Hoàng Hồng – Minh [HHM]:Trong một đời sống tối giản, tỉ như mươi nóc nhà với ba dòng họ quần lại thành một cái làng, tất cả các va chạm xung đột bên trong đó thường sẽ chỉ là những vụ việc giữa các cá nhân với nhau, to tát hơn thì thường sẽ chỉ là những vụ việc giữa các nhà với nhau, rồi nữa thì là giữa các dòng họ với nhau… Về căn bản, họ sẽ « tự xử », tuy có phải lựa khảo thêm tập quán. Tự xử thì thường bao giờ cũng sẽ theo hướng có lợi cho bên nào giàu hơn, có thế lực hơn, hoặc hung bạo hơn. Nếu không tự xử nổi vì «nhân thân cân sức», thì vụ xung đột sẽ thành ra mối thù truyền kiếp, được khắc cốt ghi xương, « con ơn nhớ lấy thù này » để « sau này sẽ hay », trừ phi may ra cái làng ấy lại đã có được một tổ chức đặc biệt phát triển để sẽ có đại diện làng đứng ra phán quyết được… có tính đến các tập tục, các thế lực.
Ngày nay, đời sống xã hội của chúng ta đang dần được khế ước theo thể thức « nền cộng hoà », nói về «nguyên lý », tất nhiên nền cộng hoà này thực ra ở trong giai đoạn đang được hình thành một cách chật vật, cả về quan niệm lẫn về thực tiễn. Không phải cứ ra tuyên bố khai sinh nền cộng hoà xong, là sẽ tự khắc có được nó ngay, như món mì ăn liền được. Nói như vậy, là nghĩa làm sao?
Con người trong xã hội một khi đồng ý thảo luận và xây dựng dần với nhau một cách thức tổ chức đời sống chung, sao cho các quyền làm người căn bản, các quyền tự do của mỗi cá nhân, mỗi tổ chức được bảo đảm, chúng ta tạm nói đơn giản như thế đã, thì họ thực sự đang xây dựng nên một thực thể tinh thần tồn tại trong toàn bộ xã hội, trong chính mỗi công dân của nó, thực thể « nền cộng hoà », cũng có thể tạm gọi đơn giản là thực thể « nhà nước » mà ai cũng có phần ở trong đó. Thực thể này không phải là bà nọ ông kia cực kì quan trọng, hay như là « ông nhà nước » nằm ngồi đâu đó kín bưng một mình, như nhiều người thường tưởng tượng, mà chỉ là một hệ thống các giá trị cho đời sống được hiến định dân chủ đồng thuận, rồi được luật định hoá cho hợp hiến, tức là các luật định không được phản chống lại, mâu thuẫn lại những giá trị căn bản đã được hiến định dân chủ. Những « quyền lợi » của thực thể này không phải là gì khác hơn những ràng buộc và hướng dẫn con người và những tổ chức xã hội trong đó, từ cá nhân cho đến chính quyền, phải hoạt động cư xử theo đúng các chuẩn mực của nó, của « nền cộng hoà », của « nền cộng hoà pháp quyền ». Đơn giản, và khắt khe, như các cầu thủ và các trọng tài trên sân cỏ phải chơi đá bóng theo luật bóng đá, cái luật bóng đá ấy giữ vai trò như nền cộng hoà pháp quyền cho các cầu thủ cùng các trọng tài.
Hôm nay khi các công dân có xung đột, thì họ không chỉ xung đột với nhau như những dân làng lẻ loi cô độc nữa, mà tuỳ theo mức độ nghiêm trọng họ còn có thể xung đột với nền cộng hoà, nghĩa là với nền pháp lý công cộng.
Nếu mức độ xung đột của họ nhỏ nhặt, chưa vi phạm nặng đến những thiết chế pháp lý công cộng, việc giàn xếp giữa họ là điều khả dĩ. Chẳng hạn như hai xe đạp bị ngoắc ghiđông vào nhau làm cho cả hai tài xế xe đạp lành lặn phải xuống xe gỡ chúng ra.
Nếu mức xung đột của các công dân nghiêm trọng, ví dụ trả thù nhau bằng tưới xăng đốt nhà, thì về bản chất sẽ có hai vụ án khác nhau: « vụ án thứ nhất » về sự xung đột giữa hai bên công dân, và « vụ án thứ hai » giữa người gây án đó với nền cộng hoà - hệ thống qui pháp của nền cộng hoà không cho phép mang xăng đốt nhà công dân.
Trong trường hợp này, việc xét xử, giàn xếp của « vụ án thứ nhất » không xoá bỏ được « vụ án thứ hai », bởi vì nếu nền cộng hoà bị xâm phạm mà việc đó không bị xét xử, nền cộng hoà thực chất đã tự tiêu vong. Khi đó sẽ chỉ còn lại một đời sống hoang dã mà bạo lực và đồng tiền đã xoá sổ và thay thế nền cộng hoà. Cũng như vậy, một lái xe say rượu đâm chết người sẽ phải đối mặt với « hai vụ án trong một »: vụ án gây hại cho nạn nhân, và vụ án xâm hại nền cộng hoà, không có chuyện tự xử giữa những người liên đới trực tiếp với nhau « là xong". Cũng như vậy, việc trẻ em bị xâm hại không phải chỉ là câu chuyện giữa vài người sống bên ngoài nền cộng hoà tự xử với nhau « là được ».
Cuối cùng thì phải nói: nền tư pháp phải hoàn toàn độc lập xét xử, chỉ chiểu theo hệ thống pháp lý, và phải tuân thủ hệ thống pháp lý, nếu không, thì nền cộng hoà cũng đã tự tiêu vong.
DPV -Cả xã hội đang bức xúc vấn đề an toàn vệ sinh thực phẩm, biết rằng có khi càng ăn nhiều càng chóng chết nhưng đành cùn “khuất mắt trông coi”, “lợn chết không sợ nước nóng”. Tuy vậy mỗi người dường như cũng đang rước họa vào thân một cách hồn nhiên.
Nói ví dụ, đứa trẻ con ở trường cấp 1 cũng đã được dạy rằng không nên uống nước lã. Thế mà, kể anh nghe: Tết hàn thực vừa rồi, xung quanh khu vực nhà tôi rất nhiều hàng bánh trôi bánh chay. Tôi xếp hàng chờ mua, hàng này có nồi nước luộc bánh đặt trên bếp than tổ ong, cạnh đó có nồi nước lạnh để bánh luộc xong thì nhúng vào vớt ra cho bánh được rắn. Người bán- nặn bánh, vớt bánh, bắc bếp... tay cứ trần thùi lụi thế thôi. Tôi hỏi nồi nước lạnh này là nước lã hay nước lọc. Thì cả người bán lẫn mấy người mua đứng quanh đều trợn mắt “Lại còn đòi nước lọc!”. Thực ra một nồi nước lọc có khó gì. Nhưng họ dường như thấy không cần xa xỉ như vậy. Cũng như mua thịt bò thịt lợn ở chợ- việc gì phải rửa, cứ thái tại chỗ, xay tại chỗ, thịt cũ thịt mới đè lên nhau mà xay xay thái thái. Như vậy, chúng ta đã tự đầu độc mình trước, rước lấy nguy cơ tật bệnh, còn kêu ai?
HHM -Hiển nhiên là mỗi người cần biết làm tốt việc của mình, cho mình, và tốt hơn nữa thì thỉnh thoảng giúp đỡ được một số người khác. Nhưng tất cả những điều đó đều là thứ triết lý chỉ may ra đủ dùng cho đời sống thời trung cổ.
Khi con người đã tham gia, hôm nay là bắt buộc, vào đời sống cộng đồng rộng lớn, một loạt những vấn nạn « siêu cá nhân » nảy ra, không một cá nhân lẻ loi nào tự giải quyết được. Bạn là người tốt, và tử tế đến mấy đi nữa, bạn mà leo lên chiếc máy bay được lái và bảo trì bởi những viên phi công và kĩ thuật viên vừa nốc xong mấy chầu rượu đế « trăm phần trăm », cái gì sẽ xảy ra? Mỗi nhà đào một cái giếng, loay hoay lọc nước, trong khi vườn nhà bên cạnh (và chính cả vườn nhà mình) bón phân chôn rác đúng vào mạch nước vào giếng của nhà bạn, cái gì sẽ xảy ra? Công việc quan trọng nhất của các tổ chức công cộng, của nhà nước pháp quyền, là « quốc hữu hoá các vấn nạn », để rồi xây dựng, cung cấp được các giải pháp tổng thể có tính nền tảng cho toàn xã hội, để các công dân và các tổ chức xã hội khác được và phải sử dụng các giải pháp tổng thể ấy để đi tiếp lên. Một xã hội muốn tiến bộ lên sẽ phải có được nền kiểm tra an toàn thực phẩm trên toàn xã hội, truy nguyên được thực phẩm dễ dàng trong nháy mắt ( nhờ hệ thống mã hoá thông tin in trên sản phẩm) để trừng phạt được kẻ làm gian, dập tắt được ổ bệnh, và mỗi người dân không phải tự luyện mình để may ra trở thành chuyên gia soi từng miếng thịt mớ rau mỗi ngày.
DVP -Người Việt rất hay bày tỏ chính kiến, bất cứ việc gì cũng phải lập tức lên tiếng, nhưng lại để cảm tính chi phối và rất có vấn đề về tư duy lô-gic, về hiểu biết pháp luật. Như vụ cháu bé trót trộm sách bị trói và bêu giữa siêu thị vừa qua. Sau hành động làm nhục, hành hạ trẻ con đáng lên án, thì một bộ phận lại “làm quá” theo chiều ngược lại, nào đến thăm, tặng quà, cho tiền... Trong khi tôi đoán bản thân cháu và gia đình chỉ muốn chuyện này trôi vào lãng quên càng nhanh càng tốt, bình yên trở lại.
HHM -Có lẽ nói « bày tỏ chính cảm », thì đúng hơn ạ.
Câu chuyện này rất gần câu chuyện thứ nhất: lỗi nhỏ của bạn nhỏ nọ có thể và nên được dàn xếp tốt giữa người gây hại (bạn nhỏ) và người bị hại (cửa hàng), vì nó chưa gây hại đến mức nghiêm trọng cho nền cộng hoà, chiểu theo luật pháp. Nhưng cách hành xử của cửa hàng nọ đã gây hại thực sự đến nền cộng hoà khi tự cho phép làm nhục một trẻ em như vậy, bất chấp hệ thống pháp lý công cộng, và điều đó nền cộng hoà có thể và cần phải kiện án.
Khích lệ xây dựng, bảo dưỡng cho được một nền tảng tư duy duy lý, nhân ái cho xã hội là công việc của mỗi chúng ta, điều đó phù hợp với lý tưởng cộng hoà cho mỗi công dân, điều đó cho phép nền cộng hoà được củng cố, phát triển ở Việtnam.
DPV:Chiến tranh đã đi qua gần 40 năm, không thể ngờ người Việt vốn tự nhận là bao dung nhân hậu, lại có một bộ phận có vẻ vẫn nặng nề, khiến câu chuyện hòa giải vẫn làm cho nhiều người băn khoăn, lo lắng. Anh sống nhiều ở nước ngoài, anh lý giải gì về điều này và nên thế nào?
HHM: Hoà giải hiển nhiên là cần thiết và cần phải có sự cố gắng thiện ý từ các phía.
Nhưng tôi xin đặc biệt nhấn mạnh điều sau đây.
Trong hoà giải, người có sức mạnh, người ở thế thượng phong, người chiến thắng, nên, và, phải là người chủ động, chìa bàn tay ra trước, bước về phía trước, nhìn nhận lại trước, bền bỉ hơn, bao dung hơn.
Sự hoà giải phải trở thành một lý tưởng lớn của xã hội, để kiến thiết lên một đời sống khoan dung bền vững, để « sang trang ». Hơn thế nữa, nó phải tinh tế, trau truốt, chỉn chu. Từng lời nói, tên gọi trong đời sống xã hội phải được cân nhắc, quá khứ phải được nhìn lại bao dung hơn. [...].
Năm ngoái tôi đến Buôn-mê-thuột, trên con đường đi về quảng trường trung tâm thành phố tôi gặp mô hình chiếc xe tăng treo cờ ở giữa quảng trường, chĩa nòng súng về phía trước nghênh đón tôi và mọi người. Suýt soát bốn mươi năm rồi, tại sao lại vẫn để cái mô hình đó ở ngay giữa quảng trường trung tâm? Thành phố này đã là của mọi người, đâu còn là thứ « mới giành được »? Một cử chỉ « nhỏ », nhưng đầy giản dị, đầy hoà giải, hoà giải với chính chúng ta, cho chính chúng ta: hãy chuyển cái mô hình xe tăng đó vào bảo tàng.
Sức mạnh, vẻ đẹp, sự giàu có, tương lai của một giàn nhạc có được khi các cây đàn và giọng hát trong đó vượt lên được khỏi cái triết lý cổ xưa « ai thắng ai », nơi mỗi người cố đánh và hát cho thật to hơn người khác, để chuyển sang biết kiến thiết, thương nghị, hợp tác, và thành công được những bản giao hưởng sáng tạo được chung viết, chung dựng của cả giàn nhạc.
DPV -Nhiều người cho rằng, đã đến lúc khẩu hiệu cần đề cao trong xã hội bây giờ là “dân chủ, trí tuệ, nhân văn” thaycho “tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc” hoặc những thứ tương tự. Vậy theo anh cần bắt đầu từ đâu?
HHM -Các cộng đồng phát triển trên thế giới đã đi được những chặng đường rất dài, rất xa, rất căn bản. Tôi nói ví dụ cộng đồng châu Âu. Từ một lục địa với hai cuộc chiến thế giới khủng khiếp, hôm nay bạn xin một visa có giá trị chung luôn cho một loạt các nước ở đó, chạy ôtô qua các biên giới của mấy nước rồi mà « eo ơi quên khuấy mất lúc mình đi qua biên giới như thế nào nhỉ, tiếc quá không để ý», nhiều nước tiêu đồng tiền chung, hưởng hệ thống pháp luật đồng điệu, cùng viết lịch sử chung… Các khẩu hiệu đối lập đông-tây chỉ là những ảo ảnh của lối mặc cảm kiêu-ti, cần được cất đi vào viện khảo cổ. « Minh triết » là những cố gắng suy tưởng về những sự thông thái có tính toàn vũ trụ, vậy mà nhiều học giả học thật xứ Việt lại còn sùi gắng bịa thêm ra bằng được những « minh triết phương đông » cô độc, tôi không hiểu họ muốn gì. Tinh thần khoa học cũng thế, chỉ có một tinh thần khoa học để gắng tiệm cận chân lý, làm gì có đến bốn tinh thần khoa học đông tây nam bắc tít mù khác nhau? Chính mấy nước «minh triết phương đông » hôm nay cần phải vươn lên để học hỏi làm sao biết sống yên bình, hoà hợp, cộng tác, tôn trọng lẫn nhau hơn bao giờ hết, trước hết để các biển Á Đông bớt dậy những cơn sóng tham lam ích kỉ!
Nền cộng hoà là lý tưởng mở cửa đến với toàn nhân loại. Dân chủ, tự do, quyền làm người, trí tuệ là những lý tưởng ở ngay bên trong đó. Tuỳ các lĩnh vực mà, nếu bản sắc của chúng ta đã có đấy, thì chúng ta cố gắng bảo dưỡng chúng, và làm lan toả chúng, lan toả ra cả bên ngoài mình đến muôn nơi; và nếu bản sắc của chúng ta chưa có đó, thì chúng ta học hỏi, và dựng xây chúng. Dân chủ, tự do, quyền làm người, trí tuệ là cái nền tảng tốt nhất, bền vững nhất cho việc bảo dưỡng và phát triển các bản sắc.
DPV -Cảm ơn anh.
Nhà báo DƯƠNG Phương Vinh thực hiện.
Bản Hoàng Hồng – Minh gửi VHNA
(*) HOÀNG Hồng-Minh hiện làm công việc chuyên gia tư vấn về những giải pháp công nghệ thông tin trong quản lý và tổ chức doanh nghiệp tại Pháp.
Hôm nay
Hôm qua
Tất cả