24 dự án dầu khí thất bại, PetroVietNam hao tốn gần 800 triệu USD.

Nguồn: Giáo dục thời đại

Theo thông tin của Kiểm toán Nhà nước đưa ra trong báo cáo tổng hợp kết quả kiểm toán năm 2018, trình Quốc hội hồi tháng 5/2019 cho thấy có hàng loạt doanh nghiệp nhà nước (DNNN) lỗ nặng, nợ hàng chục ngàn tỉ khó đòi.

Một số công ty thua lỗ điển hình bao gồm PVN - Tổng công ty CP Xây lắp Dầu khí là 3.377 tỷ đồng, Công ty cổ phần Chế tạo tầu và giàn khoan dầu khí (Vietsovpetro) là 581 tỷ đồng, Samco là 266 tỷ đồng, Công ty Sông Hồng hơn 1.000 tỉ đồng... Đó là chưa nói đến những dự án đại họa như 12 đại dự án đắp chiếu ngàn tỷ của Bộ Công thương - có mức thua lỗ lên đến hàng chục ngàn tỷ đồng.

Các DNNN thua lỗ triền miên là một tai họa lớn cho nền kinh tế nước nhà. Chẳng những làm xấu đi nền kinh tế, nó còn là đòn giáng mạnh lên nợ công. Báo cáo giám sáthoạt động của các DNNN cho thấy trong giai đoạn 2011-2016, nợ của doanh nghiệp đã gia tăng lên tới 1,6 triệu tỷ đồng (gần 73 tỷ USD).

Thua lỗ và nợ xấu của các DNNN là 2 khối ung thư tàn phá nền kinh tế nhà nước. Chúng cần phải bị loại bỏ càng sớm càng tốt. Dưới đây sẽ chỉ ra một số nguyên nhân và cũng đề xuất một số giải pháp.

8 lỗi lớn dẫn đến thua lỗ

Có nhiều nguyên nhân dẫn đến sự thua lỗ của các DNNN. Dưới đây xin viện ra 8 nguyên nhân chính.

Lỗi đầu tiên là do hình thức sở hữu. Vì sở hữu nhà nước nên quyền lợi và trách nhiệm không phù hợp với quy luật phát triển kinh tế thị trường. Sở hữu nhà nước tức là không phải sở hữu của một cá nhân cụ thể. Do đó, tài sản sinh sôi hay tổn thất - không gắn liền với sự thịnh vượng hay mất mát sống chết của người đại diện chủ sở hữu. Kết quả là đại diện chủ sở hữu không hiến thân vì tài sản đại diện, không có trách nhiệm sống chết với tài sản mà mình đại diện.

Lỗi thứ 2 là do cơ chế quản lý. Vừa phức tạp qua nhiều cửa kiểm soát nhưng vẫn có kẽ hở. Lại rườm rà cứng nhắc nên không linh hoạt.

Lỗi thứ 3 là không thực quyền trong bổ nhiệm và bãi miễn nhân sự. Dẫn đến ngồi không đúng chỗ: Người giỏi không được cất nhắc, kẻ kém cỏi thì lại có quyền; Muốn cất nhắc không được, muốn đuổi đi không xong.

Lỗi thứ 4 là không trao quyền đủ cần thiết để nhận quyết định bao gồm cả về tài chính. Dẫn đến bỏ lỡ thời cơ.

Lỗi thứ 5 là không thưởng phạt phân minh, không dựa trên hiệu quả lao động do tính cào bằng. Hậu quả là kẻ có công không được thưởng xứng đáng, kẻ có tội không bị trừng trị thích đáng.

Lỗi thứ 6 là hình thức kỷ luật chưa khoa học, pháp luật chưa nghiêm minh. Kết tội cho ai không dựa trên quyết định của tòa án độc lập, mà lại dựa vào ban bệ. Cho nên một lá đơn tố cáo vu vơ cũng thành tội, hoặc kẻ lộng quyền muốn buộc tội ai cũng được. Từ đó dẫn đến oan sai, kiện cáo kéo dài.

Lỗi thứ 7 là chậm chạp ứng dụng tiến bộ công nghệ và khoa học. Đây là nhân tố ảnh hưởng lớn đến hiệu suất lao động, và hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp.

Lỗi thứ 8 là ảnh hưởng của đại họa hối lộ và tham nhũng, cũng như của môi trường xã hội xuống cấp. Đây là các nhân tố có tác động không nhỏ lên quá trình quản lý và hoạt động của doanh nghiệp.

Giải pháp chống thua lỗ cho DNNN

Muốn chống thua lỗ một cách căn bản - phải tiến hành đồng loạt nhiều biện pháp. Trong đó trước hết là sửa chữa lỗi thứ nhất.

Đó là phải tiến hành cổ phần hóa các DNNN. Tuy nhiên lỗi thứ nhất là không thể điều chỉnh ngày một ngày hai. Quá trình cổ phần hóa cần tiến hành một cách khoa học và phù hợp với thời gian. Đốt cháy giai đoạn thì chỉ biến tài sản nhà nước rơi vào tay các nhà tư bản thân hữu với giá rẻ mạt.

Nhưng nếu lỗi thứ nhất chưa có thể chữa trị ngay, thì các lỗi khác lại có thể trị chữa. Dẫu không tuyệt đối thì cũng đáng kể. Từ đó mà chống được sự thua lỗ cho các DNNN.

Trong các lỗi từ số 2 đến số 8 thì phương thuốc đầu tiên cần chữa trị đó là nhân sự. Có nghĩa là phải tìm cho được các tổng giám đốc điều hành doanh nghiệp giỏi. Khi có một tổng giám đốc điều hành doanh nghiệp giỏi thì chính người này sẽ giảm thiểu rất nhiều tác động của các lỗi còn lại. Nhất là các quyết định liên quan đến đề xuất các phương án phát triển và các chính sách, chi tiêu tài chính, cơ hội và lĩnh vực đầu tư, ứng dụng tiến bộ khoa học và công nghệ, bổ nhiệm sa thải và sử dụng hiệu quả nguồn nhân lực…

Tiếp theo là gắn quyền lợi với hình phạt thỏa đáng. Nghĩa là được hưởng xứng đáng khi mang lại lợi nhuận và bị trừng trị thích đáng khi bị thua lỗ - làm thất thoát tài sản. Tương ứng là đưa ra các ma trận về lợi ích và hình phạt trách nhiệm.

Ba là, tăng quyền điều hành doanh nghiệp. Bao gồm: Quyền lựa chọn, bổ nhiệm và sa thải nhân sự; Quyền chi tiêu và điều phối tài chính; Quyền quyết định các tác nghiệp quản lý.

Làm thế nào để chọn được các tổng giám đốc giỏi?

1. Các công ty nhà nước lớn trong một Bộ phải được điều hành bởi các tổng giảm đốc giỏi.

Muốn chọn được các tổng giám đốc giỏi thì phải thi tuyển tự do. Nghĩa là phải từ bỏ cách bổ nhiệm hiện hành. Thay vào đó là mở cửa thi tuyển tự do - không phải chỉ cán bộ trong ngành, trong bộ; Cũng không phải chỉ cán bộ trong biên chế nhà nước, mà bất cứ ai có năng lực, không loại trừ cả người nước ngoài. Nói một cách ngắn gọn là thuê tổng giám đốc.

2. Nhưng muốn chọn được tổng giám đốc giỏi thì phải có hội đồng tuyển chọn (HĐTC) giỏi. Như vậy phải có cách thành lập HĐTC mới.

HĐTC không thể là các cán bộ giữ chức vụ trong Bộ. HĐTC độc lập với những người đương chức đương quyền thì mới giữ được tính khách quan và mới có góc nhìn độc lập. HĐTC không cố định, mà thay đổi theo yêu cầu tuyển chọn cụ thể. HĐTC phải tuyển chọn ứng viên qua nhiều vòng. Thông thường là 3 vòng. Các thành viên HĐTC là những chuyên gia độc lập, có khả năng đánh giá năng lực con người, và có khí phách trung lập cao, được mời rộng rãi trong cả nước không kể biên chế hay đã nghỉ hưu. Thành viên HĐTC được mời riêng cho từng hội đồng, chứ không có chỗ đương nhiên.

Chi tiết về phương thức thành lập HĐTC, quy trình làm việc của HĐTC, cũng như chức năng và mối quan hệ với lãnh đạo Bộ, sẽ được trình bày ở một bài viết khác.

Rào cản

Rào cản đầu tiên chính là con người. Vì theo cách đề xuất trên sẽ xuất hiện tức thì 3 rào cản:

1. Sẽ tước đi cơ hội được làm tổng giám đốc của những người đang xếp hàng đua tranh các chức tổng giám đốc;
2. Tước đi chức vụ và quyền lợi của những người đang làm tổng giám đốc;
3. Sẽ tước đi quyền định đoạt chức tổng giám đốc của các cửa có quyền định đoạt.

Trong 3 rào cản trên, rào cản thứ 3 là quyết định. Đó là rào cản quyết liệt nhất. Bởi nó động chạm đến quyền lực và lợi ích. Cho nên không ai muốn tự nguyện từ bỏ - ngoại trừ bắt buộc.

Nhưng lợi ích cá nhân và phe nhóm đã làm cho DNNN thua lỗ hàng trăm ngàn tỷ đồng, và sẽ còn thua lỗ nhiều trăm ngàn tỷ đồng nữa nếu vẫn tiếp tục duy trì DNNN theo quy trình hiện nay.

Thuê tổng giám đốc là giải pháp chìa khóa chống sự thua lỗ trong các DNNN. Hiện nay, lương của các chủ tịch và phó chủ tịch hội đồng thành viên cũng như tổng giám đốc của các DNNN đều nằm ở mức 500 - 700 triệu đồng một năm. Đó là mức lương có thể thuê được các tổng giám đốc giỏi từ thị trường tự do. Chưa nói là số lượng các phó chủ tịch hội đồng, thành viên hội đồng, các phó tổng giám đốc lại quá đông. Tất cả làm cho quỹ trả lương cho lãnh đạo các DNNN rất lớn, quá thừa đủ để thuê các tổng giám đốc giỏi.

Thủ tướng muốn đưa nền kinh tế nước nhà vào xa lộ cao tốc thì phải tự mình quyết định sau khi nghe cả ngàn tư vấn. Ngàn tư vấn đó cũng là tập thể. Nhưng quyết định của Thủ tướng phải là quyết định cá nhân. Quyết định của Thủ tướng phải sáng suốt vượt cao hơn cả ngàn tư vấn. Nếu để cho tập thể quyết định và cá nhân chịu trách nhiệm, thì trong điều hành kinh tế, nhà nước mãi luôn là người thua lỗ.

Tiến sĩ  Nguyễn Ngọc Chu