡng lập trường chống phương Tây của Tập, vàchẳng đóng góp gìcho việc đẩy mạnh hợp tác song phương màchỉlàm suy yếu thêm địa vịcủa Mỹmàthôi. Thay vào đó, NhàTrắng phải đặc biệt theo dõi những diễn biến trong các chính sách của Tập, vận dụng những chính sách nào cóthểtăng cường quan hệvới Trung Quốc vàđẩy lùi những chính sách làm xói mòn các lợi ích của Mỹ. Đối diện với sựbấp bênh vềtương lai của Trung Quốc, các nhà làm chính sách của Mỹphải giữthái độlinh động vànhanh nhạy.
ELIZABETH C. ECONOMY là Nhà Nghiên cứu cao cấp [trong chương trình vinh danh C.V. Starr] vàlàGiám đốc Ban Nghiên cứu châu Átại Council on Foreign Relations
Trần Ngọc Cư dịch
Nguồn: “China’s Imperial President. Xi Jinping Tightens His Grip”, Foreign Affairstháng Mười Một/ tháng Mười Hai 2014
Bản tiếng Việt ©2014 Trần Ngọc Cư& pro&contra
Hôm nay
Hôm qua
Tất cả