Tiết mục biểu diễn của các em học sinh trong Lễ khai giảng Lớp truyền dạy năng khiếu dân ca cho học sinh TP. Vinh và huyện Hưng Nguyên (cũ). Ảnh: Thục Khuyên
Một miền đất dày trầm tích văn hóa
Nghệ An tự hào là vùng đất “địa linh nhân kiệt”, nơi sản sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh - lãnh tụ thiên tài của cách mạng Việt Nam cùng nhiều danh nhân văn hóa, anh hùng dân tộc. Nhưng giá trị của miền đất này không chỉ được khắc ghi trong sử vàng, mà còn tích tụ qua kho tàng di sản phong phú.
Toàn tỉnh hiện có 2.602 di tích lịch sử - văn hóa được kiểm kê, trong đó gần 500 di tích được xếp hạng cấp tỉnh và quốc gia. Bên cạnh đó, Nghệ An lưu giữ hàng trăm lễ hội dân gian, lễ hội tín ngưỡng, lễ hội dòng họ, phản ánh đậm nét đời sống tâm linh, phong tục tập quán cộng đồng.
Đặc biệt, dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh đã được UNESCO ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, là niềm tự hào lớn lao. Từ câu hò mộc mạc bên bến sông Lam đến điệu ví phường vải, từ truyền thuyết vua Mai đến phong trào Xô viết Nghệ Tĩnh, mỗi mạch nguồn văn hóa âm thầm chảy suốt hàng trăm năm, nuôi dưỡng tâm hồn và nhân cách người Nghệ.
Tuy nhiên, trong thời đại công nghệ phát triển nhanh và văn hóa hiện đại du nhập mạnh mẽ, giáo dục văn hóa cũng đối mặt nhiều thách thức. Không ít thanh thiếu niên thuộc làu tên thần tượng nước ngoài, say mê trào lưu mạng xã hội nhưng lại lúng túng khi hát Ví, Giặm hay kể tên di tích quê mình. Khoảng cách vùng miền, sự bận rộn của gia đình, áp lực thi cử khiến việc truyền lửa văn hóa trở nên chông chênh, dễ bị xem nhẹ.
Nhận rõ thực tế ấy, ngành Văn hóa và Giáo dục Nghệ An đã đổi mới tư duy, đặt mục tiêu không chỉ giữ gìn di sản mà còn biến văn hóa thành nền tảng bền vững, là sợi chỉ đỏ xuyên suốt quá trình nuôi dưỡng tâm hồn thế hệ trẻ.
Những mô hình giáo dục giàu bản sắc
Trong hành trình gìn giữ di sản văn hóa, Nghệ An đã triển khai nhiều mô hình tiêu biểu, lan tỏa tinh thần tự hào từ lớp học đến cộng đồng.
Chương trình Giáo dục địa phương (GDĐP) được tổ chức bài bản, tích hợp linh hoạt vào các môn Ngữ văn, Lịch sử, Địa lý ở tất cả bậc học phổ thông. Ở Trường THPT Nguyễn Sỹ Sách (Thanh Chương cũ), phương pháp dạy học dự án đã được áp dụng sáng tạo. Học sinh tự khảo sát thực địa, sưu tầm tư liệu, phỏng vấn nhân chứng để thực hiện chuyên đề nghiên cứu về các di tích: Đền Bạch Mã, nhà thờ Nguyễn Sỹ Sách. Em Trần Thị Thanh, lớp 11A3, chia sẻ: “Khi tự mình tìm hiểu và nghe các cô chú kể chuyện, em mới hiểu rõ về các di tích và các nhân vật được thờ ở đây. Em càng thêm tự hào về truyền thống quê hương”.
Nhiều trường học đã phối hợp với các bảo tàng, trung tâm văn hóa tổ chức tiết học tại bảo tàng, di tích, giúp tiết học trở nên sinh động, các em tiếp thu kiến thức nhanh hơn và nhớ lâu hơn. Tại đây, các em học sinh còn được trải nghiệm gói bánh chưng, múa lăm vông, viết thư pháp, chơi các loại nhạc cụ dân tộc, vẽ tranh, tham gia các trò chơi dân gian,… góp phần khơi dậy niềm yêu văn hóa từ thực tế.
Học sinh Trường THCS Lê Mao, phường Thành Vinh tham gia trải nghiệm đánh đàn bát tại Bảo tàng Nghệ An - Xô viết Nghệ Tĩnh.
Trong môi trường học đường, song hành chương trình học chính khóa, các hoạt động dạy hát dân ca, truyền dạy nhạc cụ truyền thống được nhiều trường duy trì đều đặn. Tại Trường Phổ thông Dân tộc Nội trú tỉnh, Câu lạc bộ Nghệ thuật Dân tộc đã trở thành điểm tựa tinh thần của học sinh. Mỗi tuần, học sinh được học hát Ví, Giặm, múa sạp, múa lăm vông, đánh cồng chiêng. Em Lương Văn Dũng, lớp 12, xúc động: “Mỗi lần tập hát Ví, Giặm, em thấy như nghe giọng bà ru ngủ. Khi múa sạp, lăm vông hay đánh cồng chiêng, em thấy tự hào mình là con của núi rừng”.
Không ít trường tiểu học vùng dân tộc Thái, Khơ Mú duy trì Tiết chào cờ văn hóa. Tại đây, các em học sinh được hát dân ca, kể chuyện cổ tích, trình diễn phong tục của dân tộc mình. Hoạt động giản dị ấy giúp các em vượt qua mặc cảm, tự tin khẳng định bản sắc.
Cô Nguyễn Thị Như Hoa, giáo viên Trường Tiểu học Đại Đồng (huyện Thanh Chương cũ), chia sẻ: “Khi các em tự tin hát dân ca, kể chuyện cổ tích, tôi cảm nhận rõ niềm tự hào lấp lánh trong ánh mắt các em. Đó chính là động lực để chúng tôi kiên trì gieo hạt giống văn hóa”.
Năm 2023, theo thống kê của Sở Giáo dục và Đào tạo, hơn 85% học sinh tham gia câu lạc bộ dân ca, múa hát truyền thống bày tỏ mong muốn duy trì hoạt động CLB lâu dài. Nhiều phụ huynh xúc động khi thấy con mình thuộc làu Ví, Giặm, say mê tìm hiểu di sản quê hương.
Đặc biệt, với sự phối hợp giữa Sở Văn hóa Thông tin, Sở Giáo dục & Đào tạo và Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy, Nghệ An là địa phương tiên phong đưa dân ca vào trường học từ năm 1999. Ban đầu, chương trình thí điểm ở các trường THCS tại TP. Vinh, Nghi Lộc, Hưng Nguyên, sau nhanh chóng lan tỏa toàn tỉnh. Từ 2001 đến 2010, cuộc thi “Tìm hiểu và hát dân ca trong trường học” được tổ chức 2 năm một lần từ cấp huyện đến cấp tỉnh, góp phần hình thành hàng trăm câu lạc bộ dân ca trong học đường, thu hút hàng vạn học sinh tham gia.
Sau thời gian trầm lắng, từ năm 2022, Sở Giáo dục & Đào tạo phối hợp Sở Văn hóa Thể thao tái khởi động chương trình, tổ chức tập huấn, truyền dạy dân ca cho giáo viên và học sinh, biên soạn tài liệu hướng dẫn. 3 năm nay, Sở Văn hóa Thể thao (nay là Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch) đã chỉ đạo Trung tâm Nghệ thuật truyền thống của tỉnh mở nhiều lớp truyền dạy dân ca Ví, Giặm cho giáo viên và học sinh tại TP. Vinh và các huyện Thanh Chương, Yên Thành, Nam Đàn, Diễn Châu (cũ)… Năm 2023, Hội thi “Hát dân ca trong trường học” được tổ chức từ cấp trường, đến huyện và cấp tỉnh. Hội thi cấp tỉnh quy tụ 21 đội tuyển đại diện các huyện, thị xã, thành phố với nhiều tiết mục đặc sắc tôn vinh Ví, Giặm và các làn điệu dân ca xứ Nghệ.
Một tiết mục tại Hội thi Hát dân ca trong trường học tỉnh Nghệ An lần thứ V, năm 2023
Huyện Nam Đàn là đơn vị tiên phong lồng ghép dân ca vào tiết chào cờ, sinh hoạt tập thể và ngoại khóa. Tới cuối năm 2023, toàn tỉnh đã có hơn 140 câu lạc bộ dân ca học đường duy trì hoạt động định kỳ, trở thành nền tảng bền vững để lan tỏa tình yêu di sản.
Ngoài thi hát dân ca trong trường học, Nghệ An còn tổ chức cuộc thi tìm hiểu di sản văn hóa Nghệ An. Năm 2022, cuộc thi được tổ chức với chủ đề “Em yêu di sản quê hương” với sự tham gia của các đội tuyển đến từ các trường THCS thuộc 21 huyện, thành phố, thị xã trên địa bàn tỉnh. Qua các phần thi: Xây dựng Clip giới thiệu di sản văn hóa địa phương, tìm hiểu kiến thức chung về di sản văn hóa và thuyết trình, các đội tuyển đã dẫn người nghe, người xem đến nhiều vùng đất trong tỉnh với nhiều di sản văn hóa, danh lam thắng cảnh tiêu biểu. Tham gia cuộc thi, các em học sinh hiểu thêm về lịch sử, vùng đất, con người, di sản văn hóa xứ Nghệ; các em càng thêm yêu quê hương đất nước, tự hào, tự tôn dân tộc, tôn trọng và gìn giữ bản sắc văn hóa. Từ đó, chính các em là những “sứ giả” tích cực tuyên truyền, quảng bá di sản văn hóa của địa phương.
Tiết mục văn nghệ của Đội tuyển huyện Quỳ Châu tại cuộc thi. Ảnh: Anh Tuấn
Nghệ An còn chú trọng phát triển các sân chơi sáng tạo. Năm 2023 và 2025, tỉnh đã phối hợp với Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức Trại sáng tác Văn học Thiếu nhi tại Nam Đàn, quy tụ nhiều nhà văn, nhà thơ cùng học sinh tham gia. Các em học kỹ năng viết truyện, làm thơ, tham quan Khu di tích Kim Liên, Truông Bồn, Bảo tàng Xô viết Nghệ Tĩnh…
Các trại hè kỹ năng sống và Học kỳ văn hóa với chủ đề “Tôi yêu quê hương” đã thu hút thiếu nhi toàn tỉnh. Hoạt động như dựng lều, nấu ăn dã ngoại, làm đồ tái chế, đêm hội văn hóa dân tộc trở thành kỷ niệm tuổi thơ giàu ý nghĩa.
Từ năm 2023 - 2025, các ngành Giáo dục và Văn hóa tổ chức hàng trăm đợt tham quan về nguồn, góp phần biến kiến thức từ trang sách thành trải nghiệm sâu sắc. Theo khảo sát, 92% giáo viên đánh giá các hoạt động giúp học sinh tự tin, gắn kết cộng đồng và phát triển nhân cách.
Những mô hình ấy đã khẳng định một hướng đi bền vững: kết hợp tri thức và trải nghiệm, để mỗi đứa trẻ không chỉ học giỏi mà còn biết tự hào và gìn giữ di sản.
Khát vọng giữ lửa và những định hướng tương lai
Giáo dục văn hóa không thể là công việc nhất thời, mà là hành trình bền bỉ của nhiều thế hệ. Để ngọn lửa truyền thống tiếp tục lan tỏa, Nghệ An đã xác định những định hướng trọng tâm và giải pháp đồng bộ trong thời gian tới.
Một là, mở rộng quy mô các mô hình tiên phong, nhân rộng câu lạc bộ nghệ thuật, tiết học trải nghiệm tại di tích, sân chơi sáng tạo văn học - nghệ thuật. Hai là, nâng cao năng lực đội ngũ giáo viên, đặc biệt là kỹ năng tổ chức hoạt động giáo dục văn hóa và dạy hát dân ca. Ba là, tăng cường xã hội hóa nguồn lực, huy động các cơ quan, doanh nghiệp, cộng đồng cùng hỗ trợ cơ sở vật chất, nhạc cụ, tư liệu, trang phục truyền thống. Bốn là, ứng dụng công nghệ số, xây dựng thư viện điện tử, số hóa kho tàng di sản để văn hóa trở thành sức mạnh mềm lan tỏa đến từng lớp học, từng mái nhà.
Nếu coi giáo dục văn hóa là ngọn lửa, thì chương trình chính khóa là củi để lửa cháy bền, còn các trại sáng tác văn học thiếu nhi, học kỳ văn hóa, câu lạc bộ dân ca… là làn gió để lửa bùng lên mạnh mẽ. Một nền giáo dục thành công phải vừa hệ thống, vừa giàu cảm xúc, vừa nuôi dưỡng tinh thần tự hào, vừa gieo khát vọng cống hiến.
Ở Nghệ An hôm nay, khi những đứa trẻ tự tin hát Ví, Giặm, kể chuyện quê hương, khoác lên mình sắc phục dân tộc, các em chính là những “sứ giả” nối tiếp truyền thống cha ông. Và khi thế hệ trẻ biết yêu, biết tự hào, biết gìn giữ, ngọn lửa ấy sẽ tiếp tục tỏa sáng, bồi đắp tinh thần và khát vọng vươn lên của dân tộc Việt Nam hôm nay và mai sau./.
(Bài đã đăng VHTT Nghệ An số 18 - Tháng 9/2025)
Hôm nay
Hôm qua
Tất cả