Nhà xuất bản Hàn Thuyên (1940-1946) thường được gắn với sự nghiệp văn chương của Trương Tửu. Nó được nhắc tới bởi nhiều người, nhiều tài liệu với nhiều cách nhìn nhận, đánh giá khác nhau có khi rất đối nghịch; như có điều gì mờ ảo, mặc dù mọi ý kiến đều cho rằng Hàn Thuyên thực sự là dấu ấn của lịch sử văn học nước nhà cũng như sự nghiệp văn chương của Trương Tửu.

Với tâm tư ấy, chúng tôi đã tìm gặp và trò chuyện với thành viên cuối cùng hiện còn sống của Nhà xuất bản Hàn Thuyên, như là một minh chứng của người trong cuộc. Xin được ghi chép đôi điều về cuộc chuyện trò đó, tuy ngắn ngủi nhưng khá thẳng thắn, cởi mở và trung thực.

* Chân dung người đối thoại:

Đó là cụ Nguyễn Xuân Lương, sinh năm 1919, nguyên đại tá quân đội nhân dân Việt Nam, 58 năm tuổi Đảng... và vẫn còn khoẻ mạnh, minh mẫn ở tuổi 90, với đôi lông mày rậm và ánh mắt sáng, quắc thước. Ở tuổi 20 – 25, ông là thành viên trẻ tuổi của Nhà xuất bản Hàn Thuyên, lúc đầu làm nhân viên phụ trách hành chính – quản tại phát hành, có thời gian sau làm Chủ nhiệm báo Văn Mới (của Nhà xuất bản). Năm 1946 khi toàn quốc kháng chiến theo cách mạng lên Việt Bắc qua các chức vụ: Phó ban Cục Chính trị Bộ Quốc phòng, Trưởng Ban Quân nhu Tài chính Cục Chính trị, Trưởng Ban Tài vụ Sư đoàn 45, Đại tá Phó Tổng biên tập Tạp chí Hậu cần. Về hưu năm 1986.

Đó là một người từng trải, có học thức, trí nhớ còn rất tốt và trung thực.

* Tóm lược trung thực nội dung buổi trò truyện giữa cụ Nguyễn Xuân Lương (N.X.L) và tác giả (T.G).

+ T.G:Chào cụ Nguyễn Xuân Lương, cụ vẫn khỏe và minh mẫn lắm. Được biết cụ là một thành viên có thể coi như là sáng lập của Nhà xuất bản Hàn Thuyên, cụ có thể nhớ lại những ngày đầu của Hàn Thuyên được không và kể cho chúng cháu biết những gì mà cụ còn nhớ chính xác?

+ NXL:Cảm ơn anh đã đến thăm, nhờ giời tôi ở tuổi 90 nhưng còn tương đối khoẻ chỉ phải đôi chân là yếu, và chắc là chưa bị lẫn, vẫn còn nhớ được tương đối chính xác về Hàn Thuyên (Nxb.HT). Năm 1940, bố đẻ tôi là cụ Nguyễn Xuân Giới (sau này đi kháng chiến cùng ông Trương Tửu ở Thanh Hóa, có năm con vào bộ đội, được Hồ Chủ tịch tặng Huân chương Kháng chiến hạng nhất năm 1954).

Vốn là chủ một hiệu may lớn ở Hà Nội, nhận thấy khó khăn làm ăn với nghề này nên tìm cách chuyển hướng kinh doanh. Chính lúc này, ông Trương Tửu là con rể của cụ đề xuất phương án lập nhà xuất bản, được cụ đồng ý, cấp vốn cho ông con cả Nguyễn Xuân Tái 5000 đồng Đông Dương để thực hiện việc này với mong muốn làm ăn phát đạt hơn trước.

+ TG: Như vậy mục đích đầu tiên khi lập Nhà xuất bản Hàn Thuyên là kinh doanh?

+ NXL: Đúng như vậy và ông cụ tin ông Trương Tửu nên quyết định đầu tư.

+ TG: Có ý kiến đâu đó không biết là vô hình hay hữu ý nói Hàn Thuyên được sự ủng hộ, tài trợ của một số thế lực nào đó vì mục đích khác, có phải như vậy?

+ NXL: Láo toét! Làm gì có chuyện đó, tôi biết rõ vì tôi phụ trách khâu Tài vụ Hành chính của Nhà xuất bản ngay từ đầu đến khi kết thúc và suốt mấy năm cho thấy, Hàn Thuyên luôn thua lỗ, đặc biệt mảng sách nghiên cứu.

+ TG: Cụ có thể nhớ lại nhân sự và tôn chỉ của Hàn Thuyên?

+ NXL: Nhớ chứ! Ông Nguyễn Xuân Tái là Giám đốc kinh doanh coi như ông chủ của Nhà xuất bản. Ông Trương Tửu là Giám đốc văn chương, linh hồn về mặt chuyên môn của Nhà xuất bản. Tôi Nguyễn Xuân Lương, phụ trách Tài vụ Hành chính – Quản trị của Nhà xuất bản.

Nhóm cộng tác viên nòng cốt ban đầu là những nhà văn nhà báo, nhà khoa học có uy tín, bạn của ông Trương Tửu gồm có: Bùi Huy Phồn, Phạm Ngọc Khuê, Nguyễn Đức Quỳnh, Nguyễn Đình Lạp.

Xin nói thêm, lúc đó tôi học Tú tài Trường Chu Văn An, ở tuổi 21 - 22, đang phân vân đường học vấn thì ông Trương Tửu động viên tham gia Nhà xuất bản Hàn Thuyên với lời khuyên mà tôi nhớ mãi đến tận bây giờ: "Có học tiếp cũng chỉ lấy được cái bằng nô lệ!".

+ TG: Vậy tiêu chí hoạt động của Nhà xuất bản Hàn Thuyên là gì, thưa cụ?

+ NXL: Điều này do ông Trương Tửu đề ra, được các bạn đồng nghiệp tán thành và ông Trương Tửu rất kiên trì với tiêu chí đó, tới khi kết thúc Hàn Thuyên, đó là:

Tác phẩm xuất bản phải có chất lượng, tư tưởng tiến bộ.

Tác giả phải là những người có uy tín trong xã hội, đồng nghiệp.

Tôn vinh văn hóa, lịch sử dân tộc, chống phong kiến, thực dân.

Có tư tưởng Mác-xit, hướng về chủ nghĩa xã hội.

Là diễn đàn của nhiều xu hướng tư tưởng khác nhau, miễn là chống phong kiến, thực dân, văn hóa nô dịch.

Tác giả hoàn toàn chịu trách nhiệm về tác phẩm của mình.

+ TG:Cụ có thể kể một số tác giả đã tham gia xuất bản sách ở Nhà xuất bản Hàn Thuyên.

+ NXL: Tôi vẫn nhớ có các ông: Bùi Huy Phồn, Phạm Ngọc Khuê, Chu Thiên, Nguyễn Đình Lạp, Nguyễn Đỗ Cung, Lương Đức Thiệp, Nguyễn Tế Mĩ, Nguyễn Huy Tưởng, Đặng Thai Mai, Nguyễn Đổng Chi, Đào Duy Anh, Lê Văn Siêu... Nhà in của Nhà xuất bản Hàn Thuyên cũng đã in báo Sao Vàng của ông Trần Huy Liệu (Việt Minh).

+ TG:Như vậy, cụ còn nhớ các chủ đề chính của các tác phẩm mà Hàn Thuyên xuất bản là gì không?

+ NXL:Có mấy chủ đề chính là: Văn hóa và lịch sử dân tộc (như tác phẩm của Nguyễn Đổng Chi, Đặng Thai Mai, Đào Duy Anh...); về khoa học; về khảo cổ; nghiên cứu văn học (nhiều tác phẩm của Trương Tửu - Nguyễn Bách Khoa; Nguyễn Đức Quỳnh, Đặng Thai Mai, Nguyễn Tế Mĩ, Bùi Huy Phồn...); một số tiểu thuyết hiện thực, lịch sử, có cả một số ấn phẩm có tư tưởng Mác-xit, cộng sản (báo Sao Vàng của Trần Huy Liệu, dịch Tuyên ngôn Đảng Cộng sản của Trương Tửu...).

+ TG: Còn quá trình phát triển của Nhà xuất bản Hàn Thuyên như thế nào, cụ có nhớ không?

+ NXL: Có chứ! Sau khi thành lập một thời gian, Nhà xuất bản mua nhà in 53 Hàng Gà của bác sĩ Ba bằng tiền cụ Nguyễn Xuân Giới, bán hai nhà ở Hải Phòng, mục đích là để chủ động khâu in cho Nhà xuất bản và tổ chức in thêm lấy tiền lãi bù cho phần lỗ của Nhà xuất bản. Bùi Huy Phồn và sau đó tôi Nguyễn Xuân Lương, được cử phụ trách nhà in. Một thời gian sau (tôi không còn nhớ rõ năm nào), ra báo Ngòi bút do Phạm Ngọc Khuê làm chủ bút, được vài số báo Ngòi bút bị pháp tịch thu, cùng thời điểm bút danh Trương Tửu bị cấm trên văn đàn, ông phải đổi tên là Nguyễn Bách Khoa, đâu năm 1941 thì phải (?).

Thời gian sau qua giới thiệu của Nguyễn Đỗ Cung, Hàn Thuyên mua lại báo Văn mới từ Vũ Đình Hòe (ông Hòe đã mua lại của Trường Xuân). Tôi Nguyễn Xuân Lương được cử đi giao dịch mua Văn mới, giá 70 đồng Đông Dương đồng thời được cử làm chủ nhiệm báo, Trương Tửu vẫn là linh hồn của báo Văn mới, ra được hai số cũng bị cấm! Về sau Nhà xuất bản Hàn Thuyên xuất bản một số tác phẩm giải trí hòng lấy lãi bù cho các tác phẩm, cũng bị cấm, tịch thu thường bị lỗ (như Tráng sĩ Bồ Đề của Trương Tửu, Văn Lang dũng sĩ của Nguyễn Huy Tưởng...).

Năm 1945 Nhà xuất bản Hàn Thuyên bị Nhật khủng bố, đàn áp; ông Trương Tửu, ông Nguyễn Xuân Tái và tôi Nguyễn Xuân Lương... bị Nhật lùng bắt. Trương Tửu trốn về một trang trại của người quen ở Cầu Tiên. Tôi trốn về quê ở Động Giã - Hà Đông; ông Tái bị bắt... cho đến khi Cách mạng Tháng 8 thành công mới thoát nạn.

Đến năm 1946 thì kết thúc Nhà xuất bản Hàn Thuyên. Tác phẩm cuối cùng được in vào 15-12-1946 là cuốn Nguồn gốc dân tộc Việt Nam của Đào Duy Anh. Kháng chiến bùng nổ, cụ Nguyễn Xuân Giới hiến nhà in 53 Hàng Gà cho cách mạng và chúng tôi theo nhà in lên Việt Bắc, bắt đầu cuộc đời cách mạng của mình, theo Đảng theo cụ Hồ.

+ TG: Rất cám ơn cụ về trí nhớ tuyệt vời của cụ ở tuổi 90 và về những tư liệu quí của cụ. Thưa cụ, suốt 5 năm tồn tại của Hàn Thuyên, thái độ nhà cầm quyền thực dân với Nhà xuất bản Hàn Thuyên thế nào?

+ NXL: Thực tế đã nói rõ điều đó. Nhà cầm quyền Pháp, Nhật luôn đàn áp Nhà xuất bản Hàn Thuyên, khủng bố những người chủ chốt của Hàn Thuyên nhất là Trương Tửu. Hai tờ báo của Hàn Thuyên là Ngòi bút và Văn mới ra được ít số đã bị tịch thu, cấm. Nhiều tác phẩm của Trương Tửu bị cấm, tịch thu như Kinh Thi Việt Nam, Thằng Hóm...; Bút danh Trương Tửu bị cấm xuất hiện trên văn đàn. Lí do cũng dễ hiểu vì Hàn Thuyên đi theo tư tưởng chống thực dân, phong kiến, chống văn hóa nô dịch, tôn vinh dân tộc và lịch sử dân tộc, hơn nữa còn có khuynh hướng Mác-xít, chủ nghĩa xã hội...

+ TG: Xin hỏi cụ một điều tế nhị: Có ý kiến cho rằng Nhà xuất bản Hàn Thuyên dưới sự lãnh đạo của Trương Tửu đại diện cho khuynh hướng Tờ-rốt-kit ở Việt Nam. Có đúng như vậy không? Ý kiến của cụ là người trong cuộc về vấn đề này?

NXL: Hoàn toàn không đúng sự thật. Tôi có thể cam đoan điều đó. Điều đó thể hiện Trương Tửu ở khuynh hướng tiến bộ, cách mạng của Trương Tửu và Hàn Thuyên; ở thực tế của tờ báo. Nhiều Tác phẩm của Hàn Thuyên (chủ yếu của Trương Tửu) bị tịch thu, cấm đoán. Có lẽ có sự ngộ nhận vô tình hoặc cố ý vì sự hiện diện của một số tác giả và tác phẩm có khuynh hướng Trotkit ở Hàn Thuyên như Hồ Hữu Tường, Nguyễn Tế Mĩ, Lương Đức Thiệp...

Nhưng thực tế số này không tham gia lãnh đạo Hàn Thuyên, không áp đặt được tư tưởng của họ cho Hàn Thuyên!

Tôi còn nhớ Trương Tửu, dù xuất bản tác phẩm của họ nhưng không hề cảm tình với họ. Thí dụ một tác phẩm của Nguyễn Tế Mĩ đã bị Trương Tửu lược bỏ một nửa (200 trang/ 400 trang). Có lần đại diện nhóm này có đề xuất thành lập một Hội hoặc Câu lạc bộ với khuynh hướng Trotkit, Trương Tửu đã phản đối quyết liệt và nói: "Không hội hè, câu lạc bộ gì hết, Hàn Thuyên chỉ là Hàn Thuyên với tôn chỉ mục đích không thay đổi”. Ở Hàn Thuyên cũng có nhiều tác phẩm, tác giả mang tư tưởng Mác-xit và cả cộng sản nữa cơ mà!

+ TG: Đây cũng là một vấn đề khá hệ trọng, chưa rõ ràng trong đánh giá về Nhà xuất bản Hàn Thuyên và Trương Tửu: Đến đây tôi nhớ lại câu viết khá ấn tượng của Trương Tửu trong sổ ghi chép văn học của ông, khi ông đánh giá về thái độ nhà cầm quyền với ông:

“Bảo Đại kiện

Pháp cấm viết

Nhật lùng bắt

Việt Minh nghi"

Xin hỏi cụ câu cuối cùng, cụ đánh giá thế nào về con người Trương Tửu?

+ NXL: Tôi coi Trương Tửu như một thần tượng về nghị lực sống các tư tưởng cách mạng. Mặc dù cũng có những điều tôi không thích, không đồng tình với ông như tính cách hơi kiêu của ông hoặc phong cách nhiều khi hơi máy móc, cương trực đến cực đoan trong nghiên cứu và giao tiếp của ông, hay như quan điểm chính trị thích tự do, làm "Cộng sản không đảng viên" của ông, nhưng trước hết ông là một nhà văn hóa lớn với tư tưởng tiến bộ, cách mạng.

+TG: Xin rất cảm ơn cụ về cuộc trò chuyện cởi mở, thẳng thắn và rất hữu ích hôm nay, giúp mọi người hiểu rõ hơn về Nhà xuất bảnHàn Thuyên và Trương Tửu. Chúc cụ tiếp tục mạnh khỏe, trường thọ và hạnh phúc. Mọi người rất mong được đón cụ tới dự Hội thảo khoa học về giáo sư Trương Tửu sắp được tổ chức ở Hà Nội nhân dịp kỉ niệm 95 năm ngày sinh của ông.

***

Tôi có cuộc trò truyện này vào một buổi sáng cuối thu năm 2008, trời mưa trên căn gác nhỏ của cụ Nguyễn Xuân Lương ở một phố cổ của Hà Nội. Lúc kết thúc câu chuyện, trời tạnh mưa, nắng hửng đẹp lạ lùng. Có lẽ như tâm trạng vui của tôi sau một cuộc gặp gỡ, chuyện trò thật hữu ích.

Tôi ghi chép lại nội dung cuộc trò chuyện này và xin phép chưa có lời bình luận!

(Phong Thơ thực hiện, 2008)

(Kỉ yếu Hội thảo về Trương Tửu của Đại học Sư phạm Hà Nội, tháng 12-2008)