Về sự hiển nhiên
Một chính khách ở Châu Mỹ có nói: “Cách mạng rất đẹp, nhưng không thể đùa với nó được, vì nó mang theo chất nổ” – Một câu nói rất đáng chú ý của thế kỷ rực rỡ khoa học nhưng đầy bom đạn. Và phải chăng trong số chất nổ đó có kinh tế ngầm với vô vàn vòi bạch tuộc máu me nhuầy nhụa?
Khái niệm kinh tế và kinh tế ngầm trong lĩnh vực kinh tế khác hẳn với các khái niệm thật và ảo, vật chất và phản vật chất v.v... trong các lĩnh vực khác. Bởi kinh tế và kinh tế ngầm đều cùng tồn tại, không đồng nhất đổi dấu. Nền kinh tế chính thống (công khai và hợp pháp) cứ coi như là dễ thấy và dễ hiểu đi. Còn kinh tế ngầm thì không thấy, có khi thấy mà không biết, và có khi thấy rõ đến hoang mang, đau lòng.
Từ xa xưa những chuyện kể thành văn của nhân loại đã nói đến kinh tế ngầm. Có thể xem Phạm Lãi, một nhân vật lịch sử độc đáo, nhưng đồng thời cũng là người am hiểu và vận dụng kinh tế ngầm cao tay biết chừng nào.
Đầu thập kỷ 80 có nhiều chuyên đề nghiên cứu kinh tế ngầm thời bao cấp (mà người viết bài này sớm tiếp thu suy ngẫm), nhưng với cơ chế kinh tế hiện nay, dĩ nhiên nó phải uốn mình thích ứng.
Nhìn chung, kinh tế ngầm tìm kiếm người sản xuất (mua lúa non, lạc non...) và người sản xuất cũng tìm đến kinh tế ngầm (đẩy các gia súc bị bệnh ra chợ...). Có trường hợp đôi bên say sưa tìm nhau cùng thiêu thân (tệ nạn ma tuý...). Nhưng kinh tế ngầm phổ biến thì dính dáng trực tiếp hoặc gián tiếp nhiều nhất đến giới chức nhà nước, và vì thế, nó quan hệ mật thiết với tham nhũng.
Ở một nước gần ta, có chuyện hai người làm kinh tế ngầm theo hai cách. Một người chức quyền không cao, vợ nhặt từng đồng mà cháu đích tôn mới đẻ có ngay biệt thự hẳn hoi. Không như ngài Tổng thống hớt công quĩ hàng tỉ Đôla, đến nỗi khi chết, thân xác không yên, để lại bà phu nhân hoa hậu lưu vong dở khóc dở cười trong cuộc sống kim cương vàng lụa. Phu nhân đã nát óc tìm mưu tính kế, luồn lọt che đậy, mà vẫn bị điệu ra toà...
Đầu thập kỷ 60, “Tổng thống Tân thế giới ăn kẹo đồng” đúng như lời đoán của Misen, một nhà tiên tri người Âu đã nói trước đó gần 5 thế kỷ. Cả hành tinh rộn lên việc viên đạn quái ác từ đâu nhằm trúng đầu Tổng thống khi đang ngồi trên xe hơi mui trần cùng vợ. Với bộ máy an ninh đồ sộ nhưng mãi đến bây giờ vẫn chưa tìm ra thủ phạm. Thế là bà quả phụ đã phải sớm chấm dứt thời oanh liệt ngắn ngủi mà trước khi làm Đệ nhất phu nhân, với lối quảng cáo bầu cử rùm beng, bà đã được giới báo chí ca ngợi khá xôm trào, dự báo sẽ là giai nhân nghiêng nước, nghiêng thành, xứng đáng nện gót dày trên thềm toà Bạch ốc. Nghe đâu, còn có con tàu lớn đã xin phép kéo cái xu-chiêng của bà lên tận đỉnh cột buồm làm biểu tượng đầy tự hào trên đại dương sóng gió!
Với con người được hâm mộ đến vậy, dĩ nhiên mấy năm sau, việc bà đi bước nữa với Anasi, một chủ tàu người Achentina gốc Hy lạp, lại càng làm xôn xao dư luận. Cuộc hôn nhân với nhà tỉ phú lục tuần này đầy rẫy tính toán. Một hợp đồng được qui định chặt chẽ gần 60 điều khoản: dinh cơ, số người hầu, loại son phấn thường dùng, tiền cấp hàng tháng, chế độ nghỉ hè, mỗi tuần gặp nhau mấy lần v.v...
Điều muốn nói liên quan đến kinh tế ngầm, là sau đó mấy năm Anasi chết, lần này thì dư luận báo chí nghiêng về phía bình luận cách làm ăn của người chồng thứ hai. Ông này một đời hoạt động đã cống hiến ba nguyên tắc gối đầu giường cho những ai muốn vớ bở trở thành tỉ phú. Ba nguyên tắc đó đều hướng về hệ mở:
* Một là, phải luôn luôn tìm cách triệt để tận dụng vốn của kẻ khác, bất kể tư nhân hay của Nhà nước.
* Hai là, bất cứ lúc nào cũng phải tìm mọi cách đầu cơ, lậu thuế, tiêu thụ hàng giả, chịu khó bòn mót đến cùng, tích tiểu thành đại.
* Ba là, phải làm quen, bắt bạn với các nhân vật quyền lực và các nhân vật danh giá.
Nguyên tắc thứ nhất và thứ hai của Anasi cực kỳ phong phú đa dạng, đã từng làm sửng sốt, ngã ngửa nhiều đối thủ cá nhân. Nhiều sân bay, bến cảng của nhiều thành phố ở các châu lục phải qui hàng bái phục trước những pha quyền biến lạ kỳ. Anasi đã dày công tìm hiểu pháp luật các quốc gia và lợi dụng đến cùng, hoặc vượt qua, hoặc né tránh trơn tuột như lươn chạch. Có thể từ đây viết được hàng chục cuốn sách về mánh khoé xuất quỉ nhập thần, cạnh tranh ma quái, vừa bán hợp pháp, vừa giả hợp pháp mà người đời không sao moi óc tưởng tượng nổi để gây dựng cơ đồ.
Song không thể nào coi thường nguyên tắc thứ ba của Anasi được, vì nó là chiếc cầu kỳ diệu mai mối những thông tin quan trọng tin cậy bậc nhất, quyết định sự thành bại. Những thông tin này có khi được tiếp nhận cả từ nguồn tình báo về những phát minh mới mẻ, những bí mật quốc gia, kể cả dự báo chiến tranh…
Nguyên tắc thứ ba còn là chỗ dựa ô dù làm nên cái thế đứng xã hội vững chắc, trụ lại được các cơn phong ba luật pháp. Có thể nói một con người đơn độc, vừa có tài năng, vừa ma mãnh cũng không thể nào chớp nhoáng trở thành tỉ phú. Phải có không ít những đồ đệ, những kẻ tiếp tay, hội kín, giây chuỗi, màng lưới… thì mới nhập nhằng dựa thế quyền lực, chiếm cứ được tài nguyên và các cơ sở hạ tầng ở những khu vực đắc địa… Cũng là điều dễ hiểu khi trên thế giới ngày nay, tháng nào, năm nào cũng có Bộ trưởng vào tù, Thủ tướng từ chức, mặc nhiên rộng diện mafia… Như vậy, cả ba nguyên tắc xoắn xuýt nhau và nguyên tắc thứ ba xuyên suốt, thực chất là bà đỡ, là nhũ mẫu cho hai nguyên tắc trên. Việc nhà tỉ phú cưới Đệ nhất phu nhân một thời, là nằm trong ý đồ “kinh doanh kép” đó. Qua màu sắc của phái đẹp quyền quý, sẽ tiếp cận các nhân vật quyền lực một cách hào nhoáng và hiệu quả hơn nhiều, để nhanh chân chen lên hàng tỷ phú bậc nhì, bậc nhất.
Với câu chuyện đầy ám ảnh của những cơn sóng ngầm kinh tế từ nhiều phía, lôi kéo và xô dạt người đàn bà này, có thể thấy mọi vinh quang, danh vọng, tiền tài, tình yêu và tội ác bủa vây con người đến cùng cực. Bà kinh hoàng chìm mình nhiều năm trong nghề biên tập đầy năng lực, cố quên lãng việc đời. Sinh thời, có nhiều sách viết ca ngợi bà, nhưng bà lơ đễnh. Mới đây, báo chí đưa tin bà qua đời trong tâm trạng chán ngấy cuộc sống nơi đất nước đã sinh ra bà, một đất nước hẳn vô địch và thừa mứa các loại chất nổ…
Ở cái đình làng xã nọ, mọi người còn đọc được một dòng chữ mờ nhạt trên tường: “Uống rượu là hút máu đồng bào”. Dòng chữ đó hình như được viết trong năm 1945, với 2 triệu người chết đói khủng khiếp. Tới thời bao cấp, việc nấu rượu vẫn còn làm trộm, làm lén. Bây giờ thì ung dung hành nghề trong tình trạng vẫn thiếu lương thực. Hãy thử tính sơ sơ nhu cầu tiêu thụ rượu của mỗi địa phương thì biết con số lương thực chi cho công việc này quả là không nhỏ và sẽ nóng ruột nếu như không nhìn cái lợi ở phía chăn nuôi. Thuế nấu rượu vẫn chưa có trong danh mục, hay là đã có mà không ai thực hiện? Điều này vừa vô lý, vừa có lý?...
Nhân nhớ việc cấm rượu theo kiểu nghị quyết của M. Goócbachôp, thì đó lại là một ý đồ khác, ông ta muốn làm một “phép thử chính trị” thâm hiểm như có người đã bình luận. Và vấn đề rút ra, là bất luận thủ đoạn chính trị nào cũng đều lợi dụng cái lý của hoạt động kinh tế, kể cả trường hợp có khi tưởng như công khai, nhưng vẫn là ngầm…
Như vậy, qua vài ba hiện tượng dông dài, chấm phá đôi nét về kinh tế ngầm, đã có thể thấy rõ bức tranh kinh tế và kinh tế ngầm đầy lẫn lộn giữa ánh sáng và bóng tối. Ai mà biết đầy đủ được những gì quay cuồng, điên loạn trong sự nhá nhem đó của đồng tiền phè phỡn, của nước mắt đắng cay và của tội ác rùng rợn. Công bằng mà nói, những điều rối ren đau xót cũng có khi được dẫn độ từ cái tốt đẹp buổi đầu. Còn cuộc vật lộn trong quá trình phát triển diễn biến như thế nào thì lại là chuyện khác.
Hãy tạm rút ra vài ba nhận xét:
1. Kinh tế ngầm là sản phẩm tất yếu của mọi nền kinh tế. Nó có thể từ nhỏ bé phát triển đến khối lượng tiền bạc lớn, thành qui mô xã hội với nanh vuốt tham lam tàn bạo. Đã có kinh tế ngầm là có ý thức ngầm, tổ chức vây cánh ngầm, hàng giờ, hàng ngày làm đảo điên đời sống xã hội.
2. Kinh tế ngầm cùng tồn tại và chen lấn kịch liệt với nền kinh tế chính thống. Nó cố tình mọc rễ sâu vào pháp luật, nó mặc nhiên là thước đo trình độ hệ thống quản lý nhà nước và nó phát triển tỷ lệ nghịch với trình độ đó.
3. Kinh tế ngầm tự phân hóa thành hai bộ phận: bộ phận thứ nhất chạy theo thu nhập tối đa lừa lọc, bất chấp pháp luật, trở nên cực kỳ độc hại. Bộ phận thứ hai lửng lơ, gây hại ít hơn, cần được giới hạn hoạt động trong phạm vi hợp lý và có thể hướng nó từng bước hòa vào kinh tế chính thống (làm rượu làng Vân xuất khẩu…).
Có thể nói kinh tế ngầm không có kết cấu, không định hình là đối thủ nguy hiểm của mọi nền tảng văn hóa. Nó là bóng hình ma quái của quyền lực sơ hở thoái hóa, dai dẳng, bám chặt đến cùng vào trái tim và dạ dày cuộc sống. Muốn phát triển một xã hội bình yên thì điều quan trọng trước hết là phải phát hiện và vẽ ra được đường đi nước bước của những con mồi quấy phá này, mà bộ máy quản lý Nhà nước phải cảnh giác, phải săn đuổi đến cùng – đó là chân dung của các loại kinh tế ngầm độc hại – những mục tiêu cần được khoanh gọn trong kính ngắm.
Nguy cơ tham nhũng
Ở nhiều nước, tỷ trọng kinh tế ngầm chiếm từ 25 đến 30% giá trị thu nhập quốc dân. Đó là con số kinh hồn, sản phẩm của tầng lớp con buôn và bọn làm ăn bất chính điên cuồng hoạt động quấy phá bằng những thủ đoạn đáng gờm.
1. Về đầu cơ – buôn lậu: Thời bao cấp thấy rõ đầu cơ và buôn lậu đứng riêng rẽ ở hai mục đề. Cái mới giờ đây là dường như hai mục đề đó gắn lại thành khái niệm kép. Cơ chế thị trường mở cửa giải phóng mạnh mẽ lực lượng sản xuất, hàng hóa dồi dào xóa cảnh xếp hàng. Bài học kinh tế năm nào nói chủ nghĩa tư bản đổ hàng hóa xuống biển; bây giờ mới vỡ lẽ cái hay và cái dở của nó. Kiểu tàng trữ hàng trước đây như kiểu tàng trữ lương thực càng lâu càng lãi, giờ đã biến mất. Thủ đoạn đầu cơ tự nó phải đổi mới: nắm chắc thông tin; chộp hàng hời giá, bán nhanh, thu lãi nhanh cả gói (có khi chỉ qua một đêm trở thành tỷ phú). Nghệ thuật đầu cơ (trừ một số hàng bất động sản) xoay quanh vấn đề giá, xoay quanh trục giá, căng thời gian thành từng giọt, đẩy sự năng động kinh doanh đồng nghĩa với khả năng chỉ huy thời gian, tận dụng thời gian và luôn luôn tâm niệm thời gian là tiền. Nhưng nếu vậy thì đầu cơ kiểu ấy có gì là độc hại? Thực ra vấn đề lại là ở chỗ khác, ở chỗ kết hợp thoát thuế, buôn lậu. Và về lĩnh vực này thì bây giờ tài nghệ hoạt động quả là đến mức điêu luyện. Lậu từ khâu cấp giấy phép, định mức, định giá. Lậu A, lậu B trong thủ tục đấu thầu. Mức thuế cao thấp quá bất hợp lý nên lao đao hoặc là phất to, đánh thuế rồi mà vẫn là lậu. Lậu nổi, lậu chìm với nhiều tầng nấc. Dẫn đến nảy ra vấn đề: kinh tế ngầm của kinh tế ngầm! Chưa nói đến cái hại cho Nhà nước, mà đã quá mất công bằng ngay với các chủ thể kinh doanh.
2. Về hàng giả: Loại hàng không đúng tiêu chuẩn chất lượng này nói chung là trốn đăng ký kinh doanh, lừa lọc nhãn hiệu, không đáng giá tiền mua. Nó tác hại đến khách hàng và những người hưởng phúc lợi xã hội ở nhiều mức: hoặc giá trị sử dụng kém, tuổi thọ thấp; hoặc không có giá trị sử dụng (dược phẩm làm bằng bột mì, khoai tây…); hoặc thậm chí gây tai nạn chết người, giết người một cách vô nhân đạo (nhà sập, dược phẩm làm tăng bệnh…). Nên có cách nhìn rộng hơn để thấy hàng giả cũng còn rất nhiều “thể loại” khác dính dáng đến việc muốn làm vừa lòng cấp trên mang bệnh thành tích hoặc tham nhũng cả giây chuỗi. Nó được thể hiện ở đo lường và thống kê xô bồ, không trung thực, dẫn đến các công văn, các văn bản tổng kết, các quyết định cấp phát, văn bằng mang chất hàng giả. Cần nhớ rằng đo lường là khởi đầu của hạch toán, không có đo lường thì không có khoa học và phát triển khoa học. Đo lường giả hoặc mất chính xác dẫn đến tắc tị, phản khoa học, dẫn đến hàng giả…
Thử tổng hợp lại các báo cáo nêu diện tích khai hoang để lấy tiền Nhà nước thì chắc chắn loại đất đai này đã… lấn sâu vào lãnh thổ các nước láng giềng! Chất lượng những dòng kênh mương đào đi đắp lại, những chiếc cầu đổ sập xuống sông nói rõ điều đó. Còn không ít những công trình xây dựng to đẹp, có thể sừng sững nhiều thập kỷ, nhưng thực chất cũng lại là một loại hàng giả kín đáo. Thương hại thay cho những vật vô tri vô giác đó không biết đã bị lừa, đã bị mất từ 30 đến 60% số tiền được cấp để hóa thân ra nó. Như vậy, bố mẹ nó là những hàng giả (dự án giả, thi công giả, chứng từ giả, kiểm tra giả…). Và ông tổ đáng kính của nó thì chính là những cán bộ giả, viên chức giả đã quá tỉnh táo và mê muội sáng tác, phù phép hàng loạt công đoạn kinh tế ngầm tuyệt diệu!..
3. Về tham ô – hối lộ: Đó là tên hai đứa con sinh đôi của tham nhũng. Một đứa ham muốn chiếm đoạt tài sản về cho cá nhân mình. Một đứa muốn bắt người khác cống nạp của cải cho mình. Đã thèm tiền bất chính thì sẽ tìm cách xoay tiền, hết cách xoay khôn ngoan thì phải tìm đến cách xoay trắng trợn là trộm cắp. Dân thường thì trộm cắp theo kiểu cổ điển, của thường dân. Người có chức quyền thì trộm cắp theo chiều sâu, phải động não để xuyên tạc các thủ tục, để lợi dụng sơ hở của các qui định, luật lệ, đẩy của cải xã hội xê dịch về nơi không đúng chỗ của nó. Đã muốn bắt người khác cống nạp thì phải nghĩ ra cách bắt cống nạp. Nhiều cách lắm. Nhưng cái cách làm dân bực nhất là giải quyết công việc lập lờ, bắt đóng thật nhiều dấu, mở thật nhiều cửa trước, cửa sau, “nghiên cứu” thật kỹ những điều không cần phải nghiên cứu, để trước hết là gây phiền hà về thời gian. Thời gian là tiền, có người mất thời gian thì có kẻ được tiền, mất và được tăng lên nhiều lần và bất hạnh rơi vào ai thì đã rõ.
Đất nước không còn vua, nhưng đã mọc ra quá nhiều quan hoạn xấu xa kiểu mới, lấp ló ở khắp cấp này, cấp nọ. Các thủ trưởng không đủ tư cách và tài năng điều khiển được họ thì họ điều khiển các thủ trưởng. Nhiều cách che mắt thế gian vừa mới, vừa cũ, dấu kín phần ngầm, xôm trò phần nổi, nhưng đều nằm trong cái mốt kinh doanh rất láu là khoét mạnh vào két Nhà nước. Họ vòng tay đằng sau “hồi” lại một khi đã nhận được những lô hàng ghi tăng giá cho công quĩ. Họ vòng tay đằng sau “hồi” lại sau khi tập thể lãnh đạo nhỏ nháy nhau thanh lý cả loạt tài sản với giá rẻ mạt mặc cho cơ sở tan hoang. Họ chờ bão lũ đi qua để trút những khoản từ lâu khó xử vào những tờ trình, biên bản thảm thiết! Họ lập nhiều hợp đồng với các đơn giá khác nhau, nhập nhèm đánh tráo tiền từ tài khoản này sang tài khoản khác. Những khoản lãi xuất khẩu kếch xù không chia nhau nổi ở trong nước thì cho nó “đi nước ngoài” ít tháng rồi vòng về bằng hàng. Thiếu gì cách dấu doanh thu và lợi nhuận. Họ làm bạc giả bằng cách không đốt bạc thật rách để đổi đi đổi lại nhiều lần. Chi dăm bảy trăm ngàn thì bàn đi, bàn lại, chi hàng tỉ đồng thì lại “xong ngay”, vui vẻ nhẹ nhàng. Buồn cười cho nhiều cuộc tổ chức đấu thầu rôm rả trong khi ở nội thất cồng bà đã quyết! v.v… và v.v… Kịch cuộc đời quả là lắm ngóc ngách và hay hơn kịch trên sân khấu nhiều! Những màn diễn đó sẽ còn tiếp tục lố lăng và nguy cơ biết chừng nào khi chưa xây dựng được một đội ngũ cán bộ công nhân viên ngày càng trong sạch vững mạnh, khi chưa tạo ra được sự chênh lệch trí tuệ thật sự giữa trình độ quản lý kinh doanh, quản lý Nhà nước, trước các mưu toan thủ thuật của kinh tế ngầm.
Thời hiện đại, có nước có cơ cấu lực lượng kinh tế ngầm bộc lộ đến mức làm khuynh đảo không khí chính trị và sức mạnh của bộ máy Nhà nước, dẫn đến chạm trán vũ lực. Chưa có dự báo nào lường hết được những gì nguy hiểm sẽ diễn ra khi hoạt động của bọn chúng đã bắt đầu đánh cắp và buôn lậu nhiên liệu hạt nhân. Chúng không làm được bom H nhưng chúng có thể làm được bom A. Chúng không làm được tên lửa vượt đại châu nhưng chúng có xe tải để chở những những quả bom A cỡ nhỏ. Vốn liếng làm một kíp vũ khí này không quá sức đối với chúng, và chúng có USD giả. Có lẽ cũng không phải là cường điệu, quan trọng hóa vấn đề khi nghĩ rằng trong tương lai, việc khủng bố tống tiền bằng cách sử dụng một số con tin trên máy bay chẳng hạn, sẽ quá nhỏ bé so với việc sử dụng con tin là hàng triệu người dân ở một thành phố, một địa phương.
Đã có dấu hiệu của những sự phát triển tất yếu đầy tội ác. Đó là điều cần cảnh giác cho cả hành tinh. Và các quốc gia, các địa phương không thể nào coi thường mà phải nghiêm khắc ngăn chặn chúng, một khi lực lượng của chúng hãy còn ở qui mô có thể xử lý đỡ tốn kém hơn nhiều.
Tính phức – tạp – hệ - thống
Các triết gia cho rằng nghiên cứu và tranh luận là vô nghĩa đối với những gì đã được phơi bày hoặc còn kín mít, mà đối tượng của nó chỉ bao gồm trong những phần hãy còn hoài nghi. Khi nói đến kinh tế ngầm là sản phẩm của mọi nền kinh tế là muốn nói bản chất của vấn đề quản lý là cực kỳ khó khăn phức tạp. Chừng nào chưa hoàn chỉnh được vấn đề quản lý thì kinh tế ngầm vẫn còn tồn tại. Biết đến bao giờ mới hoàn chỉnh được vấn đề quản lý, dù là hiểu một cách tương đối? Có lý thuyết phân chia độ phức tạp của tất cả mọi thứ trên đời làm 9 cung bậc thì cơ chế sống của cơ thể con người được xếp bậc phức tạp thứ 5, hai bậc 7 và 8 hãy còn để trống, còn vấn đề quản lý được đặt vào bậc phức tạp cao nhất, bậc 9. Từ đó có thể thấy nguyên nhân tự thân dai dẳng của kinh tế ngầm.
Tuy nhiên, còn có rất nhiều nguyên nhân từ các góc độ khác. Mọi người đều biết việc thu thuế ra đời cùng lúc và tồn tại song hành của bộ máy Nhà nước. Biên chế bộ máy đó phải thích ứng với nguồn ngân sách. Một khi ngân sách không nuôi nổi bộ máy một cách hợp lý, một khi nền kinh tế chính thống trì trệ không đáp ứng nổi nhu cầu thu nhập tối thiểu của một bộ phận thành viên xã hội thì họ phải tìm những lối thoát kinh tế tự phát, hoặc là hợp pháp, hoặc là phá phách bất hợp pháp. Và hôm nay phá phách một thì ngày mai phá phách mười theo qui luật “ăn không biết no” của những kẻ đã rơi vào quĩ đạo của kinh tế ngầm độc hại. Mặt khác, trong bộ máy Nhà nước, trong xã hội còn có những người bất mãn, luôn luôn không bằng lòng với phương pháp và mức độ phân phối thu nhập ở qui mô chung, họ không chịu ngồi yên và chủ động vươn tới các đặc quyền đặc lợi một cách điên cuồng, làm rối loạn đời sống kinh tế xã hội. Trong cơ chế kinh tế thời bao cấp, chúng ta thấy rõ và phân biệt rõ người nông dân lao động và người nông dân đầu cơ. Phần kinh tế ngầm của nông dân cũng rất đáng kể và rất đáng ngại, song dù sao thì cũng chỉ là những hoạt động riêng lẻ rời rạc không kết gắn nhau và đã có sự ví von như “bị khoai tây” khi nói về tính chất cộng đồng của họ. Thật là không thấm thía vào đâu so với hàng triệu cái vòi đỉa đói của ý thức tư hữu ở các tầng lớp làm ăn bất chính đang bám chặt những nhân vật quyền lực thoái hóa, đang bám chặt các cơ chế chính sách đã quá lỗi thời, đang bám chặt sự tăng trưởng nói chung của công cuộc đổi mới. Vô vàn cách thức ma giáo điên rồ của quá khứ đã tái hiện vào những cái vòi mới mẻ, gớm ghiếc này, nhiều lúc với cả một hệ thống cố kết hoạt động vừa lộ liễu vừa tinh vi.
Tính phức tạp hệ thống của kinh tế ngầm độc hại, trước hết là ở chỗ hầu hết các trường hợp gây hại nghiêm trọng của chúng đều dính dáng với kinh tế chính thống. Có hai nhận xét sơ bộ:
1. Các đơn vị doanh nghiệp với mức độ kinh tế ngầm cài vào chưa mạnh thì kinh tế ngầm ở trường hợp này không thể phân tuyến rạch ròi về mặt con người xã hội. Dù cho chúng vẫn là một hệ thống năng động trong cơ chế hóa thân tổ chức, có sở trường chuyển thể và thâm nhập nhanh nhạy. Đôi khi chúng cũng để lòi cái đuôi của các bộ phận hợp thành bên dưới, còn những kẻ cầm đầu bên trên thì bí ẩn, ít xuất hiện, ít thay đổi, khó tìm, khó biết. Đây chính là lý do sinh ra một lớp người trung gian hoạt động chỉ trỏ. Chúng nằm trong một dây chuỗi, nhưng vẫn có tính độc lập ngăn cách, để tự bảo vệ yên ổn cho kẻ cầm đầu, và khi cần thì thay thế, thải hồi hoặc thí mạng cái đám tốt đen râu ria chân rết một cách nhẹ nhàng.
2. Ở mức độ quan hệ chặt chẽ, khi đơn vị doanh nghiệp chính thống đã bị kinh tế ngầm độc hại lấn át, đã tự nguyện hay buộc phải biến chất để hòa hợp thành chủ thể kép, vừa chính thống, vừa ngầm thì chủ thể kép này hoạt động vừa công khai vừa lẩn lút với một cơ chế hoạt động vừa đóng, vừa mở. Chúng hoạt động trong bóng tối, đóng kín với các cơ quan nội chính (nếu như chúng không lũng đoạn được) và một số cán bộ viên chức trong đơn vị đang còn lương tâm, trách nhiệm. Đồng thời chúng là một hệ thống mở đối với những người có quan hệ giao dịch qua các đường giây ngầm… Đó là hai vế tồn tại của chủ thể kép. Hai vế đó dường như luôn luôn mâu thuẫn, tránh né, rình mò theo dõi nhau ở trạng thái căng thẳng, ôm sào làm xiếc trên giây. Và chúng vẫn liều mạng biểu diễn khi đã có một sợi giây bảo hiểm vô hình buộc chặt ngang lưng chúng - đó là ô dù các loại.
Trong quá trình phát triển kinh tế ngầm, có thể có hiện tượng lẻ rất tiêu cực, nhưng nếu chỉ diễn ra một vài lần thì không đáng ngại, chỉ cần chộp chúng vào tù là xong. Cái chính là cần chú ý đến cơ chế xã hội tái sản xuất ra chúng để gạt bỏ ngay cơ chế đó, không cho chúng được phát triển theo chiều rộng. Dĩ nhiên kinh tế ngầm còn có kiểu phát triển theo chiều sâu. Một địa phương nào đó, có thể có số vụ chiếm đoạt tài sản công cộng giảm bớt nhưng tổng số giá trị thiệt hại thì lại tăng gấp nhiều lần, khi cơ cấu tổ chức của chúng đã lớn mạnh và được nâng cao từ tích tụ.
Hàng triệu cái vòi đỉa đói đang hàng giờ, hàng ngày vươn ra theo chiều rộng và to mập theo chiều sâu, chắc chắn chúng sẽ không dừng lại lâu trong đường biên của một địa phương, một đất nước. Một khi nền kinh tế chính thống mở cửa thì bản thân chúng cũng muốn tìm hút những thức ăn mới lạ từ bên ngoài. Điều tất yếu ngược lại, là những cái vòi bạch tuộc ở các xứ sở xa lạ sẽ sẵn sàng tiếp xúc chờ đón chúng. Và thường thường, chỗ giáp ranh bao giờ cũng xuất hiện những điều đáng được chú ý theo dõi, trong đó, chắc chắn có sự mai mối của các mưu đồ hoạt động diễn biến hòa bình.
Cuộc đấu tranh phòng chống
Cuộc sống sẽ đi tới đâu? - Sẽ đi tới chỗ mà chúng ta dắt nó tới. Lịch sử dặm đường trường tồn đồng hành lâu dài cái cũ và cái mới, cái xây dựng và cái phá phách, cái thiện và cái ác… như hai dòng đen đỏ chảy mãi trong huyết quản con người. Vấn đề là phủ định, là tồn tại, là phát triển. Khái niệm kinh tế ngầm, với dạng thuật ngữ nào đó, có thể đã có trong từ điển hay đang tiến đến chỗ đó. Còn điều chắc chắn là nó hiện diện trong nền kính tế như một thứ thuốc nổ tất yếu, tiềm tàng và nguy hiểm mà những ai quan tâm xã hội lành mạnh đều suy ngẫm và tự rút ra những nhận xét cho mình. Trong đấu tranh, người xưa đã từng có cái nhìn khái quát: biết mình, biết người, đánh đâu thắng đấy.
Khi kiến thức tăng thì sự bộc lộ dốt nát cũng tăng - triết lý đó nhắc nhở sự hoàn chỉnh quản lý phải làm thường xuyên lâu dài. Kinh tế chính thống đổi mới phát triển thì kinh tế ngầm lập tức đổi mầu và tăng tốc. Nó cũng có trở ngại và cũng có thời cơ, nhưng cơ bản, chất độc hại của nó dù ở nước XHCN hay ở nước TBCN đều giống nhau. Do vậy sẽ xảy ra nhanh chóng việc “ngưu tầm ngưu, mã tầm mã” để phối hợp lực lượng, để trao đổi hàng hóa (kể cả những hàng hóa đặc biệt như bí mật quốc gia, bôi nhọ danh nhân, miệt thị quá khứ…) và nhận làm đại lý, ký gửi đơn đặt hàng thực hiện các mưu đồ gây rối chống đối chế độ…
Nhân dân bao giờ cũng mong muốn bản chất tốt đẹp của Nhà nước nhanh chóng được thực hiện ở chỗ có việc làm, có kỷ cương và có tính văn hóa trong công việc điều hành xã hội. Cuộc đấu tranh chống kinh tế ngầm độc hại cần có quy trình vĩ mô kết hợp chặt chẽ với nhu cầu và khát vọng của quần chúng muốn được sống công bằng. Nhiều khi thực trạng tiêu cực không còn ở mức độ con sâu làm rầu nồi canh nữa, mà lúc nhúc cả lũ… Phải hạn chế những nguyên nhân phát sinh ra nó. Phải xử lý tính phức tạp hệ thống của nó để phòng chống nó có hiệu quả. Phải gỡ bỏ những gốc gác của nó như gỡ bỏ những đầu sán xơ mít đã móc chặt vào dạ dày cuộc sống. Bài thuốc chữa bệnh nan y xã hội này phải thực hiện từ ba phía: Người bốc thuốc, Người bệnh và Lực lượng điều trị.
Nghị quyết chỉnh đốn Đảng và chủ trương cải cách nền hành chính sẽ là bộ lọc nâng cao cái tốt, gạt bỏ cái xấu. Lực lượng cán bộ viên chức tin cậy và những người lao động lương thiện hiển nhiên luôn luôn đa số. Nhưng động lực của cuộc đấu tranh là gì? Mọi hoạt động xã hội sẽ dồn về chỗ hài hòa lợi ích theo quy luật phân phối, đồng thời trong quá trình vận động phải từng bước giải quyết vấn đề hài hòa lợi ích cho mọi đối tượng cụ thể. Cách mạng không bao giờ xóa bỏ giai cấp bóc lột này để sinh ra một giai cấp bóc lột khác tồi tệ hơn. Pháp luật chỉ có một khái niệm đối tượng duy nhất là “công dân”. Pháp luật là những quy định tối thiểu cần thiết buộc mọi người phải tuân theo, song có nhiều hành vi không phạm luật mà vẫn là xấu, là tiêu cực. Đạo đức có thiên chức điều chỉnh những khoảng trống vắng đó. Đạo đức là sự tốt lành tối đa mà mọi người cần vươn tới. Xây dựng cách sống kết hợp pháp luật và đạo đức để loại trừ cách sống “trắng” bàng quan ích kỷ, để giữ vững sự ổn định và đấu tranh với mọi thế lực trì trệ. Người hành pháp có phần quyền và phần chức năng bổn phận, không được biến bổn phận thành quyền, không được làm rối tung lên những luật lệ vốn rất rõ ràng… để gây phiền hà tham nhũng. Công dân không được lợi dụng dân chủ để làm trái, để thực hiện những ý đồ cá nhân có hại cho xã hội. Có phải vấn đề đọng lại bây giờ là làm như thế nào? Hay biết rồi mà không chịu làm? Cuộc đấu tranh phòng chống kinh tế ngầm độc hại mang tính tổng hợp và đồng bộ. Việc lập kế hoạch khái quát là cần thiết, tuy nhiên cái quyết định là phải khắc phục quan liêu, phải tác nghiệp tổng hợp thường xuyên, giải quyết hàng loạt vấn đề cụ thể, hàng loạt vụ việc cụ thể một cách kiên quyết, lấy hiệu quả gây niềm tin, lấy niềm tin đẩy tiếp hiệu quả…
Nói cho cùng, hầu hết những hoạt động kinh tế ngầm độc hại cuối cùng đều phải trả giá: tử hình, nhà tù, sự khinh bỉ của xã hội, bố làm con phá… Và cũng sẽ sai lầm nếu hẹp hòi nhầm lẫn cách nhìn để dẫn đến bình quân chủ nghĩa, dẫn đến trì trệ níu kéo công việc và gây tâm lý hoài nghi tất cả. Ngày trước, có ông quan phong kiến Đặng Huy Trứ đã sắp xếp được 104 kiểu hối lộ, trong đó có dăm ba kiểu, theo ông, có thể nới tay. Như vậy có sự giấp giới giữa pháp luật và đời thường, giữa cái tốt và cái chưa rõ, qua sự xen ngang của phong tục, của quan niệm. Không ai sống bằng nước lã, nhưng sự mưu cầu giàu sang chính đáng luôn luôn gắn bó với tâm hồn thanh thản. Xã hội có cái “barie” của xã hội, và mỗi người cũng phải tự hình dung ra cái “barie” của mình. Cách nhìn, cách đánh giá của đông đảo những người lương thiện bao giờ cũng là cái đòn cân tỉnh táo của trình độ văn hóa.
Biên soạn: 1990
In báo: 1994
In sách: 2002
Hôm nay
Hôm qua
Tất cả