Tháp Xốp Lợt (còn gọi là tháp cổ Yên Hòa) được UBND tỉnh Nghệ An xếp hạng là di tích lịch sử kiến trúc nghệ thuật cấp tỉnh. Đây là ngôi tháp Lào duy nhất còn tồn tại trên địa bàn nên được lãnh đạo tỉnh và các cấp, các ngành đặc biệt quan tâm. Tuy nhiên, việc bảo tồn và phát huy giá trị di tích hiện nay đang gặp rất nhiều khó khăn.

Tháp Xốp Lợt

Ngôi tháp “độc nhất vô nhị” của tỉnh Nghệ An

“Xốp Lợt” trong tiếng Thái có nghĩa là “miệng khe”. Do được xây dựng ở nơi giao nhau giữa khe nước với sông Nậm Nơn nên người dân đã gọi tháp như vậy. Vị trí của tháp khá đặc biệt, bao quanh là hệ thống núi non hùng vĩ như núi Phù Xắn Phà Lánh, Khe Xiến, dãy Phù Hưng, Khe Xiển. Cùng với đó là dòng Nậm Nơn trong xanh, trải dài như dải lụa. Đứng tại di tích ta có thể quan sát thấy đỉnh ngọn núi Phù Xắn Phà Lánh, núi Khe Xiến và đỉnh tháp Xốp Lợt cùng nằm trên một trục đường thẳng, đây là một điều khá đặc biệt. Bà Phan Thị Thơm - nguyên Phó Trưởng phòng Văn hóa huyện Kỳ Sơn trước đây, người có nhiều gắn bó với vùng đất này, cũng cho biết “Nếu ngồi thuyền giữa lòng sông Nậm Nơn, chúng ta sẽ thấy có sự đối nhau, cân bằng giữa tháp Xốp Lợt và đỉnh núi cao nhất ở đây”.

Theo một số nguồn tư liệu, nguyên xưa, trên địa bàn xã Mỹ Lý có đến 03 ngôi tháp, trong đó, 02 tháp ở bản Xiềng Tắm, Xằng Nứa đã bị đổ, không còn vết tích, chỉ còn lại tháp Xốp Lợt. Tháp có tổng chiều cao gần 22m, càng lên cao tiết diện càng nhỏ. Kiến trúc tháp là sự giao thoa giữa hai nền văn hóa Phật giáo Việt - Lào. Trên thân tháp còn lưu giữ nhiều các mảng trang trí, điêu khắc độc đáo như tượng phật, hoa sen, hoa cúc, vân mây…, trong lòng tháp tạo nhiều ô hộc để đặt tượng Phật. Đây là những hình ảnh quý, phản ánh nghệ thuật trang trí Phật giáo đương thời, góp phần không nhỏ trong việc tìm hiểu lịch sử phát triển của kiến trúc, nghệ thuật. Sự tồn tại của tháp Xốp Lợt không chỉ là minh chứng cho việc nơi đây đã từng là trung tâm của Phật giáo, cũng là nguồn tư liệu “sống” để tìm hiểu về Phật giáo ở miền Tây Nghệ An và hệ thống tháp cổ tại Việt Nam.

Khó khăn trong công tác bảo vệ, giữ gìn

Trải qua quá trình tồn tại, tháp đã bị xuống cấp nghiêm trọng, nghiêng hẳn về một phía, chân tháp bị sụt, vỡ, lớp vữa gắn kết gạch đã bị mục mủn, làm giảm khả năng liên kết, dẫn đến việc gạch bị rụng nhiều mảng. Với kết cấu phức tạp, vừa cao, tiết diện lại nhỏ, cộng thêm sự phá hoại từ con người (đục phá thân tháp để lấy tượng phật) vừa đẩy nhanh quá trình xuống cấp vừa gây khó khăn cho công tác nghiên cứu kết cấu, hoa văn để tu bổ, giữ gìn tháp. Cũng do tháp là công trình độc nhất trên địa bàn tỉnh nên việc lựa chọn các nhà thầu thiết kế, thi công tu bổ và thực hiện các thủ tục liên quan khác gặp rất nhiều khó khăn, đặc biệt là khâu thiết kế và thẩm tra kết cấu. Chủ đầu tư đã phải nỗ lực tìm kiếm, mời nhiều nhà thầu khác nhau, tham vấn nhiều ý kiến của các chuyên gia trong và ngoài tỉnh mới hoàn thành được quy trình, thủ tục.

Quá trình thi công tu bổ tiếp tục gặp khó khăn, do tính chất cấp thiết (di tích đứng trước nguy cơ bị sụp đổ bất cứ lúc nào) nên phải tiến hành vào mùa mưa. Vật liệu chỉ có thể được vận chuyển bằng con đường bộ nhỏ, hẹp, đầy nguy hiểm. Phương tiện vận chuyển duy nhất là những chiếc xe máy của dân bản. Chỉ riêng việc vận chuyển vật liệu đã đủ để cảm nhận được sự vất vả, gian nan của quá trình bảo vệ, giữ gìn công trình quý hiếm này.

Gian nan quá trình phát huy

Tượng ở tháp cổ Xốp Lợt

Tháp Xốp Lợt được xác định là một trong những yếu tố quan trọng, then chốt để xây dựng bản du lịch cộng đồng Yên Hòa. Tuy nhiên, hiện nay, công tác tu bổ tháp mới chỉ dừng lại ở giai đoạn chống sụp đổ, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch đang lên kế hoạch triển khai giai đoạn 2, thiết thực đưa tháp vào phục vụ phát triển kinh tế, xã hội của địa phương. Dù vậy, để phát huy tháp trong giai đoạn này không hề đơn giản. Bởi trước hết, những người dân cư trú trên địa bàn không phải là cư dân gốc của vùng đất này, việc thắp hương, thờ cúng tại tháp chỉ mới xuất hiện trong thời gian gần đây. Phong tục tập quán, tín ngưỡng liên quan đến tháp hầu như không còn được lưu giữ, lưu truyền. Các pho tượng cổ đã bị đánh cắp gần hết, khiến cho công tác tìm hiểu, tiến tới phục dựng lại các nghi thức, nghi lễ liên quan đến Phật giáo ở vùng đất này gặp nhiều khó khăn. Việc phục hồi các hoa văn, họa tiết trên thân tháp cũng chỉ tương đối bởi di tích bị hư hỏng quá nặng, lại không còn đối tượng để so sánh nên khó gây dựng lại nét độc đáo của nghệ thuật chạm khắc thời bấy giờ.

Không những thế, để phát huy được di tích, một yếu tố nữa không kém phần quan trọng, đó là đường vào di tích. Trước đây, du khách có thể vào tháp thông qua hai con đường: đường thủy và đường bộ. Con đường bộ bằng đất dọc theo triền núi, một bên là vực thẳm, lại đi qua chiếc cầu treo chênh vênh vắt qua sông Nậm Nơn, vào mùa mưa, con đường này rất trơn trượt, các phương tiện không thể di chuyển. Hiện nay, chiếc cầu treo vào bản Yên Hòa đã bị cơn lũ vừa qua cuốn trôi, đồng nghĩa với việc tạm dừng luôn tuyến đường bộ. Về đường thủy, ưu điểm là đi nhanh và phong cảnh đẹp nhưng nhược điểm là lòng sông cạn, có nhiều hòn đá ngầm, phương tiện cũng thô sơ và chưa trang bị áo phao để đảm bảo an toàn. Đường lên xuống bến bị dốc và trơn trượt.

Quả thực, để giữ gìn và phát huy hiệu quả tháp Xốp Lợt là bài toán nan giải, cần có chiến lược lâu dài, gắn việc phát huy tháp với xây dựng đồng bộ cơ sở vật chất, đặc biệt là với cộng đồng cư dân bản Yên Hòa. Phải để người dân hiện tại tiếp nối được mạch nguồn văn hóa đã bị đứt gãy. Hy vọng rằng, trong tương lai, cùng với sự nỗ lực của các cấp, các ngành và của chính cư dân bản địa, tháp Xốp Lợt sẽ được phát huy tương xứng với giá trị của nó, trở thành nguồn lực thúc đẩy sự phát triển mô hình du lịch cộng đồng bản Yên Hòa nói riêng và Mỹ Lý nói chung./.