Xét về khía cạnh con người, yếu tố dễ bị tổn thương nhiều khi bao gồm cả lòng tham lẫn sự kém hiểu biết ở từng cấp độ khác nhau mà đáng lẽ chủ thể của nó cần được nâng cao năng lực để tránh những rủi ro không đáng có. Sự biến thiên hay ma trận của tính dễ bị tổn thương và chủ thể của nó rất khó có thể định danh trong một vài trang giấy. Trong khuôn khổ bài viết này tôi muốn đưa ra một số nhóm dễ bị tổn thương cũng như những kẻ trục lợi tương ứng.
Nhóm cộng đồng nghèo
Trong cuốn Sổ tay hướng dẫn tái định cư do Ngân hàng phát triển Châu Á ấn hành năm 2000, người ta phân loại nhóm dễ bị ảnh hưởng gồm những Phụ nữ đơn thân đảm trách gia đình (family headed women), trẻ em, người già và những nhóm dân tộc thiểu sổ. Những nhóm người này được cho là dể bị tổn thương trong quá trình tái định cư vì họ rất khó khăn trong quá trình di chuyển cũng như khôi phục sinh kế đến giới hạn trước lúc tái định cư.
Cộng đồng càng nghèo thì tính dễ bị tổn thương càng cao vì họ không có cơ hội tiếp cận giáo dục đầy đủ dẫn đến nhận thức thấp. Nhóm phụ nữ, trẻ em và người già có tính dễ bị tổn thương tỷ lệ thuận với tình trạng nghèo đói. Thực tế cho thấy, những xã nghèo thường có người di cư lên đô thị tìm kiếm sinh kế rất cao. Điển hình có một số xã thuộc huyện Quảng Xương tỉnh Thanh Hóa có số lượng trẻ lẫn người già đi ăn xin, đánh dày ở Hà Nội và Sài Gòn rất cao. Một số tỉnh miền núi phía Bắc có lượng phụ nữ tự di cư thậm chí nhiều khi tự buôn bán (trả tiền cho bà mối để lấy chồng Trung Quốc) sang biên kia biên giới để có cơ hội làm thuê và lập gia đình. Những kẻ trục lợi cộng đồng nghèo thường là những kẻ tuyển dụng và chăn dắt cái bang, tuyển dụng lao động hay buôn bán người. Một số cặp vợ chồng ở Quảng Xương đã lừa bố mẹ các trẻ em nghèo ở xã Quảng Khê-Quảng Xương-Thanh Hóa rằng họ sẽ đưa các trẻ vào Sài Gòn bán vé xổ số, mỗi tháng bố mẹ ở quê nhận 300.000 đến 500.000 tiền lương do các em kiếm được. Trên thực tế, họ đã bắt các em đi ăn xin để kiếm lợi khổng lồ. Em Lê Thị S chia sẻ, mỗi ngày em phải nộp 300.000 đồng, những kẻ chăn dắt đã kiếm từ em S và những người khác mỗi tháng trên dưới 50.000.000 đồng. Trong trường hợp này, 2 nhân tố đã bị trục lợi là yếu tố dễ bị tổn thương lẫn tình thương. Ngoài ra, cộng đồng nghèo còn bị các doanh nghiệp trục lợi ngay trong cộng đồng của mình thông qua dịch vụ hàng hóa. Nhưng chai nước và que kem rẻ như bèo chỉ chứa đường hóa học, phẩm màu và nước lã là thứ cộng đồng yêu thích trong phạm vi túi tiền của họ.
Những nhóm trẻ ăn mày, nạn nhân bị bóc lột lao động và tình dục không những bị tổn thương ngày càng nặng về thể chất lẫn tinh thần mà nghiêm trọng hơn họ lại trở thành những kẻ trục lợi trên chính nhóm người như họ trước đây. Một vòng luẩn quẩn, đói nghèo, tổn thương và gây tổn thương cho cộng đồng sẽ đi hết chu trình này đến chu trình khác cho đến khi những nhóm người này bị văng ra khỏi quỹ đạo xã hội bởi nhà tù hoặc những cái chết thảm thương. Xã hội phải gánh trên vai mình những hậu quả phái sinh do các nhóm dễ bị tổn thương và kẻ trục lợi gây nên mà những người không nằm trong chu trình này cũng bị ảnh hưởng thậm chí nhiều khi bị ảnh hưởng nghiêm trọng.
Nhóm thanh thiếu niên
Yếu tố dễ bị tổn thương ở nhóm thanh thiếu nên gồm học sinh, sinh viên và công nhân rất khó nhận ra vì nó mập mờ giữa nhu cầu hưởng thụ vật chất, nhu cầu tình cảm, nhu cầm đức tin và dịch vụ xã hội, trạng thái tình cảm và tôn giáo. Việc tìm ra ví dụ minh họa chỉ có thể minh chứng một số đặc tính mang tính điển hình hơn là đại diện. Chẳng hạn như, tâm lý của các em gái từ độ tuổi 14-18 là rất dễ thần tượng một ai đó, trở thành yếu tố dễ bị tổn thương vì các em chưa độ chín chắn và dễ bị lợi dụng bởi những kẻ trải đời. Không ít, các nữ sinh cấp 3 đã thích sinh viên thực tập, sự thích vô tư trong sáng đó lại bị các anh sinh viên lợi dụng và chiếm đoạt một cách dễ dàng dưới cái vỏ tình yêu.
Tâm lý thích tiếp cận sự mới lạ cũng như muốn thể hiện sự sành điệu của nhiều trẻ em nam là yếu tố tâm lý dễ bị tổn thương bởi gameonline. Kẻ trục lợi các em là các quán internet, ban đầu họ khuyến mãi cho các em chơi dăm ba lần. Khi thấy các em bắt đầu thích họ cho chơi nợ, nếu các em không có tiền họ nhận hiện vật như gà, vịt, gạo, thậm chí các đồ dùng gia đình. Điều đáng nói là những nhà cung cấp game đánh vào tâm lý trẻ và cung cấp các loại game dễ xâm nhập vào các em để gây nghiện mà khi đã nghiện thì họ gián tiếp kiếm tiền rất dễ dàng.
Không ít, sinh viên và công nhân xa quê, do thiếu thốn tình cảm. Thiếu thốn tình cảm đã trở thành yếu tố dễ bị tổn thương và chính các em đã bị những nhóm truyền đạo lợi dụng để thu nạp tín đồ. Sau khi trở thành tín đồ, các em lại trở thành các nhà truyền giáo cấp 1. Tự do tín ngưỡng hay đến với đức tin nào đó là điều bình thường nhưng người ta lại dụng yếu tố đức tin để lôi kéo gia đình và họ hàng phải tin theo mình. Không ít các tín đồ đã về nhà dỡ bỏ bàn thờ gia tiên vì nghĩ ông bà tổ tiên mình là ma quỷ. Người bị lợi dụng lẫn kẻ trục lợi đã tạo nên những xung đột nghiêm trọng trong gia đình, dòng họ và phá vỡ yếu tố truyền thồng lẫn kết cấu cộng đồng và nhiều khi còn bị lợi dụng để chống lại chính quyền, gây rối loạn kỹ cương xã hội.
Nhóm các quốc gia thế giới thứ ba
Tương tự như người nghèo, các nước nghèo là tập hợp người nghèo ở số đông và được xếp vào các nước thuộc thế giới thư 3. Một quốc gia nghèo luôn tồn tại các yếu tố dễ bị tổn thương. Nhiều khi, do đã quen với các trạng thái xã hội như bất công, quan liêu, tham nhũng... công dân lẫn chính phủ không nhận ra yếu tố dễ bị tổn thương của mình mà chỉ khi sự tổn thương dồn tích tạo nên bùng phát tự thân hoặc các quốc gia có quan hệ thương mại bị khủng khoảng kinh tế chính trị thì quốc gia nghèo mới có thể nhận ra nó. Lúc đó, có thể dẫn đến bất ổn chính trị xã hội nghiêm trọng, thậm chí dẫn đến nội chiến hay cách mạng lật đổ.
Về mặt kinh tế lẫn chính trị, những đất nước nghèo luôn là kẻ yếu thế trên trường quốc tế và trở thành con mồi cho các quốc gia phát triển. Thông thường, các nước giàu khai thác ở nước nghèo nguồn nhân lực giá rẻ, nguồn tài nguyên thô và xem các nước nghèo là các bãi rác chứa đựng sự ô nhiễm môi trường mà dân chúng các nước phát triển không chấp nhận như là việc xây dựng các nhà máy có lượng khí thải CO2 cao. Tiềm năng thị trường và nguồn tài nguyên của các nước nghèo được ví như cô gái đẹp ẩn dấu đằng sau tấm áo nghèo đói. Bằng các chiến lược ngắn và dài hạn, các nhà tài phiệt quốc tế tìm cách ve vãn các ông chủ của cô gái bằng cách tiếp thị những “mỹ phẩm”, “quần áo thời trang” nhằm giúp ông chủ thấy rằng cô gái kia sẽ đẹp lộng lẫy khi được khoác lên các chiếc áo mượn từ những nhà tài phiệt hào phóng kia.
Bằng các dự án hỗ trợ y tế hay phát chẩn cho các đất nước đói kém với khoản tiền vài trăm ngàn đến vài triệu USD để tạo tấm vé đi vào nội địa. Khi đã dành được thiện cảm với các ông chủ của đất nước, các tài phiệt bắt đầu vẽ nên các dự án lớn hàng trăm triệu đến hàng tỷ Mỹ kim và đưa ra những lưỡi câu nhân danh vì sự thịnh vượng của quốc gia đang nghèo đói kia. Khi các hiệp định vay vốn dưới mỹ từ Vốn vay hỗ trợ phát triển chính thức (ODA) ở dạng vốn vay thông thường (vốn vay không rằng buộc-normal loan) được ký kết nghĩa là cô gái đẹp kia đang dần thuộc quyền sự hữu các nhà tài phiệt. Một số dự án đầu, quy chế đầu thầu cạnh tranh quốc tế vẫn được áp dụng nhằm làm yên lòng tầng lớp biết tỏng chiến lược của nhà tài phiệt. Bằng các ưu đãi cho những người phê duyệt dự án và những người thực hiện dự án như những chuyến đi du lịch dưới danh nghĩa thăm thú các cở sản xuất và kiểm tra hàng hóa của nước cho vay..., các nhà tài phiệt đang gây nghiện cho các ông chủ nước nghèo bởi những viên ma túy bọc đường mang tên ODA. Khi đã nghiện, các nhà tài phiệt không cho thuốc ngay mà đưa ra thêm các điều kiện bổ sung và được con nghiện đồng ý thì họ sẽ cho vay tiếp. Thế là, từ vốn vay thông thường (normal loan) chuyển sang vốn vay ràng buộc (tied loan) với mức lãi thấp hơn và ân hạn dài hơn. Cụm từ ân hạn được các nhà tài phiệt dùng rất tài tình biểu thị tính nhân văn vì nó có gốc từ từ “Ân điển-grace” mà Chúa đã ban cho chúng sinh vậy. Vốn vay ràng buộc chỉ cho phép các công ty tư vấn của bên cho vay tham gia đấu thầu và cho nhà thầu bên vay và bên cho vay đấu thầu xây lắp hay mua sắm. Thông thường các gói thầu không được chia nhỏ ra để chỉ có các nhà thầu bên cho vay mơí đủ năng lực tài chính để đấu thầu còn nhà thầu bên vay với năng lực tài chính thấp thì cứ ở ngoài mà nhìn thèm. Khi các nhà thầu bên cho vay đã nắm tay nhau thì điều gì đã xảy ra? Đó là giá bỏ thầu thường vượt gấp đối hoặc gấp rưỡi giá trần. Chẳng hạn, 1 cái cốc được định giá tối đa trong hồ sơ mời thầu là 5.000 đồng và theo quy tắc thông thường thì những ai bỏ giá thấp với mức 5.000 trở xuống thì sẽ thắng thầu. Thế nhưng, sau khi bỏ thầu, giá cái cốc tăng lên 10.000 đồng và hơn thế. Thực tế ở nhiều quốc gia vay ODA dạng Tied Loan đã có những gói thầu bị vượt thầu cả trăm triệu USD trong khi vốn vay ở dạng Normal Loan với quy mô và đặc tính kỹ thuật phức tạp lại không xảy ra như vậy. Sau khi thắng thầu, các nhà thầu bên cho vay lại trở thành ông chủ và bán lại gọi thầu cho các nhà thầu bản địa với giá thấp nghĩa là chưa thực hiện hợp đồng nhưng các nhà thầu bên cho vay đã kiếm được lợi nhuận dễ dàng. Nước cho vay đã lấy lại gần hết “nợ” khoản vay ngay sau khi các gói thầu tư vấn và xây lắp...được ký kết.
Khi đã nợ nần đầm đìa, cô gái đẹp mang tên tài nguyên sẽ được khai thác để trả nợ dưới dạng nguyên liệu thô mà bên cho vay sẽ tham gia vào tiến trình kiến tạo lợi nhuận từ nguồn nguyên liệu thô đó sau khi nó rời cảng của bên vay. Các nhà tư bản tiền tệ thiên tài lúc đó sẽ đưa ra các chiêu bài lừa bịp số đông dân chúng của kẻ nợ nần bằng cách phanh phui ra vài phi vụ tham nhũng để nói với nhân nhân của kẻ nợ nần rằng chúng tôi tốt với các bạn chỉ có ông chủ của các bạn là tham nhũng xấu xa. Đến đây, kẻ trục lợi tính dễ tổn thương của nước nghèo sẽ hiện nguyên hình nhưng các ông chủ nước nghèo đành ngậm bồ hòn làm ngọt với chủ nợ.
Hy vọng rằng ai đó thương các ông chủ nước nghèo mà giúp họ tỉnh ngộ để không tiếp tục rước nợ vào đất nước dễ dãi như thế. Biết đâu lại giúp ông tránh được cú knock out của những kẻ vừa ăn cướp vừa la làng ngay trên đất nước ông.
Thay lời kết
Tôi chỉ có thể đưa ra giải pháp để giảm thiểu các tính dễ tổn thương cho cộng đồng chúng ta bằng những tủ sách dòng họ, tủ sách phụ huynh., mô hình truyền thông phòng chống buôn bán người....; nhưng chưa thể đưa ra giải pháp để chữa trị tính dễ bị tổn thương của các nước thế giới thứ ba. Bởi vậy, tôi rất mong nhận được chia sẻ của các độc giả. Tôi luôn lắng nghe và học hỏi mọi người.
Nguyễn Quang Thạch
Hôm nay
Hôm qua
Tất cả
