Bao đời gắn bó với biển cả, với sông nước đã hình thành nên nét văn hóa độc đáo đặc trưng của các xã vùng biển Quỳnh Lưu. Tâm linh, tín ngưỡng hay văn hóa ứng xử của người dân nơi đây có nhiều đặc thù phản ánh nguyện vọng và ước mơ của ngư dân đi biển.

Các đội tàu tham gia lễ hội cầu ngư

Trong tín ngưỡng dân gian của ngư dân vùng biển, các thần linh biển cả được thờ phụng rất đa dạng và phong phú. Trong số các vị thần đó, cá Ông (cá voi) được ngư dân vùng biển Quỳnh Lưu đặc biệt tôn sùng và coi trọng. Vì thế, Lễ hội Cầu ngư gắn với tục thờ cá Ông là lễ hội phổ biến, lớn nhất và quan trọng nhất đối với ngư dân các làng, xã ven biển ở đây. 

Bà Trần Thị Thơm, Bí thư kiêm thôn trưởng thôn Phong Thắng, xã Tiến Thủy cho biết: “Hiện tại thôn Phong Thắng đang thờ di vật xương cá Ông có chiều dài 2,86 mét, nặng 60 kg. Di vật xương cá ông này được một ngư dân trong khi đi khai thác hải sản trên biển phát hiện và trục vớt lên tàu rồi mang về. Sau khi hoàn thiện các thủ tục, xương cá Ông được người dân trong thôn chôn cất và xây lăng mộ cẩn thận. Vào đầu năm mới, ngày Rằm, mùng Một hàng tháng hay chuẩn bị cho chuyến ra khơi thì ngư dân ở các thôn đều đến lăng cá Ông để thắp hương, khẩn cầu may mắn, sóng yên biển lặng, đánh bắt được nhiều tôm cá”.

Rất đông người dân vùng biển Quỳnh Lưu tham dự tế lễ đầu xuân

Ý thức tri ân đến các vị thần đầu năm mới cũng là niềm tin, sự vững tâm cho những chuyển biển bình yên. Anh Nguyễn Văn Công ở xã Tiến Thủy chia sẻ: Đầu xuân năm mới, các chủ tàu thuyền trong, ngoài xã đều mang lễ vật, hương, hoa, trà về lăng mộ cá Ông để tế lễ đầu xuân, cầu an cho gia đình và cầu an cho nghề nghiệp năm tới sẽ thuận hòa mọi điều mọi việc, mọi người đều tin rằng có ngài phù hộ, độ trì, ngài ban tài, tiếp lộc cho nhà nghề.

Xã Tiến Thủy có 70% dân số trong độ tuổi lao động tham gia khai thác hải sản trên biển. Do đặc thù nghề biển nên họ luôn đặt niềm tin vào sinh vật khổng lồ vừa “hiền” vừa “thiêng” là loài cá voi, mà họ gọi một cách kính trọng là cá Ông, hoặc Ông. Mỗi khi gặp hoạn nạn sóng to, gió lớn, chìm tàu, ghe, người đầu tiên họ nghĩ và cầu cứu là cá Ông. Hoặc những mùa biển thất bát, vào lăng cá Ông cúng, cầu xin thì mỗi chuyến ra khơi thuyền lại đầy tôm, cá. Nhiều ngư dân cho rằng, họ đã được cá Ông giúp đỡ, tín ngưỡng đó đã trở thành văn hóa tâm linh, gắn bó không thể tách rời đối với ngư dân biển. Ngoài thờ lăng mộ cá Ông ở thôn Phong Thắng, ngư dân Tiến Thủy thường xuyên tới các đền, chùa như đền Chính, miếu Nam để thắp hương cho các các vị thần như Tứ Vị Thánh Nương, Hoàng Tá Thốn…

Đua thuyền trong Lễ hội Cầu ngư ở Quỳnh Lưu

Bên cạnh tục thờ cúng cá Ông, thì một lễ hội đặc sắc mang yếu tố tâm linh được tổ chức vào dịp đầu xuân hàng năm thu hút đông đảo người dân tham gia đó là Lễ hội Cầu ngư đầu năm. Đây được coi là lễ hội tâm linh của người dân vùng biển. Lễ hội cầu ngư có 2 phần: phần lễ và phần hội. Lễ tế chính diễn ra vào ngày 13 tháng giêng, bao gồm lễ tế âm linh và lễ tế thần. Văn tế trong lễ chủ yếu ca ngợi công đức cứu nhân độ thế của cá Ông. Về phần hội, chủ yếu là các trò chơi dân gian gắn liền với miền biển như: lắc thúng, đua thuyền, bơi lội, hát múa, thả hoa đăng, lễ thả thuyền cúng các linh hồn đã khuất trên biển…

Lễ hội Cầu ngư là một hoạt động mang đậm chất tâm linh với mong muốn cầu cho một năm mới mưa thuận, gió hòa, trời yên, biển lặng, ngư dân ra khơi thuận buồm xuôi gió, đánh bắt đạt năng suất cao. Lễ hội Cầu ngư không chỉ là tín ngưỡng của ngư dân vùng biển mà còn là một hình thái sinh hoạt văn hóa cộng đồng đặc biệt. Đây là dịp để người dân động viên nhau bám biển, giúp người dân địa phương gần gũi nhau hơn, đoàn kết, xây dựng nếp sinh hoạt văn hóa đầy ý nghĩa. Hơn nữa, những năm gần đây, Lễ hội Cầu ngư không còn gói gọn trong phạm vi cư dân tại địa phương mà thu hút nhiều người dân và du khách tham gia. Ngoài những ý nghĩa tốt đẹp về mặt nhân văn cũng như vai trò quan trọng trong đời sống tinh thần của ngư dân, Lễ hội Cầu ngư cũng cho thấy ý nghĩa lớn về mặt bảo vệ hệ sinh thái biển. 

Anh Phạm Văn Giang - Trưởng phòng Văn hóa Thông tin huyện Quỳnh Lưu cho biết: Vào dịp đầu xuân hàng năm, các xã như Tiến Thủy, Sơn Hải, Quỳnh Long đều tổ chức Lễ hội Cầu ngư. Đây là nét văn hóa đặc sắc của ngư dân vùng biển. Các lễ hội dân gian của cư dân vùng biển đã góp phần làm phong phú thêm đặc trưng văn hóa miền biển Quỳnh Lưu. Thời gian tới, ngành Văn hóa huyện sẽ tiếp tục phát huy, bảo tồn nét văn hóa đặc sắc này, lồng ghép vào các tour du lịch, tái hiện hoạt động nghệ thuật trình diễn dân gian miền biển, như: Lễ hội Cầu ngư, đua thuyền… Qua đó, giới thiệu đến du khách về nét văn hóa của người dân vùng biển Quỳnh Lưu.

(Bài đã đăng VHTT Nghệ An số tết Quý Mão 2023)