Khu di tích Kim Liên hàng năm đón khoảng 2 triệu lượt khách tới tham quan

Di sản văn hóa là những giá trị vật chất, tinh thần được tạo dựng, kết tinh từ quá trình lịch sử lâu dài của tự nhiên và xã hội. Với xã hội hiện đại, di sản văn hóa đang trở thành động lực chính, tài nguyên cốt lõi cho phát triển du lịch, là nền tảng góp phần tạo nên các sản phẩm du lịch độc đáo và định vị thương hiệu điểm đến của nhiều địa phương. Trong mối quan hệ hữu cơ, phát triển du lịch dựa trên di sản văn hóa là một xu thế của du lịch bền vững, tạo sinh kế cho cộng đồng dân cư, mang lại lợi ích kinh tế cho địa phương và quay trở lại, du lịch phát triển giúp quảng bá di sản, tăng nguồn thu để tái đầu tư vào việc bảo tồn, phục hồi di sản văn hóa. Với tiềm năng, lợi thế của hệ thống di sản văn hóa phong phú, đặc sắc, việc kết nối di sản văn hóa với phát triển du lịch, để di sản văn hóa trở thành một nguồn lực quan trọng cho phát triển du lịch tỉnh Nghệ An là một hướng đi khả quan và phù hợp thực tiễn.

Tiềm năng, lợi thế phát triển du lịch từ di sản văn hóa

Nghệ An là vùng đất có bề dày lịch sử, từng là đất “phên dậu”, “trọng trấn” của quốc gia và cũng là nơi chung sống của 6 dân tộc Kinh, Thái, Thổ, Mông, Khơ Mú, Ơ đu. Dấu ấn di sản văn hóa trên đất Nghệ An vì thế được bộc lộ rõ nét, phản ánh lịch sử hình thành và phát triển lâu đời của vùng văn hóa xứ Nghệ, nơi hội tụ, giao thoa và tiếp biến nhiều dòng chảy văn hóa trong lịch sử, với những sắc màu vô cùng đa dạng, phong phú. Về di sản văn hóa phi vật thể (DSVHPVT), ở Nghệ An còn lưu giữ được 463 di sản, trong đó có 02 DSVHPVT đại diện của nhân loại, 13 DSVHPVT quốc gia. Về di sản văn hóa vật thể, trên địa bàn tỉnh Nghệ An có 2.602 di tích - danh thắng được kiểm kê, trong đó có 492 di tích đã xếp hạng (07 di tích quốc gia đặc biệt, 138 di tích quốc gia và 347 di tích cấp tỉnh). Các bảo tàng lưu giữ gần 50 nghìn hiện vật, di vật, cổ vật phong phú, đa dạng, đặc biệt có 3 hiện vật được công nhận là Bảo vật quốc gia. Đó là một nguồn tài nguyên rất lớn, tạo tiền đề cho sự phát triển kinh tế du lịch của tỉnh nhà.

Với tiềm năng, lợi thế đó, tỉnh Nghệ An đang từng bước khai thác tiềm năng du lịch di sản và bước đầu đạt được những kết quả nhất định. Nhiều di tích được công nhận là điểm du lịch cấp tỉnh như Khu di tích Truông Bồn (xã Bạch Hà), đền Ông Hoàng Mười (xã Hưng Nguyên), đền Cờn (phường Quỳnh Mai), đền Quang Trung (phường Trường Vinh), đền Quả Sơn (xã Bạch Ngọc)… đang đón hàng chục đến hàng trăm nghìn lượt khách mỗi năm. Khu lưu niệm Chủ tịch Hồ Chí Minh (xã Kim Liên) với lượng khách đến khoảng 2 triệu lượt người mỗi năm và đang xây dựng thành Khu du lịch quốc gia.

Theo thống kê chưa đầy đủ, Nghệ An có 61 di tích danh thắng và di tích lịch sử danh thắng. Các danh thắng ở Nghệ An khá đa dạng về loại hình, trải dài từ đồng bằng lên miền núi, có nhiều danh thắng đẹp, nổi tiếng. Tận dụng các lợi thế ấy, nhiều địa phương đã đưa vào khai thác, phát triển du lịch một số danh thắng, thu hút đông đảo Nhân dân và du khách. Nhiều địa phương đã kết hợp du lịch danh thắng với du lịch cộng đồng, bước đầu mang lại hiệu quả tốt. Nhiều danh thắng được công nhận là điểm du lịch cấp tỉnh như Khu sinh thái Mường Thanh Diễn Lâm, Thác Khe Kèm, Vườn Quốc gia Pù Mát, điểm du lịch cộng đồng, sinh thái Bản Xiềng - Phà Lài - sông Giăng; Khu du lịch sinh thái và khách sạn Hòn Mát; Vườn sinh thái trải nghiệm Eo Gió… Du lịch biển đảo có nhiều khởi sắc với các điểm đến Cửa Lò, Bãi Lữ, đảo Lan Châu, đảo Song Ngư…

Du khách nước ngoài tham quan, trải nghiệm du lịch cộng đồng ở bản Hoa Tiến, Quỳ Châu

Với rất nhiều nỗ lực, tỉnh Nghệ An đã có những thành công nhất định trong việc phát huy giá trị di sản dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh với nhiều điểm trình diễn phục vụ du khách tại Kim Liên, Quảng trường Hồ Chí Minh... Hệ thống DSVHPVT đồng bào dân tộc thiểu số cũng là một tiềm năng góp phần khai thác du lịch, gắn du lịch trải nghiệm, khám phá thiên nhiên với du lịch văn hóa miền Tây Nghệ An. Mô hình du lịch cộng đồng khai thác giá trị DSVHPVT của đồng bào dân tộc thiểu số như dân ca, dân nhạc,  dân vũ, trò chơi dân gian (cồng chiêng, khắc luống, múa sạp…) đang có những bước phát triển như mô hình ở bản Nưa, bản Pha, điểm du lịch cộng đồng bản Khe Rạn, điểm du lịch cộng đồng làng Xiềng, bản Hoa Tiến…

Với một hệ thống DSVHPVT phong phú, tiêu biểu là các tri thức dân gian về ẩm thực, trang phục, y học, dược liệu,… và các nghề thủ công truyền thống đã, đang góp phần vào việc hình thành các sản phẩm lưu niệm phục vụ du lịch và sản phẩm hàng hóa cho thị trường tiêu dùng. Nghệ An hiện có khoảng hơn 200 cơ sở sản xuất có thể đưa vào phát triển thành sản phẩm hàng hóa lưu niệm với hơn 100 loại sản phẩm, trong đó, cơ bản là nhóm thực phẩm chế biến từ nông sản, ẩm thực như Tương Nam Đàn, Giò me Nam Nghĩa, Bánh đa kẹo lạc, Nhút Thanh Chương, Nước mắm Cửa Hội… hoặc sản phẩm thủ công mỹ nghệ (váy, áo, túi, bàn, ghế mây...). Đây là những sản phẩm hàng hóa và dịch vụ du lịch có nguồn gốc địa phương, có thương hiệu, mang đặc trưng về văn hóa, lợi thế của địa phương.

Bảo tàng Nghệ An - Xô Viết Nghệ Tĩnh đã được công nhận là điểm du lịch của tỉnh. Bảo tàng được đầu tư phòng trải nghiệm công nghệ số hiện đại, hấp dẫn. Không gian ngoại thất đã được hoàn thiện một phần, thu hút giới trẻ tham quan. Bảo tàng Văn hóa các dân tộc miền Tây Nghệ An là bảo tàng dân tộc học lưu giữ, tái hiện sinh động về những đặc trưng văn hóa - lịch sử của các dân tộc thiểu số đang trong quá trình triển khai dự án nâng cấp sẽ là một điểm đến hấp dẫn cho khách tham quan khi về với miền Tây Nghệ An.

Vẫn còn những tồn tại, hạn chế trong phát huy giá trị di sản gắn với du lịch

Dù tiềm năng, lợi thế rất lớn nhưng phải thẳng thắn nhìn nhận rằng hiện nay việc phát huy giá trị di sản văn hóa cho phát triển du lịch Nghệ An vẫn chưa thực sự mang lại hiệu quả như mong đợi.

Hầu hết hoạt động du lịch tại các di tích lịch sử văn hóa trên địa bàn còn mang tính tự phát, chưa tạo được nguồn thu từ du lịch. Ngoài một số điểm du lịch như Khu di tích Kim Liên, Truông Bồn, Khu lưu niệm Lê Hồng Phong,... các di tích khác trên địa bàn tỉnh chưa có lực lượng thuyết minh, hướng dẫn tại các điểm. Các di tích tiêu biểu ở miền Tây Nghệ An hầu như chưa khai thác, thu hút được khách du lịch.

Việc xây dựng các mô hình du lịch văn hóa cộng đồng đang ngày càng được quan tâm, chú trọng, lồng ghép nhiều di sản vào để thu hút khách. Tuy nhiên, về cơ bản các mô hình này vẫn thiếu sự sáng tạo, còn nghèo nàn về ý tưởng. Các địa phương đều xây dựng các mô hình du lịch cộng đồng khá giống nhau, với các sản phẩm du lịch tương đồng nhau, chưa có sự đột phá trong việc xây dựng các sản phẩm du lịch đặc thù, không đa dạng hóa được sản phẩm du lịch. Các hộ gia đình đang làm du lịch cộng đồng một cách tự phát là chủ yếu, chưa có sự đầu tư bài bản, quy mô lớn. Người dân tham gia hoạt động du lịch cộng đồng chưa được đào tạo bài bản về chuyên môn, nghiệp vụ, chưa có thói quen và tác phong nghề nghiệp; trình độ ngoại ngữ vẫn còn hạn chế khi tiếp xúc với du khách nước ngoài. Dịch vụ hướng dẫn khách du lịch còn chưa chuyên nghiệp, chưa có sự kết hợp nghỉ dưỡng chăm sóc sức khỏe, chưa khai thác triệt để các giá trị bản sắc văn hóa, phong tục tập quán, di tích lịch sử, làng nghề thủ công của bản địa. Sản phẩm du lịch không đa dạng nên khó thu hút được khách du lịch quay trở lại những lần sau.

Các bảo tàng trong thời gian gần đây đã nỗ lực đem nhiều chương trình trải nghiệm vào và thu hút được lượng lớn du khách, nhất là giới trẻ. Tuy nhiên, việc chưa thực hiện việc thu phí, cũng chưa có các cửa hàng lưu niệm, dịch vụ nên không tạo được nguồn thu; cơ sở vật chất còn lạc hậu, quy hoạch không gian bảo tàng chưa đẹp, chưa tương xứng với tiềm năng nguồn tài liệu, hiện vật hiện có.

Hoạt động du lịch tại một số di sản không thường xuyên, liên tục mà chủ yếu theo mùa, với các di sản gắn với di tích (lễ hội, văn hóa - tâm linh) thường diễn ra vào mùa xuân, hay các di sản danh thắng chỉ nhộn nhịp vào mùa hè hoặc vào các dịp cuối tuần. Điều này dẫn đến tình trạng nhếch nhác của nhiều địa điểm du lịch di sản khi không có du khách đến tham quan.

Để di sản văn hóa thực sự là nguồn lực đưa du lịch Nghệ An phát triển

Di sản văn hóa là tài nguyên chính, động lực cho du lịch phát triển. Nhưng để khai thác hiệu quả nguồn lực này, cần có những chiến lược phát triển du lịch bền vững và chuyên nghiệp hơn, giải quyết tốt mối quan hệ giữa bảo tồn di sản văn hóa với phát triển du lịch, mà trước hết, cần tập trung một số nhiệm vụ.

Một là, nâng cao nhận thức của cộng đồng về vai trò, giá trị của di sản văn hóa, từ đó mới nâng cao năng lực sáng tạo, tạo cơ hội tiếp cận và hưởng thụ giá trị di sản văn hóa trong cộng đồng. Khuyến khích cộng đồng tự nguyện, chủ động tham gia các hoạt động bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa, để cộng đồng có quyền lựa chọn và đưa ra quyết định về việc bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa phù hợp với nhu cầu, điều kiện thực tế của cộng đồng, góp phần mở rộng, phát triển nhận thức và hành động có tính chất hợp tác trong cộng đồng. Có như thế, cộng đồng sẽ có ý thức cao nhất trong việc vừa bảo vệ vừa phát huy, khai thác giá trị di sản của cộng đồng cho phát triển du lịch.

Các lễ hội đầu năm thu hút hàng nghìn lượt du khách về khám phá và trải nghiệm. Ảnh: Bào và PTHH Nghệ An

Hai là, xây dựng thương hiệu du lịch Nghệ An từ những giá trị của di sản văn hóa. Xây dựng và phát triển thương hiệu của các điểm đến du lịch là cốt lõi cho sự phát triển du lịch Nghệ An nói riêng và du lịch cả nước nói chung. Thương hiệu này dựa trên những giá trị nổi bật như di sản văn hóa về Chủ tịch Hồ Chí Minh và các danh nhân khác trong lịch sử - một thương hiệu không có địa phương nào có được. Hay thương hiệu về một miền Tây Nghệ hùng vĩ cảnh sắc mà đa dạng văn hóa tộc người. Mỗi du khách đến với Nghệ An sẽ đều mong muốn được tham gia trải nghiệm các chương trình du lịch gắn với những giá trị thương hiệu địa phương này. Đồng thời, đi kèm với thương hiệu du lịch là sự phát triển đa dạng các sản phẩm, hàng hóa lưu niệm cả về chất lượng và hình thức mẫu mã, trong đó chú trọng các sản phẩm mang chủ đề về Bác Hồ, sản phẩm làng nghề của các địa phương trong tỉnh…

Ba là, thu hút các nguồn lực đầu tư có quy mô nhằm nâng cao chất lượng dịch vụ du lịch, chất lượng của các điểm đến phù hợp với mọi đối tượng, nhu cầu của khách du lịch. Khuyến khích đầu tư phát triển loại hình du lịch di sản gắn với du lịch canh nông, du lịch làng nghề, du lịch trải nghiệm, du lịch sinh thái, du lịch nghỉ dưỡng… để phục vụ nhu cầu tham quan của khách du lịch và kéo dài thời gian tham quan, lưu lại nhằm tăng doanh thu từ du lịch. Mỗi điểm đến đều phải được đảm bảo cảnh quan, môi trường xanh, sạch, an toàn; dịch vụ phục vụ tốt, văn hóa giao tiếp, ứng xử chuyên nghiệp...

Bốn là, tập trung đẩy mạnh công tác tuyên truyền, quảng bá giới thiệu về di sản văn hóa và du lịch Nghệ An. Tăng cường ứng dụng các công nghệ mới như website du lịch thông minh, du lịch trực tuyến thông qua thực tế ảo, mở rộng quảng bá trên các mạng xã hội, phát triển thuyết minh tự động… nhằm cung cấp đầy đủ thông tin cho khách tham quan, du lịch. Gắn với đó là phối hợp với các đơn vị lữ hành phát triển các tour du lịch cho nhiều đối tượng, từ du lịch về nguồn, du lịch trải nghiệm, du lịch sinh thái, du lịch nghỉ dưỡng… để thu hút đa dạng khách du lịch.

Nghị quyết 39-NQ/TW ngày 18/7/2023 của Bộ Chính trị về xây dựng và phát triển Nghệ An đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 đã xác định nhiệm vụ: “Thống nhất nhận thức, đổi mới tư duy, khơi dậy khát vọng phát triển toàn diện, nhanh, mạnh hơn; phát huy truyền thống văn hóa mang đậm bản sắc xứ Nghệ trở thành động lực, nguồn lực nội sinh cho phát triển”. Với vai trò là tài nguyên quan trọng, động lực phát triển, di sản văn hóa Nghệ An nếu được bảo tồn, dẫn dắt đúng hướng thì du lịch dựa trên di sản sẽ trở thành ngành kinh tế chủ lực, tạo sinh kế cho cộng đồng và đóng góp vào sự phát triển bền vững của kinh tế - xã hội tỉnh nhà./.

(Bài đã đăng VHTT Nghệ An Số 19 - Tháng 11/2025)