Những ngày hoạt động sôi nổi trong các đoàn nghệ thuật, cô Xuân Năm và cô Song Thao đều là những trụ cột của đoàn. Họ đã từng hăng hái đến với các chiến trường, trận địa pháo lấy “tiếng hát át tiếng bom”. Cô Xuân Năm thì không lý giải được sao hồi đó thế hệ của cô hăng hái, say nghề và yêu đời đến thế. Đâu có trận địa pháo, đâu có bom đạn là đến. Trước và sau khi giặc Mĩ ném bom là các cô lại cất tiếng hát động viên anh em chiến sĩ. Pháo sáng là ánh đèn sân khấu còn bà con thì đứng dưới hào để xem. Một ba lô, bươn bả hàng trăm cây số đi phục vụ mà cuộc đời “vẫn đẹp sao”. Cô Song Thao nhớ lại, những ngày ác liệt đó cũng không kém phần thi vị: Có lần suốt 3 tháng cuối năm 1963, cô cùng một số anh em trong đoàn lên huyện Kì Sơn biểu diễn và vận động bà con dân tộc thiểu số chống phỉ. Ngày đi vận động, đêm đi hát, có tiểu đội công an đi kèm bảo vệ trước và sau. Một anh chàng người Mông thấy cô mặc đồ của đồng bào hát bài Trước ngày hội bắn, đẹp quá, hay quá mê luôn, theo cô đi suốt 7 bản. Cán bộ vận động phải làm công tác tư tưởng mới thôi. Đến xã Keng Đu, lại thêm một anh chàng người Mông nữa đòi mua cô ca sỹ với 12 nén bạc. Cứ nghĩ đến những sự việc vui vui đó mà quên đi cái sợ thổ phỉ đang luôn rình rập quanh mình, quên đi cái đói, cái khổ thiếu thốn mọi bề khi đi biểu diễn phục vụ.
Nhắc đến cô Xuân Năm người ta nhớ đến một giọng ngâm thơ ấn tượng, đậm đà âm sắc xứ Nghệ. Ngày đó, cứ khoảng 10h đêm, nhiều người lại chờ đợi giọng ngâm thơ Nghệ của cô Xuân Năm trên sóng Đài Tiếng nói Việt Nam, nhất là những người con xứ Nghệ. Bởi giọng ngâm của cô đặc sắc không giống ai, vì chính cô đã không ngần ngại đưa giọng Nghệ (chứ không phải giọng phổ thông) vào để ngâm thơ, tạo nên phong cách ngâm thơ Nghệ. Nghĩa là thơ mà gần như nói và đặc quánh giọng Nghệ, nó cũng nằng nặng và phát âm cũng rõ từng tiếng Nghệ, song lại vẫn rất dễ đi vào lòng người. Chẳng hạn như khi ngâm bài thơ “Mừng chiến thắng”: Quê hương ơi, chiều hôm nay náo nức, được cô ngâm thành giọng Nghệ: Quê hương ơi chiều hôm nay nạo nức. Chữ náo (tiếng phổ thông) đã được cô ngâm thấp, trầm giọng xuống, và phát âm nặng nghe thành chữ nạo nức đúng của người xứ Nghệ. Vậy là cô đã tạo nên một cái danh riêng bên cạnh những cái tên đã rất nổi tiếng thời bấy giờ như ngâm thơ Bắc có Trần Thị Tuyết, Kim Cúc, thơ Huế có Châu Loan, thơ miền Trung có Lê Lữ, thơ Nghệ thì có Xuân Năm. Người ta còn rất nhớ về cô bởi một phong cách hát Ví, Giặm cũng rất khác, hài hước, dí dỏm từ giọng điệu, nét mặt, cử chỉ… và tài bẻ vè, ứng tác rất nhanh. Cô cũng là người đầu tiên ở Hà Tĩnh đưa hát Ví, Giặm lên khấu khấu chuyện nghiệp. Đó là năm 1965, bài giặm vè Thần sấm ngã được cô hát tại liên hoan ca múa chống Mĩ cứu nước toàn miền Bắc. Lần đó, tiết mục ngâm thơ Mừng chiến thắng, và vè Thần sấm ngã do cô trình bày đều đạt HCV. Ngâm thơ và hát dân ca song song đồng hành trong sự nghiệp của cô, đem đến cho cô niềm vinh dự là nghệ sĩ Ưu tú. Cho đến sau này, kể cả khi đã nghỉ hưu, dân ca Ví Giặm vẫn luôn rong ruổi cùng cô đi khắp mọi miền quê xứ Nghệ, qua các tỉnh rồi sang cả Lào, cả Thái lan. Sử dụng Ví Giặm để tuyên truyền về các vấn đề thời sự là một thành công độc đáo của “o Năm”. Nghe cô tuyên truyền sinh đẻ có kế hoạch bằng Ví, Giặm, nhất là lời cổ thì nhiều nhiều người nghe đến hàng tiếng đồng hồ cũng không chán. Bất cứ bài thơ năm chữ hay thơ lục bát của các nhà thơ cô cũng chuyển ngay được thành Ví, Giặm. Cô có thể vận dụng ngay bài thơ Thân phận người đàn bà của Hồ Xuân Hương để hát thành ví:Này chị em ơi có biết không/Một bên con khóc, một bên chồng/Bố cu lổm ngổm bò trên bụng,/ Thằng bé hu hơ khóc dưới hông và vô số bài thơ khác… Cho đến bây giờ ở cái tuổi ngoài 70, đã chuyển vào Vũng Tàu sinh sống cô vẫn “đeo” Ví, Giặm vào với bà con trong đó. Cô bảo: Bây giờ Ví, Giặm đã là di sản của thế giới càng phải hát, phải làm cho Ví, Giặm sống khỏe trong cộng đồng dân Nghệ ở mọi miền quê.
Không chỉ có chung niềm vui là nghệ sĩ Ưu tú, cả hai cô còn có chung niềm hạnh phúcđược gặp Bác Hồ. Các cô bảo: Nhờ vào văn công mà chúng tôi được gặp Bác!
Đó là năm 1965, khi tham dự “Liên hoan ca múa chống Mĩ cứu nước toàn miền Bắc”, cả hai người cùng được chọn vào phủ Chủ tịch hát cho Bác nghe. Bác dặn rằng: “Các cháu về nhớ hát dân ca Nghệ Tĩnh thật nhiều”. Lời dặn đó đã như là kim chỉ nam cho hoạt động nghệ thuật của hai người. May mắn hơn nữa, cô Song Thao không chỉ ba lần được gặp Bác, chính cô còn là người đầu tiên được hát và hát rất thành công ca khúc Trông cây lại nhớ đến Người của nhạc sĩ Đỗ Nhuận. Vốn có chất giọng trữ tình, ngọt ngào trong sáng, mộc mạc tự nhiên, lại hát để thu thanh vào ngày 4/9/1969, lại hát ngay sau khi Bác mất, hát trong nỗi xúc động nghẹn ngào đã giúp cô chạm đến sâu thẳm tâm can của hàng triệu triệu người con đất Việt qua sóng Đài Tiếng nói Việt Nam. Đến bây giờ, mỗi lần hát ca khúc này, cô vẫn không thoát ra được cảm xúc ban đầu ấy.
Ngoài chất giọng ngọt ngào trời phú, sự thành công của các cô còn đến bởi sự học hỏi từ các nghệ nhân, và nhất là quá trình được cùng anh em đi sưu tầm dân ca. Sự hiểu biết sâu sắc về loại hình diễn xướng độc đáo này đã giúp các cô tìm được con đường đi vào tâm hồn người nghe, để công chúng, đồng nghiệp không thể quên được khi nhắc đến thế hệ đầu tiên của đội ngũ nghệ sĩ xứ Nghệ.
Nhạc sỹ Lê Hàm nhận xét, cũng là hát điệu ví đò đưa sông Lam: Chơ ai biết nước sông Lam răng là trong là đụcthì biết sống cuộc đời răng là nhục là vinh, cô Song Thao hạ xuống rất thấp chữ đục và đẩy chữ Vinh lên cao trong khi nhiều người cứ hát ngang ngang nghe rất khô, khó chịu. Còn cô Song Thao thì bảo: chính là các nghệ nhân đã dạy chị. Họ là cả một kho tàng sống về diễn xướng Ví, Giặm, hát dân ca mà mình không học họ thì học ai. Với cô Xuân Năm, nghệ nhân trước hết là bố mẹ của cô, những người rất yêu và thích hát Ví Giặm, có một kho ca dao dân ca được bố mẹ cô vận dụng trong dạy con hàng ngày. Và người thứ hai cô Xuân Năm được học hỏi nhiều, được làm học trò của ông, đó là nghệ nhân Đức Duy – mà các cô vẫn trìu mến gọi là Ba Duy.
Đam mê ca hát, đam mê dân ca, dù không ai bắt buộc, họ vẫn tự lặn lội đi đến nhiều miền quê để hát cho dân, hát với dân. Họ vui khi thấy ở đâu đó có nhiều người thích nghe, thích hát Ví, Giặm của cha ông. Nhưng họ cũng nhiều tâm sự với Ví, Giặm. Cô Song Thao lo lắng: Bây giờ nhiều nghệ sĩ hát ví đò đưa nhưng câu mở đầu lại hát Ời là Bạn tình ơi (ví đò đưa không có Bạn tình ơi), hoặc là chữ Mự lại thay bằngbạn khi hát: Trước thì bạn nói bạn thương… là không đúng với lời cổ… Mình là nghệ sĩ, sẽ nhiều người xem đó là chuẩn mực hát theo nên phải tìm hiểu kĩ dân ca Ví, Giặm.
Còn cô Xuân Năm thì nhớ mãi lời Bác Hồ dặn khi cô được gặp Bác: Các cháu hát dân ca Nghệ Tĩnh phải hát hay, hát đúng, đừng hát sai cái của cha ông.
Lời dặn này đã theo các cô đi suốt cuộc đời ca hát của mình. Cho đến hôm nay, các cô vẫn bảo, nếu cứ theo lời dặn dò này, hát hay, hát đúng, đừng hát sai cái của cha ông, thì nhất định Ví, Giặm sẽ sống mãi với người dân Xứ Nghệ./.
Hôm nay
Hôm qua
Tất cả