Tân Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe đã chọn Việt Nam là điểm đến đầu tiên, trong hai ngày 16-17.1.2013, trước khi viếng thăm Thái Lan và Indonesia – hoàn toàn khác với thông lệ từ trước đến nay: Thường thì chuyến viếng thăm đầu tiên của thủ tướng mới của Nhật luôn là một nước đồng minh thân cận (Hoa Kỳ là nước được chọn nhiều nhất). Điều đó cho thấy một cách nhìn và một định hướng hoàn toàn mới của nội các Shinzo Abe. Vấn đề còn lại chỉ là, Việt Nam đón chào và tiếp nhận thiện chí đó đến mức nào?

400 năm và 40 năm quan hệ Việt-Nhật

Lịch sử quan hệ VN-NB tuy có những vết đen, mờ trong những năm chiến tranh thế giới thứ hai, nhưng chắc chắn rằng sự hòa thuận, tương đồng, hai bên cùng có lợi cho sự phát triển là lâu dài và bền vững nhất trong suốt chiều dài lịch sử ngoại giao Việt Nam. Không ai có thể phủ nhận được rằng trong 400 năm quan hệ giữa hai nước, chỉ có 4 năm là có những sai lầm, bi kịch – mà một trong những “chủ thể” gây ra những sai lầm đó lại là chiến tranh thế giới. Thật là đáng để ngẫm suy khi ta so sánh 4 năm, 40 năm và... 400 năm...

Mốc khởi đầu thật sự ấn tượng là sau khi Mạc phủ Tokugawa lên nắm quyền (1603), Tướng quân Ieyashu đã quyết định tăng gấp 3 lần quan hệ giao thương giữa hai nước, thông qua cảng vụ chính là Nagazaki và Hội An. Cụ thể, từ mỗi tuần có một chuyến tàu thì đến lúc đó tăng lên 3-5 chuyến. Chính nhờ sự tác động mạnh mẽ của Ieyashu (sinh năm 1542, mất năm 1616, nắm quyền bính từ 1603-1605) và con, cháu kế vị - Tướng quân Hidetada (nắm quyền từ 1605-1623) và Iemitshu (nắm quyền từ 1623-1651), thương cảng Hội An đã phát triển mạnh mẽ. Nhiều công trình kiến trúc do thương nhân Nhật xây dựng trong gần 40 năm, từ 1603-1639 ở Hội An đến nay vẫn còn – và đây cũng là một trong những cơ sở để Hội An được công nhận là Di sản Văn hóa Thế giới.

Thành công của người Nhật trong việc trở thành một cường quốc kinh tế - quân sự; đánh bại Nga Hoàng năm 1907 là lực hút, điểm sáng để Phan Bội Châu và hơn 200 thanh niên VN yêu nước tìm đến. Nhiều quan chức trong chính phủ Nhật đã hỗ trợ tích cực cho Phong trào Đông Du, tạo nên một trong những nét son không thể phai mờ trong lịch sử đấu tranh giải phóng của dân tộc Việt Nam.

Một điều hết sức bất ngờ và có ý nghĩa hết sức to lớn đối với VN là việc Quan hệ chính thức giữa hai nước được thiết lập vào ngày 21.9.1973 – khi cuộc chiến tranh VN vẫn còn chưa kết thúc. Thiện ý đó của Chính phủ NB được nhân dân VN ghi nhận sâu sắc. Trong suốt 40 năm qua, NB luôn luôn là nước viện trợ ODA nhiều nhất cho VN và NB cũng là một trong ba bạn hàng lớn nhất của VN...

Ngoài mục tiêu tăng cường hợp tác an ninh, chính trị, chính phủ NB nỗ lực mở rộng hợp tác với 3 nước VN, Indonessia, Thái Lan. Hơn lúc nào hết, sau vụ hàng hóa NB bị tẩy chay ở TQ vì những căng thẳng ở quần đảo Senkaku (TQ gọi là Điếu Ngư), việc tìm kiếm những thị trường mới (không loại trừ khả năng các công ty Nhật rút dần đầu tư) để ứng phó với sự bất ổn ở TQ trở nên vô cùng bức thiết...

Bây giờ hơn bao giờ

Lịch sử có những quy luật mang tính ‘định mệnh’ khó giải thích nhưng, như đã nói ở trên, sự gắn bó mật thiết trong quan hệ hai nước VN-NB trong 400 năm lịch sử và nhất là 40 năm qua (cũng như bị kịch của 4 năm – 1941-1945, tính từ mốc chiến tranh Thái Bình Dương bùng nổ, 7.12.1941, khi VN được coi là “Đông Dương thuộc Pháp” trong chiến tranh thế giới hai), nói lên rằng cả hai nước có sự gắn bó chặt chẽ, lâu đời về “số phận” cũng như sự tương quan về lợi ích phát triển bền vững.

Đặc biệt, do hình thái địa lý phức tạp của vùng Đông Á – Đông Nam Á; cả VN và NB đều có những tranh chấp về lãnh thổ, lãnh hải với các nước láng giềng, do đó, rất cần trao đổi, hỗ trợ cho nhau những kinh nghiệm quý báu về việc đối thoại thay vì đối đầu, về việc vận dụng sức mạnh tổng hợp – nhất là sức mạnh quốc tế để giải quyết hòa bình các vấn đề tranh chấp. Sự ủng hộ lẫn nhau giữa hai nước là một trong những điều kiện cần và đủ khi đưa các vấn đề tranh chấp đặt lên bàn của các thương thảo quốc tế chính đáng, có lý, có tình, phù hợp với thông lệ và luật pháp minh bạch, bình đẳng của Liên Hợp Quốc. Kinh nghiệm lịch sử cho thấy rằng chính sách bẻ đũa từng chiếc của mọi thế lực mưu toan áp đặt quyền lực là một thuộc tính bất di bất dịch. Chính vì thế, sự đoàn kết giữa các dân tộc, quốc gia có cùng chung mục tiêu phát triển ổn định, hòa bình là điều không thể thiếu trong một thế giới ngày càng va chạm về quyền lợi nhiều hơn, ngày càng quan hệ mật thiết với nhau hơn.

Đây là điều mà lâu nay, trong các trọng tâm của quan hệ hữu nghị giữa hai nước chưa được chú ý một cách đúng mức. Điển hình là trong Tuyên bố chung Việt Nam - Nhật Bản về phát triển toàn diện Quan hệ Đối tác Chiến lược vì Hòa bình và Phồn vinh ở Châu Á, được công bố tại Hà Nội nhân chuyến thăm của Thủ tướng Naoto Kan ngày 31.10.2010, hai thủ tướng, Nguyễn Tấn Dũng và Naoto Kan chưa nhắc đến những tác động của các tranh chấp về chủ quyền có thể gây phương hại đến hòa bình và ổn định của khu vực nói chung, của VN và NB nói riêng. Có thể nói rằng, một khi đã đặt mức quan hệ ở tầm đối tác chiến lược thì bất kỳ sự ảnh hưởng nào, trong bất kỳ lĩnh vực nào đối với “sức khỏe” chính trị, an ninh, kinh tế, văn hóa của mỗi nước đều tạo nên những bất ổn, giảm sút tiềm tàng đối với sự hợp tác.

NB là cường quốc kinh tế thứ ba thế giới, nhưng về mặt lãnh thổ, dân số khá tương đồng với VN; đó là chưa nói đến bề dày lịch sử của văn hóa, truyền thống, sẽ càng tạo nên sự cộng hưởng to lớn, hiệu quả hơn nữa nếu như sự hợp tác giữa chính phủ và nhân dân hai nước chặt chẽ hơn, cụ thể và đầy đủ hơn.

Việc Thủ tướng Shinzo Abe CHỌN VN là nước đầu tiên để đến thăm chứng tỏ sự trân trọng và niềm tin rất lớn của NB đối với VN trong việc tăng cường và phát triển hơn nữa quan hệ đối tác chiến lược toàn diện giữa hai nước. Đây có thể coi là một sự kiện đặc biệt: Chính phủ NB đã chính thức Kỷ niệm 40 năm ngày thiết lập quan hệ giữa hai nước bằng sự trọng thị chưa hề có tiền lệ, mà bằng chứng rõ nhất là cuộc điện đàm mới đây giữa hai thủ tướng Shinzo Abe và Nguyễn Tấn Dũng ngày 28.12.2012.

Người VN có minh triết lâu đời về hai chữ đoàn kết mà Chủ tịch Hồ Chí Minh đã chứng minh rất rõ khi Người nhắc đến hai chữ đó 8 lần trong Di chúc. Một cây làm chẳng nên non... là nguyên tắc cần phải có nếu muốn tạo nên sức mạnh trường tồn. Thật là trùng hợp khi “luận bàn” bằng biểu tượng về mối quan hệ Việt – Nhật, một người VN - tác giả Nguyễn Ngọc Huy Mẫn (hiện sống ở K3/4 Trần Thanh Lê, Quận Thanh Khê,  Đà Nẵng) đã sáng tạo nên logo kỷ niệm 40 năm quan hệ hữu nghị Nhật – Việt bằng một cụm ngôn ngữ hình ảnh* giàu ý nghĩa cho thời khắc đáng kể này: Đó thực sự là biểu tượng của sự hài hòa, hữu nghị và đầy sức mạnh hiểu biết được thể hiện bằng sự giao hòa giữa hoa sen và hoa anh đào, giữa mặt trời đang mọc và ngôi sao vàng năm cánh đang tỏa sáng, giữa màu đỏ của quật cường bất khuất, bền vững với màu xanh của biển của trời mà những cánh sen giống như những hòn đảo của cả hai nước, mênh mông giữa cuộc đời...

Lịch sử ngoại giao đương đại không bao giờ xảy ra chuyện tình cờ, nhất là với những nước mà “nghệ thuật của sự thâm hiểm” từ lâu đã trở thành huyền thoại. Vì thế, rất cần phải nhấn mạnh rằng, không phải là ngẫu nhiên ngay sau khi Bộ Ngoại giao NB loan báo về chuyến thăm của Thủ tướng Shinzo Abe cùng phu nhân đến VN, Cục Hải dương Quốc gia TQ ngay lập tức cảnh báo rằng “Bắc Kinh sẽ tiếp tục chống lại bất kỳ sự xâm phạm nào từ Việt Nam, Philippines, và Nhật Bản đối với chủ quyền của Trung Quốc tại các vùng biển này” – tức biển Hoa Đông và Biển Đông (VOA, 10.1.2013)(!)...?

Hãy cùng nhau nhớ lại một chút về tháng 9.1973: Trong khi hàng chục nước trên thế giới còn nghi ngại, cân nhắc thì Chính phủ NB đã dứt khoát thể hiện quan điểm của mình cho dù NB đang ràng buộc với đồng minh Hoa Hỳ (nước đang có tình trạng chiến tranh với VN). Đó là quyết định của sự độc lập dũng cảm, của tầm nhìn thật đáng trân trọng. Bây giờ, là lúc VN cần phải thể hiện sự thẳng thắn cao nhất đối với tình cảm, ý thức trách nhiệm đẹp đẽ đó. Hơn bao giờ hết, bây giờ chính là thời điểm để quan hệ hai nước thực sự có một bước ngoặt, một chuyển biến mạnh mẽ và toàn diện để hai cây chụm lại nên hòn núi cao...

Huế, 16.1.2013.