Nhìn lại lịch sử kinh tế thị trường mấy trăm năm qua, nếu không tính đến đặc điểm riêng của mỗi dân tộc và mỗi giai đoạn thì các nước đều đi theo mô hình phát triển lấy tăng trưởng của cải làm động lực và mục tiêu. Quả thật thế giới ngày nay giàu có hơn nhiều, trong đó có 38 nước đã đạt mức bình quân đầu người 20.000 USD.

Nhưng sự giàu có ấy đã phải trả một giá đắt về mặt xã hội và môi trường. Vào cuối thế kỷ 20, những vấn đề về xã hội và môi trường đã tích tụ đến mức tạo ra nguy cơ sống còn của nhân loại. Những cuộc khủng hoảng kinh tế, khủng hoảng xã hội, những tai hoạ từ thiên nhiên do biến đổi khí hậu toàn cầu, do tàn phá môi trường đã phát đi một tín hiệu:Phải thay đổi mô hình phát triển, mới bảo đảm cho cuộc sống thế hệ hiện nay và thế hệ mai sau.

Để bình tĩnh và sáng suốt tìm ra con đường đổi mới mô hình phát triển, nên có quan niệm rằng: sự hình thành và kéo dài mô hình lấy tăng trưởng của cải làm động lực và mục tiêu, cũng như yêu cầu cấp bách đổi mới mô hình phát triển hiện nay đều có tính tất yếu như nhau, khi chúng ta quan niệm quá trình phát triển của loài người là một quá trình lịch sử - tự nhiên. Vì vậy, những quan niệm bảo thủ theo mô hình cũ hoặc quan điểm cực đoan không tưởng đều hứng chịu nhiều thất bại như lịch sử đã cho thấy.

Vấn đề đặt ra hiện nay là: xác định đúng mô hình mới và những điều kiện, tiền đề để chuyển sang mô hình phát triển mới.

1. Xác định đúng mô hình phát triển mới

Trước khi có nền kinh tế thị trường, tất cả loài người sống trong nghèo khổ, trừ tầng lớp quý tộc. Kinh tế thị trường ra đời dựa trên sự huy động mọi nguồn lực vật chất và tinh thần của xã hội đã tạo ra ngày càng nhiều của cải. Sở hữu tư nhân tư bản đã đóng vai trò huy động quan trọng ấy, tạo ra nền văn minh công nghiệp, ngày nay đã lan toả toàn cầu. Sự huy động mọi nguồn lực xã hội dựa trên mục tiêu tăng trưởng của cải của chủ đầu tư. Vì vậy, đi đôi với mức tăng của cải thì mức độ phân hoá giàu - nghèo cũng tăng lên mà ngày nay còn hơn 2 tỷ người ở mức nghèo đói. Mục tiêu tăng của cải còn kéo theo sự tàn phá môi trường, gây ra biến đổi khí hậu toàn cầu mà Việt Nam là một trong 5 nước chịu ảnh hưởng nặng nề nhất. Theo bản phúc trình Liên hợp quốc về phát triển con người, nếu bầu khí quyển địa cầu tăng thêm 2 độ bách phân thì 22 triệu người dân Việt Nam sẽ mất nhà cửa và 45% diện tích đất nông nghiệp vùng đồng bằng sông Cửu Long sẽ chìm trong nước biển.

Tình hình nói trên chỉ rõ:mô hình phát triển phiến diện chạy theo tăng trưởng của cải đã tới giới hạn. Nếu tính cả thiệt hại về môi trường, về xã hội, thì mức tăng trưởng âm là chắc chắn. Sự sống còn của loài người đặt ra yêu cầu đổi mới mô hình phát triển một cách cấp bách ở các nước phát triển cũng như nước đang phát triển.

Nhưng liệu có khả năng đổi mới mô hình phát triển không ?

Tư duy biện chứng mách bảo chúng ta rằng: khi lịch sử đặt ra vấn đề gì thì lịch sử cũng chuẩn bị những khả năng giải quyết vấn đề ấy.

Quá trình phát triển kinh tế thị trường hiện nay đang chuyển từ giai đoạn kinh tế công nghiệp lên giai đoạn kinh tế tri thức. Đó là hai thời đại kinh tế khác nhau trong cùng dòng chảy kinh tế thị trường. Nếu thời đại kinh tế công nghiệp khoảng 300 năm qua theo mô hình "Tăng trưởng của cải phiến diện" như một tất yếu tự nhiên, thì thời đại kinh tế tri thức hiện nay theo mô hình phát triển bền vững với nội hàm "Tăng trưởng kinh tế đi đôi với tiến bộ xã hội và bảo vệ môi trường" cũng mang tính tất yếu tự nhiên như thế. Sự lớn mạnh của kinh tế tri thức là điều kiện cần và đủ bảo đảm cho tất yếu lịch sử ấy.

Sự khác nhau giữa hai mô hình cũ và mới là ở mối quan hệ giữa con người và của cải. Trong mô hình cũ, con người (cả người lao động và người quản lý) chỉ là công cụ, là điều kiện để tăng của cải. Ở mô hình mới có sự đảo ngược lại, con người trở thành động lực và mục tiêu. Nhưng đây là những con người phát triển toàn diện, vì những tiến bộ xã hội trong tăng trưởng kinh tế tạo ra mối quan hệ mới giữa con người với con người,
còn những tiến bộ trong bảo vệ môi trường trong tăng trưởng kinh tế lại tạo ra mối quan hệ hài hoà giữa con người với tự nhiên. Khi con người đạt đến mối quan hệ hài hoà về mặt xã hội và với tự nhiên, họ mới thực sự là CON NGƯỜI - vốn là một khát vọng của biết bao danh nhân trong nhiều thế hệ trước đây.

2. Những điều kiện, tiền đề để chuyển sang mô hình phát triển mới

Xu hướng chuyển đổi nói trên là xu hướng chủ đạo của thời đại hiện nay. Xu hướng ấy đang tác động ngày càng mạnh mẽ ở các nước phát triển và đang phát triển. Nhưng sự chuyển đổi mô hình phát triển sớm hay muộn, thuận lợi hay khả năng còn tuỳ thuộc vào trình độ phát triển kinh tế, chính trị, văn hoá, xã hội ở mỗi nước.

Trong môi trường toàn cầu hoá và hội nhập, trình độ phát triển chính trị theo hướng nhân văn có ý nghĩa quan trọng hàng đầu, vì nhờ đó mà khơi thông và vận dụng mọi nguồn lực trong nước và quốc tế vào mục tiêu phát triển bền vững vì cuộc sống của cộng đồng.

Tầm nhìn chính trị theo hướng nhân văn có khả năng phát hiện đầy đủ những ưu việt của kinh tế tri thức, không chỉ đạt năng suất lao động cao mà còn tạo điều kiện phát triển con người và thân thiện với môi trường.

Có tầm nhìn chính trị ấy mới có khả năng nhận rõ xu hướng mới trong phát triển khoa học và công nghệ, gắn khoa học tự nhiên với khoa học xã hội để hướng về con người.  Nhờ tầm nhìn chính trị mới và nhận rõ xu hướng mới trong giáo dục, đào tạo, nhất là giáo dục đại học hướng thẳng vào phát hiện tài năng, bồi dưỡng tài năng, hình thành đội ngũ lao động tri thức trong doanh nghiệp và quản lý nhà nước.

Tầm nhìn chính trị mới còn thể hiện ở các hoạt động hướng vào sự phát triển cá nhân mỗi người, coi sự phát triển của mỗi người là điều kiện để phát triển cộng đồng xã hội.

Chuyển đổi mô hình phát triển, không phải chỉ là việc tái cơ cấu nền kinh tế và quản lý, mà đây là sự chuyển hướng của thời đại - từ thời đại hướng vào tăng trưởng của cải, đầy máu và nước mắt lên thời đại hướng vào sự phát triển đầy đủ của con người. Đó là thời đại Hoà bình và Phát triển.