LTS: Thiếu vắng Việt Nam và ASEAN, chiến lược của Hoa Kỳ không hội đủ các điều kiện thiết yếu. Cả ba chiều kích chính trị-an ninh-quốc phòng sẽ tạo dựng nên “dấu mốc lịch sử” (historic landmark) của chuyến thăm.

Ngày 25/7, sau cuộc gặp giữa Tổng thống Barack Obama và Chủ tịch nước Trương Tấn Sang tại Phòng Bầu dục, Nhà Trắng, Hoa Kỳ và Việt Nam đã ra Tuyên bố chung về quan hệ “comprehensive partnership”.

Khuôn khổ “đối tác toàn diện”

Tuyên bố chung viết, ông Obama và ông Trương Tấn Sang "quyết định xác lập quan hệ đối tác toàn diện Hoa Kỳ-Việt Nam để đem lại khuôn khổ tổng thể cho việc thúc đẩy quan hệ". Quan hệ này dựa trên các nguyên tắc "tôn trọng Hiến chương LHQ, luật pháp quốc tế, hệ thống chính trị, độc lập, chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của nhau". Khuôn khổ mới tạo ra "cơ chế hợp tác trong các lĩnh vực gồm quan hệ ngoại giao và chính trị, kinh tế, thương mại, khoa học, công nghệ, giáo dục và đào tạo, môi trường và sức khỏe, các vấn đề di sản chiến tranh, quốc phòng và an ninh, bảo vệ và thúc đẩy nhân quyền, văn hóa, thể thao và du lịch". Hai nhà lãnh đạo tỏ ra vui vẻ và thoải mái trong cuộc gặp ở Phòng Bầu dục.

Tuyên bố chung Việt-Mỹ tái khẳng định "ủng hộ nguyên tắc không sử dụng vũ lực hoặc đe dọa sử dụng vũ lực để giải quyết tranh chấp trên biển và tranh chấp lãnh thổ". Các phóng viên ghi nhận Tổng thống Barack Obama trong cuộc gặp với ông Sang đã thúc giục tăng cường tự do ngôn luận và tôn giáo ở Việt Nam, nhưng lạc quan về triển vọng quan hệ. Ông Obama tiết lộ, cuối buổi gặp,  ông Sang đã tặng ông một bản sao lá thư của Chủ tịch Hồ Chí Minh gửi Tổng thống Harry Truman năm 1946, đề nghị Mỹ giúp đỡ Việt Nam. Ông Obama nói: "Tất cả chúng ta đều nhận ra lịch sử vô cùng phức tạp giữa Mỹ và Việt Nam, nhưng từng bước một, chúng ta đã có thể thiết lập một mức độ tôn trọng và tin tưởng nhau".  

Tổng thống Mỹ phát biểu sau điều mà ông mô tả là cuộc đối thoại "rất thẳng thắn" tại Nhà Trắng. "Hoa Kỳ tiếp tục tin rằng tất cả chúng ta phải tôn trọng các vấn đề như tự do bày tỏ, tự do tôn giáo, tự do hội họp," ông Obama nói với các phóng viên ở Phòng Bầu dục, trong khi ông Sang ở cạnh. "Chúng tôi đã có đối thoại rất thẳng thắn về cả tiến bộ mà Việt Nam đạt được và những thách thức còn tồn tại," ông nói. Ông Obama muốn một quan hệ đối tác với Việt Nam bao gồm gia tăng thương mại, hợp tác quân sự, trao đổi giáo dục và khoa học. Tổng thống Mỹ cho hay hai nước quyết tâm hoàn tất Hiệp định Đối tác Xuyên Thái Bình Dương (TPP) trước cuối năm.

Chuyến thăm là dấu mốc lịch sử

Ngày 25/7, sau khi hội kiến với Tổng thống Barack Obama buổi sáng, Chủ tịch nước Việt Nam Trương Tấn Sang đã có bài thuyết trình tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS). Theo ông Ernest Bower, một chuyên gia hàng đầu về quan hệ Mỹ-Việt nhiều năm nay và hiện là cố vấn cao cấp cho viện nghiên cứu có uy tín này, việc người đứng đầu nhà nước Việt Nam xuất hiện tại một viện nghiên cứu tại thủ đô Washington với một bài thuyết trình về về địa-chính trị và các vấn đề chiến lược là hiện tượng chưa từng có. Lần đầu tiên tại một diễn đàn quốc tế, Chủ tịch nước Trương Tấn Sang đã bác bỏ đòi hỏi chủ quyền đối với yêu sách “đường 9 đoạn” của Trung Quốc trên Biển Đông.

Ngày 24/7, Chủ tịch Trương Tấn Sang – nguyên thủ thứ hai của Việt Nam đến Mỹ từ ngày bình thường hóa – tuyên bố: Việt Nam coi “Hoa Kỳ là đối tác quan trọng hàng đầu”. Tại tiệc trưa với Ngoại trưởng John Kerry, người từng thăm Việt Nam 17 lần , Chủ tịch Sang cho biết hai nước đã và đang hợp tác trên nhiều lĩnh vực. Chủ tịch đã tiếp nữ Bộ trưởng Thương mại Penny Pritzker, bà này nói: TPP là “ưu tiên hàng đầu” của Tổng thống Obama. Bà Pritzker trông đợi quá trình đàm phán TPP sẽ hoàn tất năm nay. Chủ tịch nước cũng đã tiếp bộ trưởng Nông nghiệp Vilsack và đại diện Thương mại Froman. Tại các cuộc tiếp, Chủ tịch khuyến cáo TPP phải là hiệp định cân bằng được các mục tiêu phát triển và cần xem xét tới tính đa dạng về trình độ giữa các thành viên.

Ngày 23/7, nói chuyện với Đại sứ quán Việt Nam ngay sau khi đến Mỹ, Chủ tịch Trương Tấn Sang tuyên bố, sắp tới đây quan hệ hai nước “sẽ được nâng cấp”. Chủ tịch nước mô tả bang giao Việt-Mỹ là “đối tác tích cực, hữu nghị, xây dựng, hợp tác nhiều mặt, tôn trọng lẫn nhau và cùng có lợi”. Chủ tịch nước cũng kêu gọi Hoa Kỳ chấm dứt lệnh cấm bán vũ khí sát thương cho Việt Nam trước thềm cuộc gặp với Tổng thống Obama. Hãng tin AP trích lời Chủ tịch nước khẳng định “đã đến lúc phải bình thường hóa toàn diện các quan hệ song phương trong tất cả mọi lĩnh vực”. Cùng lúc, đại sứ Mỹ tại Việt Nam David Shear cũng khẳng định, Hoa Kỳ ủng hộ một nước Việt Nam vững mạnh, thịnh vượng, độc lập và tôn trọng nhân quyền. 

Theo TTXVN tại Washington, đánh giá về ý nghĩa chuyến thăm của Chủ tịch nước Trương Tấn Sang, trợ lý Ngoại trưởng Hoa Kỳ Daniel Russel nhận xét: đây là sự kiện đặc biệt trong quan hệ song phương, vì Việt Nam có tầm quan trọng đối với Hoa Kỳ. Phát biểu trước báo giới tại Washington, ông Russel cho rằng, chuyến thăm của Chủ tịch Trương Tấn Sang là một dấu mốc lịch sử. Việt Nam ở gần trung tâm của chính sách tái cân bằng của Hoa Kỳ tại châu Á và nổi lên như một quốc gia có tầm quan trọng ở Đông-Nam Á, có vai trò lớn trong ASEAN, nhất là trong bối cảnh Hoa Kỳ đang gắn kết mạnh mẽ với khu vực này. Đây cũng là chuyến viếng thăm thứ tư của một nhà lãnh đạo Đông Nam Á tới Nhà Trắng trong năm nay.

Trợ lý Ngoại trưởng Russel nhận xét tiếp: chuyến thăm của Chủ tịch Trương Tấn Sang là cơ hội để tăng cường hợp tác giữa hai nước về các chủ đề chiến lược, trong đó có vấn đề Biển Đông. Dù là một bên đòi hỏi chủ quyền nhưng Việt Nam có tiếng nói rất có trách nhiệm về cách tiếp cận ngoại giao dựa trên luật pháp. Đây còn là cơ hội để Hoa Kỳ tăng cường hợp tác với ASEAN và chuẩn bị cho chuyến công du của Tổng thống Obama tới Brunei dự Cấp cao Đông Á (EAS). Chuyến thăm là dịp để hai bên trao đổi về chủ đề biến đổi khí hậu, nhất là những vấn đề cụ thể mà Hoa Kỳ có thể hợp tác, trợ giúp Việt Nam trong việc củng cố năng lực và khai thác nguồn năng lượng, đóng góp vào cuộc chiến chống biến đổi khí hậu toàn cầu.

Biến các thành thức thành cơ hội

Về hợp tác lâu dài, hai nước đã tiến hành nhiều cuộc đàm phán để nâng quan hệ lên tầm đối tác chiến lược. Theo giới phân tích, câu trả lời cho chuyến đi của Chủ tịch Sang nằm trong chính sách cân bằng của Mỹ giữa những căng thẳng hiện nay trong quan hệ Việt-Trung, Trung-Nhật sau các vụ khiêu khích và áp chế trên Biển Đông và biển Hoa Đông. Đó cũng chính là bối cảnh của việc Việt Nam tìm kiếm sự quân bình trong quan hệ giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ. GS. Thayer từ Úc cho rằng chuyến thăm của ông Sang kết hợp với chuyến đi của Tổng Tham mưu trưởng Quân đội nhân dân Việt Nam, Thượng tướng Nguyễn Bá Tỵ tới Washington hồi tháng 6 cho thấy những tính toán chiến lược lâu bền đằng sau những sự kiện quan trọng này.

Bên cạnh các lưỡng nan an ninh, quan hệ Việt-Mỹ hiện còn đối mặt với các thách thức trên các địa hạt kinh tế, chiến lược và quốc phòng. Tuy là nước có đầu tư lớn nhất vào Việt Nam và là đối tác thương mại lớn thứ hai sau Trung Quốc, Hoa Kỳ vẫn muốn mở rộng thêm khả năng tiếp cận thị trường. Còn chúng ta thì muốn Mỹ công nhận có nền kinh tế thị trường và tránh bị áp dụng các rào cản thương mại đối với các hàng hóa nhập khẩu từ Việt Nam. Tuy nhiên, trợ lý Ngoại trưởng Russel đã lưu ý hai quan điểm bảo lưu đối với tương lai. Thứ nhất, trong số 12 thành viên đang đàm phán TPP, Việt Nam là nước nằm ở cuối bậc thang phát triển. Thứ hai, Hoa Kỳ luôn luôn có những quan tâm đáng kể đến tình trạng nhân quyển ở Việt Nam.

Cũng trong ngày 24/7, trả lời câu hỏi của BBC “Hoa Kỳ có thực sự cần Việt Nam về phương diện kinh tế và quân sự hay không?”, chuyên gia Bower, CSIS thẳng thắn: “Hoa Kỳ có cần Việt Nam. Hoa Kỳ cần Việt Nam vì chiến lược của Hoa Kỳ ít nhất dựa vào một phần đó là cần một ASEAN mạnh mẽ. ASEAN có nền móng vững chắc sẽ là điểm tựa cân bằng cho kiến trúc vùng kiểu mới tại Thượng đỉnh Đông Á (EAS). Nếu thiếu vắng yếu tố lãnh đạo mạnh mẽ của Việt Nam cũng như của ASEAN, là tổ chức khu vực mà Việt Nam tin tưởng, thì chiến lược của Hoa Kỳ sẽ rất yếu. Do đó, Việt Nam quan trọng đối với Hoa Kỳ vì lý do này và còn vì nhiều lý do khác nữa”.

Tại một cuộc họp báo ở Hà Nội, phát ngôn viên bộ Ngoại giao Lương Thanh Nghị tái khẳng định, Hoa Kỳ và Việt Nam đồng ý thiết lập một quan hệ đối tác thân hữu, xây dựng trên cơ sở bình đẳng, tôn trọng lẫn nhau và vì lợi chung. GS. Carl Thayer từ Viện Quốc phòng Úc thừa nhận chính sách của Hoa Kỳ là tái quân bình ảnh hưởng đối với vùng châu Á-Thái Bình Dương. Nhưng theo GS. Thayer, “nếu nước Mỹ quá nhấn vào lá bài nhân quyền thì là họ sẽ tự bắn vào chân mình khi tìm cách thúc đẩy quan hệ chiến lược với Việt Nam. Trò chơi tái quân bình rộng lớn hơn là tiếp cận, hình thành các đầu ra an ninh và cải thiện an ninh hàng hải...”.

Giới phân tích trong nước (TTXVA) từng viện dẫn GS. Tsuboi, một sử gia Nhật Bản chuyên về Việt Nam (từ Đại học Waseda) đã nhắc lại hiện trạng của đất nước dưới thời Tự Đức, giai đoạn chuyển tiếp quan trọng của Việt Nam, trong cuốn sách có tựa đề: “Nước Đại Nam đối diện với Pháp và Trung Hoa”. Ngày nay, Trung Hoa không còn là Đại Thanh nữa, Hoa Kỳ cũng chẳng phải là đế quốc Napoleon đệ tam, nhưng chủ đề về Việt Nam giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc vẫn sẽ là chủ đề còn tốn nhiều giấy mực. Trong bối cảnh ấy, hẳn nhiên là ngoại giao Việt Nam phải luôn luôn giữ một thế quân bình cần thiết giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc, nhất là có liên quan đến các khẳng định chủ quyền chồng lấn trên Biển Ðông./.