Trong vài năm gần đây, vấn đề xây dựng nhân cách người Nghệ An được nhiều người bàn luận, nhất là sau khi Tỉnh ủy Nghệ An ra Nghị quyết 05-NQ/TU tháng 12/2016 về “Xây dựng con người văn hóa, gia đình văn hóa Nghệ An đáp ứng nhu cầu hội ngập và phát triển”. Từ đó đến nay, nhiều đề tài khoa học, hội thảo khoa học được đặt ra trên nhiều khía cạnh khác nhau để thảo luận. Nhưng cũng vì đã có nhiều thảo luận nên lại cần phải xem xét lại vấn đề này.

Trước hết, khi nói về nhân cách con người Nghệ An, thực ra là đang đặt một vấn đề không rõ ràng. Có nhân cách con người Nghệ An riêng không? Và nó khác con người ở nơi khác không? Nếu chỉ nói về các giá trị cốt lõi, bao quát thì đã là con người đều cần có, con người nào cũng vậy. Thứ hai, nhân cách không phải là những sản phẩm thuần túy có thể định hình và “sản xuất” hàng loạt nhằm gắn vào cho mọi người. Mỗi một cá nhân là một nhân cách và khi tạo ra một mô hình chung thì chẳng khác gì mô hình hóa, rô bốt hóa tâm hồn con người. Vậy nên, thay vì thảo luận tiếp về nhân cách và xây dựng nhân cách con người Nghệ An, chúng ta thử đặt câu hỏi: Cần gì và làm gì để con người sống tốt hơn và làm động lực cho quê hương hội nhập và phát triển hơn? Mỗi một góc nhìn sẽ cho ta một câu trả lời riêng về vấn đề này. Ví dụ nhìn từ giáo dục gia đình chẳng hạn.

Gia đình là cái nôi đầu tiên để định hình và góp phần quan trọng vào việc hình thành, phát triển nhân cách và năng lực của mỗi con người. Văn hóa gia đình là một phần quan trọng trong quá trình phát triển của văn hóa xứ Nghệ. Nhưng rõ ràng, trong bối cảnh hiện nay, giáo dục gia đình đang có những vấn đề cần phải suy nghĩ nghiêm túc. Nhất là trong việc tôi rèn, hình thành và phát triển các năng lực quan trọng, cơ bản của trẻ nhỏ. Gia đình cần làm gì để con trẻ hình thành và phát triển được những phẩm chất, năng lực cốt lõi của mình và vững vàng hơn khi bước chân ra khỏi gia đình? Thiết nghĩ, hãy dạy con trẻ những thứ đơn giản, nhỏ nhẹ thôi nhưng cần thiết cho cả cuộc đời. Đó là dạy con phải có lòng tự trọng, dạy con phải biết xấu hổ với người khác, với bản thân khi mình sai trái, hèn nhát. Đã lâu lắm rồi, liệu có bao gia đình, bao nhiêu người làm cha làm mẹ quan tâm đến điều đó. Người Nghệ luôn coi trọng tính liên đới trong giáo dục. Khi một đứa trẻ không tốt, người lớn sẽ đặt những câu hỏi như “mi con nhà ai?” hay “thằng mô dạy mi?” như là một lời trách mắng những người cha/mẹ, thầy/cô đã không dạy bảo nó cho tốt, để nó sai trái, hư hỏng. Thậm chí không phải là một đứa trẻ mà khi đã là một người lớn thì tính liên đới cũng không mất đi. Nói vậy để xác nhận rằng trách nhiệm của gia đình đối với giáo dục con trẻ là rất nặng nề.

Ngày trước, có lẽ các cụ cũng rất nghiêm khắc trong việc dạy bảo con cái. Nhất là liên quan đến lòng tự trọng. Nhà giáo Cao Thế Lữ là một người rất quan tâm đến việc dạy con trẻ về lòng tự trọng. Trước hết, để hình thành lòng tự trọng thì phải dạy con trẻ biết xấu hổ. Phải biết xấu hổ khi mình thua kém bạn bè, khi mình hèn nhát, khi mình sai trái. Nếu không biết xấu hổ thì là vô liêm sỉ và sẽ không hiểu, không có lòng tự trọng. Người lớn trong gia đình phải chịu trách nhiệm với việc trẻ con không biết xấu hổ bởi “một số không ít người lớn lại không biết hổ thẹn, thiếu gương mẫu...”. Và ông cũng cho rằng “giáo dục lòng tự trọng, lòng tự ái cần thiết, lòng tự tôn chừng mức cho thế hệ trẻ là để ổn định và phát triển xã hội, xây dựng tương lai đất nước”. Cả đời hoạt động giáo dục, ông dạy học trò như vậy, và dạy con cái trong gia đình thì còn nghiêm khắc hơn. Nhà giáo Nguyễn Quang Tuyên, khi nói về việc dạy con trẻ trong gia đình hiện nay cũng nhận xét rằng, cha mẹ đang quá dễ dãi với con cái, nhất là về phương diện đạo đức, ứng xử. Ông kể lại rằng trước cách mạng tháng 8/1945, ông còn nhỏ và sống cùng ông nội ở quê. Ông nội ông rất nghiêm khắc trong chuyện lễ nghĩa. Chỉ một sai phạm nhỏ là có thể ăn roi. Có lần mưa gió, cây sắn trà nhà bên cạnh có cành tỏa sang vườn nhà ông nên quả rơi xuống. Ông đội mưa ra nhặt vào và lỡ ăn đi một vài quả thì bị ông nội cho một trận. Sau đó ông nội gọi lại bắt mang những quả nhặt được sang trả cho nhà láng giềng với lý do là cây dù ngả bóng qua vườn nhà mình nhưng là do họ trồng lên nên quả là của họ. Về nhà ông còn phân tích rõ ràng rằng dù mình không đi hái trộm nhưng kể cả việc nhặt được mà không được sự đồng ý của người trồng cây thì đó cũng là hành vi ăn chặn, ăn cướp thành quả lao động của người khác. Đó là lòng tự trọng. Người có lòng tự trọng không ăn cướp, ăn bám vào thành quả lao động của người khác. Lúc đó ông ấm ức lắm nhưng sau này mới hiểu, ngày đó người ta quan tâm đến lòng tự trọng lắm. Dù đói dù nghèo nhưng không thể để người khác coi thường. Đến thế hệ chúng tôi, những người thế hệ 8X thì cha mẹvẫn còn nghiêm khắc trong chuyện này. Chỉ cần đi qua nhà láng giềng mà lỡ ăn chực bát cơm thì về không bị đánh cũng bị mắng te tua. Riêng chuyện đi ăn trộm, ăn cắp vặt thì bị no đòn. Mà nhiều khi chưa biết thực hư thế nào nhưng để mang tiếng là phải ăn đòn. Nghe thì có vẻ bạo lực nhưng thực ra rất đúng câu “đói cho sạch, rách cho thơm”.

Cuộc sống hiện đại, con người phải quay cuồng với chuyện cơm áo gạo tiền nên ít quan tâm đến việc dạy con trẻ qua những hành xử để hình thành lòng tự trọng. Chẳng có gì khó hơn khi dạy cho người khác sự tự trọng bởi người dạy trước hết phải có lòng tự trọng. Cha mẹ lo lao đầu vào làm việc. Trong công việc nhiều khi cũng có những ứng xử chưa được minh bạch cho lắm, chưa được trung thực cho lắm nên cũng ít quan tâm đến những việc như vậy đối với con cái. Thậm chí chính cha mẹ đã làm ảnh hưởng đến nhân cách của con cái qua những ứng xử hàng ngày. Một đứa trẻ thường xuyên chứng kiến người khác đến biếu quà, tặng phong bì cho cha mẹ nó thì nó sẽ suy nghĩ khác đi về sự ứng xử và có hành vi khác. Một nhà giáo già đã đầy tâm trạng lo âu khi chính đứa cháu đích tôn của mình phàn nàn với ông rằng nó rất buồn vì năm nay tiền mừng tuổi của nó ít hơn năm trước. Từ đó nó kể vanh vách chuyện những cô chú nào đến tặng quà, tặng phong bì cho bố mẹ nó nhân dịp tết. Rồi chuyện nó bảo bố nó phải tặng quà cho cô giáo nhiều hơn năm trước vì học kỳ vừa rồi điểm nó kém hơn... Chính Giáo sư xã hội học Tô Duy Hợp cũng phải thốt lên rằng chính cha mẹ đang làm hư, làm hèn con cái khi cổ súy những thói hư tật xấu của xã hội từ hối lộ, đút lót, bán điểm, mua chức... Nó nhiễm vào đầu trẻ suy nghĩ vị lợi và làm mất đi sự tự trọng cần có.

Người Nghệ rất coi trọng lòng tự trọng. Họ đi ra được nhiều bạn bè quý mến vì tính phóng khoáng, vì sự tự trọng và trung thực, không cố tranh giành phần hơn về mình. Nhưng có vẻ như đang thay đổi nhiều. Không ít người đang lựa chọn cuộc sống hèn nhát, bạc nhược, vứt bỏ sự tự trọng để nhận một ít lợi ích cho bản thân mình. Có nhiều lý do, trong đó có nguyên do từ giáo dục gia đình. Mang cái danh xưng “đất học”, người Nghệ đang đặt nặng lên vai trẻ hàng tá thành tích và bắt chúng chạy theo nhưng lại bỏ quên việc dạy con trẻ sự tự trọng. Danh không gắn với thực thì phải lấy làm xấu hổ, đó là đức tính của người có tự trọng. Thay vì cứ nghĩ đến chuyện xây dựng nhân cách người Nghệ An, mỗi người chúng ta nên nghĩ về bản thân mình, phải biết xấu hổ, biết tự trọng để làm việc nghiêm túc rồi góp phần nhỏ vào việc lớn là xây dựng quê hương thì có giá trị hơn./.