.

III. Viết văn là kể chuyện

Quan niệm vậy có từ thuở hồng hoang của văn học viết. Vì, viết, đó là nói bằng tay - qua ngôn tự! Nhà văn cừ nhất ấy là kẻ kể hay nhất, “dẻo tay” nhất.

Trong các hình thức diễn ngôn truyện nói riêng và văn xuôi nói chung, hãy tạm chia 4 loại chính: Kể, Thuật; Tả, Diễn; Thoại; Luận, Bình. Ở cả 2 thi pháp/phong cách (với mốc trước và sau năm 2018), sở trường của McAmmond Nguyen Thi Tu là văn trần thuật, kể một câu chuyện trước sau gì cũng trọn vẹn; đôi khi xen lẫn bình, luận. Thoại (đối thoại, độc thoại) và diễn biến tâm lý là sở đoản.

Như là một trong những cây bút chuyên về đời di dân, tác giả của các bạn đã chọn cách viết “đúng sách” theo các nhà lý luận:

Về đối tượng, hình thức diễn ngôn và tiêu điểm truyện/focus of narrative: “Hiện tượng lưu xứ thường được thể hiện như một thể tài mới trong lối viết cá nhân. Điểm chung của các tác phẩm là thường viết vềhành trình hiện hữu và dịch chuyển của cá nhân trong những tương quan với cộng đồng và không gian xã hội.” [^[1]; ĐQ nhấn mạnh]

Về điểm nhìn và cách thức kể: “Ý thức giới thể hiện rõ ở phương thứckể chuyện từ ngôi thứ nhất, nhân vật tôi/đàn bà/người kể chuyện kể chuyện mình, chuyện giới mình, chuyện thế sự… qua trường nhìn phụ nữ. Về phương diện này, các nhà văn nữ thường chọn hình thức tự thuật. Điểm nhìn của chuyện/truyện hầu hết đều là điểm nhìn bên trong. Nhân vật và người kể chuyện cũng thường đồng nhất, xưng tôi để kể những chuyện chỉ riêng tôi mới biết (chuyện trinh tiết, chuyện trở thành đàn bà, chuyện ngoại tình, chuyện chối bỏ bản năng làm mẹ…) Những bí ẩn giới tính trong nhiều trang văn nữ giới trở thành những sự chia sẻ, trải lòng.” [^[2]; ĐQ nhấn mạnh]. Cũng có thể thấy vậy với McAmmond Nguyen Thi Tu, qua ý kiến của nữ biên tập chính từ một nhà làm sách có uy tín hàng đầu Việt Nam là Nhã Nam [^[3]].

Chúng ta đang đi vào dòng truyện ngắn có phong cách trần thuật như sau:

Cả hai lối viết - kể thuật hiện thực hay phúng dụ ảo dị - đều giàu tính tự truyện. Câu chuyện được trình diễn mạch lạc, cấu trúc truyện chặt chẽ, bố cục tuần tự theo logic (dù có kết hợp đồng hiện, cắt dán không gian và thời gian), mạch văn thản nhiên trôi chảy, chi tiết rậm rạp cứ đan cài nhau, miêu tả sát thực như có thể cầm nắm, không khí truyện sinh động như “lên đồng”, diễn tiến có đầu có cuối theo số phận nhân vật, xung đột liên tiếp phát triển không theo tâm lý nhân vật mà qua các sự cố bất ngờ. Xoay đảo ý tứ gấp như vòng cua tay áo mà bám riết ý đồ [^[4]]. Trữ tình nội tâm hoàn toàn không thuận tay với tác giả. Tình huống truyện không theo cung cách phân tách mâu thuẫn, thắt mở nút tâm lý. Có thể gọi đây là dòng truyện không-tình-huống-chính, không-tứ-truyện, thậm chí không-nhân-vật. Chi tiết, chi tiết và chi tiết! Ý tưởng, ý tưởng và ý tưởng! Truyện McAmmond Nguyen Thi Tu là cuộc hôn phối giữa người Nữ Chi tiết và người Nam Ý tưởng. Mạnh, và cũng là yếu, tùy từng truyện. Mà cũng bởi thế lối văn này có ít khoảng trống nghệ thuật dành cho loại bạn đọc năng động cùng tham dự (ngay cả không cần đồng sáng tạo như phái Hậu hiện đại). Nó để lại bài học sau những cái kết thường là đột ngột như kết tụ của vô số chi tiết bằng một thứ hóa chất đặc biệt. Hóa chất đó là tính ngụ ngôn hiện đại! Truyện ngắn như thế không chỉ là câu chuyện của tình tiết có thủy có chung, mà quan trọng từ đó đi tới một hay nhiều điều cần nói: ý tưởng. Tuy nhiên, thái quá bất cập. Đến như nhà văn tầm vóc hàng đầu không chỉ ở miền Nam trước 1975 mà còn của cả Việt Nam thế kỷ trước là Bình Nguyên Lộc vẫn còn bị nhiều nhà phê bình chê, mạnh nhất là Võ Phiến: “Rốt cuộc ông lâm lụy vào hai cái ấy: truyện rộn ràng tình tiết và nặng giảng giải.”

Về mặt vận chữ dụng nghĩa, thoạt mới coi quý vị nào “vội mắt chậm óc” cứ tưởng ngữ ấy là viết không có văn. Thưa, bé cái nhầm! Đấy không làm-văn. “Văn” ấy câu chữ gãy gọn, cung cách tự tin như loại tác-giả-biết-tuốt bằng lối nói bình thường đượm vẻ tếu hài và điểm xuyết kinh sách, điển tích, ngụ ngôn, kiến thức...  “Văn” ấy luôn trao khoảng cách thân thiện cho độc giả, chu đáo với nhân vật, tinh tường với chi tiết, căng thẳng và mạnh mẽ với oan trái và thách đố, song vẫn đủ lịch sự, trầm tĩnh (mà những khi thật cần nhân vật cũng được chửi thề như ai!) “Văn” ấy thường ngắn câu. Từ ngữ nào cũng có trong từ điển hoặc dân gian. (Hiếm có từ nào made by McAmmond Nguyen Thi Tu!) Chủ vị rành mạch. Chấm phẩy cực chuẩn. “Văn” ấy rất dễ chuyển dịch qua các ngôn ngữ khác, vì không tu từ, ẩn dụ ngôn tự; còn phúng dụ toàn bộ ý tưởng thì có. Không dành cho những bạn đọc chuộng lối diễn tả mạnh bạo hành vi và cuồn cuộn từ vựng của Trần Vũ, hay cù cưa thổ ngữ tâm tình gái đất Mũi ở Nguyễn Ngọc Tư. Thật ra, văn chương McAmmond Nguyen Thi Tu kết hợp thuần thục 3 hình thức: văn nói kể chuyện một lèo “có sao nói vậy người ơi” ở cánh phụ nữ gia đình; văn viết tường thuật chi tiết, chính xác và khoa học của báo chí; và văn giảng chuẩn mực, bao quát, lý giải trong giới mô phạm. Chị làm chủ, thấm sâu các hình thức ngôn ngữ. Nếu như tới một ngày Chúa gọi, cho những trang tiêu biểu từ lối viết ấy vào sách giáo khoa tiếng Việt, chúng tôi cũng chẳng ngạc nhiên. Dẫu dòng văn mà Chúa tạo ra đó vẫn còn vắng chút duyên lộ. Mời các bạn xuống phần Chú thích để đến với 2 trường đoạn đặc trưng (cả hay lẫn chưa hay): Lối viết quen thuộc của tác giả trước đây [^[5]], và lối viết đổi mới từ năm 2018 [^[6]].

Ngữ điệu trữ tình sao mà hiếm gặp (có nhẽ chỉ ở Lời nguyện nửa khuya và Người tình ký ức)? Bao trùm một giọng điệu hiện thực trung dung, rạch ròi (góp phần mách bảo người viết ra chúng đích thị con nhà gốc miền Bắc); lãng đãng cùng giọng điệu hài hước giễu cợt - ấy cái uy-mua bóng bảy, dông dài Bắc Kỳ mà không đến nỗi chì chiết mưa phùn do được pha chút gió biển hồn nhiên của dân Trung. Cũng là theo hướng khôi hài đen/black humor không nhân nhượng trước cái trớ trêu bi hài từ các trò đời, song phải công nhận là ý vị. Không lẫn được với các tay bút khác. Chúng tôi muốn gọi đó là kiểu khôi-hài-nâu McAmmond Nguyen Thi Tu.

Tức là ở tác giả này, viết văn là kể lại theo đường lối truyền thống chân chỉ. Vâng, đúng vậy và còn hơn vậy nữa: Kể lôi cuốn! Phong cách trần thuật vẻ như chưa thật độc đáo mà vẫn dư dấu ấn văn chương và ánh sáng nhân tính nơi lòng độc giả. Tâm niệm vậy dễ đưa tới chân lý: Văn là sự kể chuyện sao cho nhân văn, chân thực và nghệ thuật [^[7]]. Đủ 3 chân đế Chân-Thiện-Mỹ.

IV. Soi vào tiêu chuẩn truyện ngắn

Như ở một bài trước đây bàn về truyện ngắn của tác giả khác [^[8]], chúng tôi sẽ thử tham chiếu truyện McAmmond Nguyen Thi Tu với các nhận định kinh điển về truyện ngắn hiện đại thế giới [^[9]].

• “Thông thường, giáo trình kỹ năng truyện ngắn của các lớp dạy viết văn hình thành từ 5 yếu tố: 1.Ý tưởng và đề tài; 2. Tình huống; 3. Nhân vật; 4.Kết cấu và chi tiết; 5. Ngôn ngữ và giọng điệu. Các thành phần khác như cốt truyện, xung đột, điểm nhìn/người trần thuật, bối cảnh, hình tượng, ẩn dụ… được gia giảm tùy bục giảng.”

Truyện McAmmond Nguyen Thi Tu (McA NTT): Ý tưởng được đầu tư kỹ, nhất là ở lối viết mới; thể tài hơi đơn điệu khi cố thủ cuộc sống di dân và bản ngã. Tình huống chủ đạo hầu như không có; nhiều tứ truyện trong một truyện đến mức truyện như không cần tứ [^[10]] mà bù vào vô số các chi tiết (Bữa tiệc gà tây; Đêm hoang mạc; Lông ngỗng trắng; Máu trên tuyết…) Dưới ý đồ ngụ ngôn tác giả không tạo nhân vật văn học; các nhân vật chỉ như nhiều nhánh hoa rải trong vườn chứ không làm một khóm hoa lớn. (Ở tất cả các truyện trừBóng ma quá khứ). Ngôn ngữ và giọng điệu hầu như chỉ theo phong cách trần thuật. Cốt truyện: Đa dạng, thay đổi vô lường, nhiều sáng tạo trong Chín mươi giây; Bữa tiệc gà tây; Chuyến hành trình sau chót; Cuộc đời bắt nạt; Người tình ký ức; bt. Xung đột truyện thường là mâu thuẫn văn hóa, hướng tới bản-ngã-con-người và ít coi trọng đặc thù văn học ở từng nhân vật nơi mà bản-ngã-cá-thể được xuất hiện. (Bóng ma quá khứ là truyện duy nhất không vậy, và thành công như một truyện ngắn “chuẩn” về mặt này và về tứ truyện).

• “Đối với truyện ngắn hay, có một vấn đề đặc biệt quan trọng, đó là bảo vệ cho được tính xác định về mặt thể loại. Truyện ngắn cần phải cô đọng đến mức cao nhất. Vấn đề số một đối với nó là vấn đề dung lượng - ‘tất cả trong một’”; “Tính thuyết phục của sựhư cấu của truyện ngắn nằm ở sự nhỏ gọn nhưng đầy đủ của nghệ thuật trần thuật.”

Truyện McA NTT:Có lẽ tác giả đã “tụng kinh” những lời trên trong khi viết 5 truyện viết theo lối mới? Trước năm 2018 thì vẫn “bảo vệ cho được tính xác định về mặt thể loại”, song “cô đọng đến mức cao nhất” thì e rằng chẳng truyện nào đạt được! Ở các truyện kể thuật quen thuộc, bạn đọc sẽ không dễ nhận ra chất hư cấu sinh ra từ đâu - từ hư cấu chi tiết/kỹ thuật hay hư cấu cốt truyện/nghệ thuật, hay cả hai. Chúng tôi vừa có dịp đọc lại một cái viết mẫu mực hệt như yêu cầu trên cho nghệ thuật truyện ngắn kinh điển: Giấc ngủ trưa thứ ba, của “ông lớn” Gabriel G. Marquez [^[11]].

• “Truyện ngắn được viết ra để đọc liền một mạch”.

Truyện McA NTT: Quả vậy. Có điều “mạch” trong dòng truyện này hơi bị nhiều!

• “Có thể cho rằng, truyện ngắn hiện đại với hình hài và phẩm chất như hiện nay, là khởi đầu từ Mỹ.”

Truyện McA NTT: Đúng! Khác truyện ngắn Nga, Pháp, Đông Âu, ở đây không dẫn dụ câu chuyện theo kiểu trữ tình tâm lý, diễn giải nội tâm dông dài mà trình bày hiện thực một cách dóng diết. Có phần khắc nghiệt. Nhân vật truyện cũng không được chầm bập quan tâm như là con cưng của tác giả. Còn cách tháo nút và kết truyện lại không tự nhiên như truyện Bắc Mỹ, mà thường bằng các bi thảm cụ thể: từ thất bại tình cảm (Lời nguyện nửa khuya; Lông ngỗng trắng; Kiếp chó; Người tình ký ức; Bữa tiệc gà tây; Chuyến hành trình sau chót) đến khủng hoảng tâm lý (bt;Không ai yêu thương tôi; Dâng hiến; Chín mươi giây; Đường đến cõi Sa-ma-đi), cuối cùng là án mạng (Linh hồn tôi đâu; Đêm hoang mạc; Máu trên tuyết; Mùi thiên đàng). Trong tất cả 18 truyện in ở 3 tuyển tập (một vài truyện in lại với bổ sung bản tiếng Anh), chúng tôi thấy chỉ 2 truyện kết thúc trong tâm trạng văn học (Bóng ma quá khứ; Chiếc nhẫn cầu hôn). Không thể tìm thấy truyện nào có kết thúc (dù vẻ ngoài) tương đối bình thường. Ừ nhỉ, có lẽ tại bởi không hề có nhân vật nào từ McA NTT là… bình thường tương đối?

• “Yếu tố quan trọngbậc nhất trong truyện ngắn là những chi tiết cô đúc, có dung lượng lớn và lối hành văn mang nhiều ẩn ý, tạo cho tác phẩm những chiều sâuchưa nói hết.”

Truyện McA NTT: Không giống như vậy! Chi tiết ở đây “nhiều như quân Nguyên”, khó chọn ra cái nào đúc cái nào rỗng. Hành văn nói chung là tung mở, trực tiếp. Hàm ý tác phẩm nằm trong ý nghĩa nhân văn ở từng truyện chứ không qua lối thể hiện ngữ nghĩa. Rất hiếm hình tượng được “cô đúc”. Chẳng hạn, trongBữa tiệc gà tây có màn mần tình cực gợi cảm mà chưa phạm vùng nhạy cảm [^[12]]. (Không tính đôi lần kể lại ngắn gọn và đơn giản về các vụ tâm tham ái dục, nói cho oách, đây là màn “cụp lạc mây mưa” đầu tiên và duy nhất cận cảnh mà chúng tôi mục kích được dọc theo những trang viết do nữ văn sĩ mô phạm đứng tên. Màn thứ 2, trong Đêm hoang mạc [^[13]], tình công sở nhì nhằng nhàn nhạt thôi, cũng gợi tí ti). Tiếc thế không biết! Giá như tác giả nâng cấp chi tiết vô giá “yêu bằng ngón chân” thành một hình tượng, một tình huống có giá trị “quân chính quy”/thẩm mỹ thì có thể không cần đến cả tiểu đội chi tiết “địa phương quân”/báo chí đang đầy nhóc truyện. Cái mẹo yêu thô kệch mà tận tình và động tình của người đàn bà quê mùa tỉnh Thanh đất Việt chạm tuổi hồi xuân hẳn cũng là đồng dạng nho nhỏ với thuật phòng the của phụ nữ Trung Hoa theo phái bó chân ngày xưa? Tiếc! Nhớ, thiên truyện ngắn Tiếng búa đinh đong [^[14]] cũng theo trường phái trần thuật tỉ mỉ. Ngó nhanh tưởng cà kê dê ngỗng, song té ra là một kiệt tác của Dazai Osamu, được xem như “quyển tiểu thuyết Chuông nguyện hồn ai thu nhỏ”. Là nhờ văn hào Nhật đã đưa bi kịch Nhật Bản sau Đệ nhị thế chiến vào một và chỉ một hình tượng thẩm mỹ trong truyện, qua những tiếng búa đinh dai dẳng ngân vọng gõ xuống các tháng ngày hậu chiến của tuổi trẻ Nhật.

• “Những cách tân, sáng tạo của các nhà văn bậc thầy về truyện ngắn đã khẳng định rằng, truyện ngắn, về tạng chất của nórất gần với thơ, thậm chí có thể nói một cách không đến nỗi quá đáng rằng,truyện ngắn là một dạng cấu trúc đặc biệt của thơ. […] với cái nghĩa Thơ được hiểu làchất trữ tình sâu lắng của những trạng huống”.

Truyện McA NTT: Vâng, và là đòi hỏi xa xỉ với các truyện được viết trước năm 2018 - nơi thẩm mỹ văn học đến từ các xung khắc nhất nguyên mạnh mẽ và hiển hiện giữa cái Đẹp và cái Xấu, sự thực dụng và tính lý tưởng trong quan hệ người-người. Chứ đâu có từ những nỗi niềm lăn tăn, mông lung ở các biên giới nội tâm làm nên chất thơ!Tính truyện ở đấy vì thế bị giảm, do chất báo chí tăng. Như đã nói, trừBóng ma quá khứ là mang “trạng huống”. Tới mạch truyện mới, Lời nguyện nửa khuya vàNgười tình ký ức đã có thể được xem như hai bài thơ luận đề. Nữ văn sĩ Việt-Canada chớ buồn nhiều! Ngay như nam văn sĩ Ăng Lê Somerset Maugham cũng từng là một ví dụ to đùng. Dẫu có nhiều thành công về xuất bản và bạn đọc, nhưng vị VIP này của văn xuôi Pháp chưa hề nhận được đề cao xứng đáng từ đồng nghiệp ngang cơ và giới phê bình hàn lâm. Chính Maugham tự biết mình còn thiếu “phẩm chất trữ tình”, do nguồn từ vựng sơ sài và không sành kỹ thuật ẩn dụ. 

• “Có người chú ý đến phẩm chất đặc biệt của truyện ngắn do môi trườngbáo chí đòi hỏi, đó làyếu tố mới lạ. Song, cần lưu ý rằng, yếu tố mới lạ đó không phải là tính thời sự “sát sạt”, càng không phải là “chuyện lạ đó đây” của môi trường báo chí.”

Truyện McA NTT: “Báo chí” là Mùi thiên đàng;Máu trên tuyết;Đêm hoang mạc;nhất là Bữa tiệc gà tây! [^[15]]

• “Yếu tố mới lạ đó là sự xâu chuỗi cái đời thường và (…) cái lớn lao thành một cấu trúc nghệ thuật hoàn chỉnh đặc biệt ngắn gọn, cô đọng của truyện ngắn khiến cho cái cụ thể và cái trừu tượng, cái cá biệt và cái điển hình ở truyện ngắn khác hẳn tiểu thuyết: nó hòa vào nhau và dường như là một để tạo nên sức cuốn hút mạnh mẽ ở người đọc - đọc liền một mạch.”

Truyện McA NTT: Cũng đạt được vậy ở cách viết truyền thống qua Kiếp chó; Đường đến cõi Sa-ma-đi. Sang lối viết đổi mới, với 4 truyện đã nêu (cuối Phần II) mà “mới lạ” nhất, “đặc biệt ngắn gọn, cô đọng [...] khiến cho cái cụ thể và cái trừu tượng, cái cá biệt và cái điển hình [...] hòa vào nhau [...] như là một để [...] đọc liền một mạch”nhất, đó là bt!

• “Tchekhov nói: “Để có mộttruyện ngắn tốt, trong truyện đó, không có cái gì được thừa, cũng y như trênboong tàu quân sự, ở đó tất cả đâu vào đấy, không có gì được thừa.” Còn Maugham bảo: “Truyện ngắn phải sao cho người ta không thể thêm vào đó chút gì cũng không thể rút ra chút gì.”

Truyện McA NTT: “Hổng có truyện tui trong trỏng! Xo-rì nha, bộ hai ổng muốn viết truyện… bikini hay sao?!”

• “Tiểu thuyết hay truyện dài thì cứ triền miên theo thời gian, đôi khi có quăng hồi ức trở ngược lại. Truyện ngắn thì gây cho người đọc một cái nút, một khúc mắc cần giải đáp. Cái nút đó càng ngày càng thắt lại đến đỉnh điểm thì đột ngột cởi tung ra, khiến người đọc hả hê, hết băn khoăn.”; “[…] tình huống truyện luôn là vấn đềquan trọng bậc nhất […] Truyện ngắn thường chỉ tập trung vào một tình huống, một chủ đề nhất định.” 

Truyện McA NTT: “Ở tui lắm khi ký ức chạy tới chạy lui. Mà nút nhiều tá lả, đố người đọc mò ra nút nào cần tháo cởi. Vẫn khối “người đọc hả hê, hết băn khoăn” khi tôi mở cái nút của riêng mình. Còn ba cái vụ “một tình huống” thì phê bình gia đã phê/chê tui rồi. Ai mà lạ chi cái thứ quan niệm truyện ngắn như một nhát cắt thời đại! Các xừ sính tiếng Tây bảo là một mô-măng của trường đời, còn các mợ tựa cửa Phật kêu là một sát na đốn ngộ cõi trần, riêng mấy ông thầy lý luận thì phán khoảnh khắc của thời gian nghệ thuật. Nhưng tui đâu có “ke”. Với tui, mỗi truyện ngắn - một cuộc đời cô đúc. Thế nhé...”