Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh với quá trình ra đời, phát triển hàng trăm năm, được cộng đồng hai tỉnh Nghệ An, Hà Tĩnh lưu truyền và lan tỏa. Đặc biệt, 10 năm qua, kể từ khi được UNESCO ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, với những nỗ lực của cộng đồng và chính quyền, Ví, Giặm Nghệ Tĩnh đang vươn mình, khẳng định sức sống, sức lan tỏa.

Một tiết mục trong chương trình nghệ thuât: “Ví Giặm - Hồn quê tỏa sáng” trong lễ kỷ niệm 10 năm Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh được UNESCO ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Ảnh: Hoàng Nguyên

Những nỗ lực bảo tồn và phát huy giá trị di sản Dân ca Ví, Giặm

Ngày 27/11/2014, Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh chính thức được UNESCO ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Thực hiện cam kết với tổ chức UNESCO sau khi di sản được ghi danh, cả chính quyền và cộng đồng ở Nghệ An đã có nhiều nỗ lực bảo tồn, phát huy giá trị di sản và đạt được những kết quả đáng ghi nhận.

Về phía chính quyền, năm 2021, UBND tỉnh đã ban hành đề án “Bảo vệ và phát huy giá trị di sản dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh tỉnh Nghệ An giai đoạn 2021 - 2025”, tạo điều kiện cho việc triển khai các nhiệm vụ, giải pháp thiết thực để bảo vệ và phát huy giá trị di sản. Cũng trong năm 2021, các chính sách hỗ trợ đối với Nghệ nhân Nhân dân, Nghệ nhân Ưu tú, câu lạc bộ trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể và nghệ sĩ đang làm việc tại Trung tâm Nghệ thuật truyền thống tỉnh Nghệ An được ban hành và có hiệu lực từ 01/01/2022.

Trong cộng đồng, việc bảo tồn, phát huy giá trị di sản Dân ca Ví, Giặm được nỗ lực triển khai bằng nhiều hoạt động.

Về công tác nghiên cứu, sưu tầm, tư liệu hóa dân ca Ví, Giặm

Nhằm mục đích bảo tồn các làn điệu, bài bản dân ca Ví, Giặm cổ còn lưu giữ trong cộng đồng, Trung tâm Nghệ thuật truyền thống tỉnh Nghệ An, cùng với sự tham gia của người dân đã và đang tiếp tục thực hiện việc sưu tầm, kiểm kê di sản tại các địa phương, sau đó thực hiện tư liệu hóa và lưu trữ bằng hệ thống băng ghi âm, ghi hình, ảnh tư liệu.

Cùng với việc sưu tầm, tư liệu hóa, công tác nghiên cứu khoa học về Dân ca Ví, Giặm cũng được quan tâm. Các hội thảo, tọa đàm về Dân ca Ví, Giặm tiếp tục được tổ chức như tọa đàm “Tương lai nào cho Ví, Giặm Nghệ Tĩnh”, hội thảo “Đưa dân ca Ví, Giặm vào trường học”. Các bài nghiên cứu về Ví, Giặm được đăng tải thưởng xuyên trên các báo, tạp chí và website dancaxunghe.vn. Có hàng chục cuốn sách, bài viết, nghiên cứu khoa học về Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh đã được xuất bản.

Về hoạt động truyền dạy dân ca Ví, Giặm trong cộng đồng

Tiết mục biểu diễn của các em học sinh trong lễ bế giảng lớp truyền dạy năng khiếu Dân ca Ví, Giặm trong cộng đồng tại huyện Thanh Chương năm 2024. Ảnh: Cao Hải

Hoạt động truyền dạy dân ca Ví, Giặm tiếp tục được thực hiện thông qua các nghệ nhân trực tiếp truyền dạy, hướng dẫn cho người học hoặc qua sinh hoạt của các câu lạc bộ (CLB). Trung tâm Nghệ thuật truyền thống đã mở nhiều lớp truyền dạy Dân ca Ví, Giặm cho học sinh, giáo viên, nghệ nhân của nhiều huyện, thành trong tỉnh. Bên cạnh đó, phong trào dạy hát dân ca trên sóng phát thanh truyền hình và đưa dân ca vào trường học cũng tiếp tục được duy trì và phát triển. Các trường phổ thông đã xây dựng kế hoạch để gắn kết dạy hát dân ca với chương trình học của nhà trường; nghiên cứu xây dựng nội dung giảng dạy thích hợp về Dân ca Ví, Giặm. Nhờ đó, các năm 2018, 2023, Hội thi “Hát dân ca trong trường học” được Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với Sở Văn hóa và Thể thao tổ chức rất thành công.

Về công tác xây dựng, phát triển và nâng cao chất lượng hoạt động của hệ thống CLB Dân ca Ví, Giặm; tôn vinh và đào tạo nghệ nhân; tăng cường hoạt động của các đơn vị nghệ thuật chuyên nghiệp

Từ sau khi Dân ca Ví, Giặm được ghi danh, mạng lưới CLB ở các huyện, thành, thị không ngừng được mở rộng. Nếu năm 2015, toàn tỉnh có 92 CLB ở 15 huyện, thành, thị, thì đến năm 2024 đã có hơn 140 CLB ở cả 21 huyện, thành, thị với khoảng 3.000 hội viên thuộc nhiều độ tuổi, ngành nghề cùng tham gia sinh hoạt. Ở ngoại tỉnh cũng đã có các CLB Ví, Giặm ở Hà Nội và CLB Ví, Giặm Nghệ Tĩnh phía Nam. Các CLB thực sự đã trở thành nơi lưu giữ hồn Ví, Giặm, góp phần làm khởi sắc đời sống văn hóa văn nghệ của đông đảo quần chúng nhân dân trong tỉnh.

Đối với các nghệ nhân - những người “giữ hồn di sản”, ngay sau khi Dân ca Ví, Giặm được ghi danh, Nghệ An đã tổ chức Lễ tôn vinh những nghệ nhân, các nhà nghiên cứu, các nhà quản lý, những tập thể và cá nhân có nhiều đóng góp xuất sắc trong việc bảo vệ, phát huy giá trị Dân ca Ví, Giặm. Qua ba đợt xét tặng, ở loại hình Dân ca Ví, Giặm, tỉnh Nghệ An đã có 48 Nghệ nhân Ưu tú, 01 Nghệ nhân Nhân dân được Chủ tịch nước phong tặng. Dù tỉnh còn khó khăn nhưng từ năm 2022, mỗi Nghệ nhân Nhân dân được hỗ trợ 1,5 triệu đồng/tháng, Nghệ nhân Ưu tú được hỗ trợ 1 triệu đồng/tháng. Đối với lớp nghệ nhân kế cận, có khả năng biểu diễn, truyền dạy các làn điệu Ví, Giặm, tỉnh cũng hết sức tạo điều kiện để cho họ có cơ hội hoạt động, cống hiến và hàng năm đều tổ chức tập huấn kỹ năng cho các đối tượng này.

Các đơn vị nghệ thuật chuyên nghiệp cũng tích cực phát huy vai trò, tiếp tục đưa di sản đến với cộng đồng. Trung tâm Nghệ thuật truyền thống đã tổ chức hàng trăm buổi biểu diễn để phục vụ Nhân dân trong và ngoài tỉnh; tăng cường giao lưu văn hóa với các tỉnh bạn và với các nước; xây dựng các vở diễn mới để phục vụ nhiệm vụ chính trị và phục vụ Nhân dân; tổ chức trình diễn Dân ca Ví, Giặm tại Quảng trường Hồ Chí Minh và Khu di tích Kim Liên, tạo hiệu ứng tốt trong Nhân dân, du khách khi về thăm quê Bác.

Về hoạt động sân khấu hóa dân ca Ví, Giặm trên sân khấu kịch hát Nghệ Tĩnh

Sân khấu kịch hát dân ca Nghệ Tĩnh ngày càng đào tạo nên được một đội ngũ diễn viên có tay nghề vững vàng và góp phần đưa sân khấu kịch hát dân ca đến gần hơn với quần chúng. Các vở diễn “Sáng mãi niềm tin”, “Điều còn lại”, “Hoa lửa Truông Bồn”, “Cánh cò trong bão”… của Trung tâm Nghệ thuật truyền thống Nghệ An đã thể nghiệm thành công sân khấu hóa dân ca Nghệ Tĩnh và phục vụ nhu cầu thưởng thức nghệ thuật của quần chúng nhân dân. Nhiều vở diễn, chương trình đạt giải cao trong các cuộc thi nghệ thuật chuyên nghiệp toàn quốc.

Về công tác tuyên truyền, quảng bá giá trị dân ca Ví, Giặm

Sau khi Dân ca Ví, Giặm được ghi danh, nhiều hình thức tuyên truyền, quảng bá sâu rộng di sản được áp dụng như: xây dựng các chuyên trang, chuyên mục, viết bài, đưa tin về Dân ca Ví, Giặm trên các phương tiện thông tin đại chúng; xây dựng phóng sự, phim tài liệu như: “Tìm về câu Ví, Giặm”, “Về xứ Nghệ nghe câu Ví, Giặm”, “Về miền Ví, Giặm”…; quảng bá về dân ca Ví, Giặm trên internet qua website: dancaxunghe.vn; phát hành đĩa CD, VCD ca nhạc về Dân ca Ví, Giặm...

Diễn xướng “Sông Lam chiều ráng đỏ” của CLB Dân ca xã Nghi Long, huyện Nghi Lộc tại Liên hoan Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh liên tỉnh năm 2023. Ảnh: Anh Tuấn

Sau thành công của Liên hoan Dân ca Ví, Giặm lần thứ nhất năm 2012, hai tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh đã tiếp tục phối hợp tổ chức thành công Liên hoan Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh vào các năm 2013, 2016, 2018. Năm 2023, tỉnh Nghệ An tổ chức Festival Dân ca Ví, Giặm với chủ đề “Ví, Giặm - Tinh hoa tỏa sáng”. Trong khuôn khổ các hoạt động của Festival, có Liên hoan dân ca Ví, Giặm cấp liên tỉnh Nghệ An - Hà Tĩnh “Đôi bờ Ví, Giặm”; Hội thi dân ca ba miền; Lễ hội đường phố “Sắc màu các miền di sản” với sự tham gia của các đoàn nghệ thuật các tỉnh, thành phố trong cả nước và các đoàn nghệ thuật quần chúng các huyện, thành, thị trong tỉnh. Đây là dịp cho các CLB, các nghệ nhân dân ca được giao lưu, gặp gỡ, trao đổi kinh nghiệm, cũng là dịp để giới thiệu, quảng bá, tạo hiệu ứng lan tỏa tích cực cho di sản. Kỷ niệm 10 năm Dân ca Ví, Giặm được ghi danh (2014-2024), tỉnh Nghệ An đã phối hợp với Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch và các cơ quan, đơn vị liên quan tổ chức nhiều hoạt động quảng bá di sản, như: Liên hoan nghệ thuật dân gian truyền thống “Việt Nam - những sắc màu Di sản” với 11 tỉnh/thành phố tham gia; giao lưu nghệ thuật "Về miền Di sản" với nhiều tiết mục thuộc nhiều loại hình nghệ thuật dân gian đặc sắc, tiêu biểu cho các vùng văn hóa, như: Ví Giặm Nghệ Tĩnh, hát Xoan Phú Thọ, ca vọng cổ Bạc Liêu, chèo xứ Bắc; Cầu truyền hình trực tiếp chương trình nghệ thuật đặc biệt “Đôi bờ Ví, Giặm” với các tiết mục nghệ thuật đặc sắc, làm nổi bật thêm những nét tinh hoa của Dân ca Ví, Giặm, góp phần lan tỏa mạnh mẽ những giá trị đặc sắc của di sản trong đời sống đương đại. Đặc biệt, chương trình nghệ thuật “Ví, Giặm - Hồn quê tỏa sáng” trong lễ kỷ niệm 10 năm Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh được ghi danh là nơi hội tụ tinh hoa văn hóa các vùng miền như: Cồng chiêng Tây Nguyên, Quan họ Bắc Ninh, Đờn ca tài tử Nam Bộ… Thông qua chương trình nghệ thuật “Ví, Giặm - Hồn quê tỏa sáng” người xem cảm thấy yêu hơn mảnh đất và con người xứ Nghệ, yêu câu Ví, Giặm mạch nguồn của di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại…

Việc bảo vệ, phát huy và quảng bá hình ảnh di sản với công chúng cũng có sự tham gia tích cực của cộng đồng người Việt trong nước và nước ngoài. Thông qua các chương trình “Ân tình Ví, Giặm”, “Về miền Ví, Giặm” kết hợp giao lưu và biểu diễn Dân ca Ví, Giặm tại nhiều tỉnh, thành như TP Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh, TP. Đà Nẵng... trong các năm từ 2015 đến nay; các chương trình nghệ thuật như “Đôi bờ Ví Giặm”, “Tìm về câu Ví, Giặm”, “Mạch nguồn Ví, Giặm”…; các buổi biểu diễn tại các chương trình, liên hoan như Liên hoan dân ca toàn quốc, Liên hoan Tuồng và Ca kịch toàn quốc, Liên hoan dân ca ba miền,… đã giúp dân ca Ví, Giặm đã đến gần hơn với đông đảo công chúng trong cả nước.

Từ năm 2015 đến nay, công tác tuyên truyền, quảng bá dân ca Ví, Giặm được mở rộng không gian đến cộng đồng người Việt Nam ở châu Âu, châu Á. Trung tâm Nghệ thuật truyền thống Nghệ An cũng tổ chức một số đợt biểu diễn ở nước ngoài tại Thái Lan, Australia, Thụy Sỹ, Ba Lan, Đức, Slovakia và Hungaria để đưa Ví, Giặm đến với bạn bè quốc tế.

Mặc dù còn tồn tại những hạn chế như nguồn lực đầu tư cho công tác bảo tồn, phát huy di sản dân ca Ví, Giặm còn ít; các hoạt động bảo tồn chưa thực sự có định hướng dài hơi và chưa có chiều sâu; vẫn còn nhiều lúng túng trong giải quyết vấn đề giữa bảo tồn và phát huy,... nhưng nhìn chung, thông qua các hoạt động này, Ví, Giặm đang ngày càng lan tỏa sâu rộng trong cộng đồng. Đặc biệt, vai trò của cộng đồng trong bảo vệ, phát huy dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh ngày càng được phát huy. Cộng đồng đã chủ động, tích cực thực hành cùng với các nghệ nhân, các nghệ sĩ chuyên nghiệp của Trung tâm Nghệ thuật truyền thống và thành viên các CLB đóng vai trò rất quan trọng trong việc nắm giữ các làn điệu Ví, Giặm, soạn và đặt lời mới; truyền dạy cho các thành viên mới tại các CLB ở cộng đồng. Hệ thống các CLB đã tạo được một mạng lưới hát dân ca rộng khắp từ tỉnh đến cơ sở, mở rộng đến các cơ quan, trường học.

Một số định hướng bảo tồn và phát huy giá trị di sản dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh vì sự phát triển bền vững

Tiếp tục phát huy những kết quả đã đạt được, ngành Văn hóa và Thể thao sẽ tiếp tục tham mưu UBND tỉnh triển khai các nội dung cụ thể hóa chương trình hành động bảo vệ và phát huy giá trị Dân ca Ví, Giặm mà trước hết là hoàn thiện và trình Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Đề án “Bảo vệ và phát huy di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh giai đoạn 2019 - 2030”, làm định hướng lâu dài cho công tác bảo tồn và phát huy di sản.

Trong tương lai xa hơn, để tinh hoa Ví, Giặm thực sự tỏa sáng, tỉnh Nghệ An sẽ tiếp tục phối hợp với tỉnh Hà Tĩnh, đồng hành cùng cộng đồng để có những giải pháp thiết thực trong bảo tồn và phát huy di sản, lồng ghép công tác bảo vệ và phát huy di sản với các chương trình kinh tế - xã hội, cũng như mục tiêu phát triển du lịch bền vững, để di sản đồng hành cùng sự phát triển của các địa phương:

Một là tiếp tục tăng cường công tác quản lý nhà nước về di sản văn hóa. Tăng cường đầu tư các nguồn lực (kinh phí, cơ sở vật chất, nhân lực...) cho công tác bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa, trong đó có di sản dân ca Ví, Giặm. Triển khai có hiệu quả các chính sách, quy hoạch ngắn hạn và dài hạn về bảo tồn, phát huy giá trị dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh: Hoàn thiện và đưa vào sử dụng Nhà hát Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh; chính sách hỗ trợ đối với nghệ nhân và câu lạc bộ dân ca Ví, Giặm; đưa quy hoạch bảo tồn và phát huy dân ca Nghệ Tĩnh vào trong quy hoạch kinh tế xã hội, xây dựng cơ sở hạ tầng du lịch gắn với Dân ca Ví, Giặm. Tiếp tục tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức cho các tầng lớp nhân dân về các giá trị của dân ca Nghệ Tĩnh và trách nhiệm của cộng đồng trong bảo tồn, phát huy di sản. Các địa phương cấp huyện, xã tiếp tục đầu tư cho hoạt động các CLB Dân ca Ví, Giặm, đảm bảo hoạt động này phải trở thành một hạng mục trong kế hoạch chi ngân sách hàng năm của địa phương.

Hai là tiếp tục thực hiện tốt công tác bảo tồn dân ca Ví, Giặm làm cơ sở cho việc phát huy giá trị di sản thông qua việc tăng cường công tác sưu tầm, nghiên cứu, phân loại các làn điệu Ví, Giặm; đẩy mạnh công tác phát triển mạng lưới CLB dân ca Ví, Giặm xuống từng thôn, xóm; duy trì tổ chức Liên hoan, thi hát Dân ca Ví, Giặm hàng năm. Tiếp tục triển khai có hiệu quả các hoạt động truyền dạy Dân ca Ví, Giặm trong cộng đồng và các hình thức khác phù hợp. Chú trọng phục dựng không gian diễn xướng của Dân ca Ví, Giặm, ưu tiên phục hồi, lưu truyền các bài hát và hình thức diễn xướng truyền thống đã bị mai một đồng thời khuyến khích các tác phẩm tự biên. Xây dựng các vở diễn, các chương trình biểu diễn của các đoàn kịch hát phục vụ nhiệm vụ chính trị trong địa bàn tỉnh, biểu diễn, giới thiệu và quảng bá dân ca Nghệ Tĩnh ở các tỉnh thành trong nước và quốc tế.

Ba là xây dựng Dân ca Ví, Giặm thành sản phẩm du lịch đặc trưng của xứ Nghệ với nhiều hình thức:

Đẩy mạnh tuyên truyền, quảng bá dân ca Ví, Giặm trong và ngoài nước trên các phương tiện thông tin đại chúng và trong cộng đồng. Phối hợp với các tỉnh, thành phố trong và ngoài nước, thực hiện nối tuyến du lịch địa phương với tuyến du lịch quốc tế trên hành trình khám phá di sản văn hóa ở các vùng, miền. Tổ chức các chuyến giao lưu văn hóa - du lịch ở trong và ngoài nước.

Trên cơ sở các chương trình, kế hoạch đối ngoại của tỉnh hàng năm để tìm kiếm các cơ hội giao lưu, hợp tác quốc tế về văn hóa, xúc tiến quảng bá Dân ca Ví, Giặm, đào tạo nhân lực, hỗ trợ tài chính và kỹ thuật, kinh nghiệm bảo vệ và phát huy Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh từ hợp tác quốc tế. Tỉnh Nghệ An chủ động đăng cai tổ chức các sự kiện văn hóa, nghệ thuật, đối ngoại lớn mang tầm khu vực, quốc gia và quốc tế tạo cơ hội giao lưu, quảng bá Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh; tranh thủ sự hỗ trợ của các tổ chức và cộng đồng người Nghệ Tĩnh ở nước ngoài.

Tăng cường công tác tuyên truyền, quảng bá Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh thông qua internet, hệ thống mạng xã hội. Xây dựng và đăng tải các video, hình ảnh… trình diễn Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh lên các lên các nền tảng mạng (kênh youtube, website, trang fanpage…) để quảng bá trên toàn thế giới.

Phát triển mạng lưới, cung cấp các dịch vụ, sản phẩm văn hóa Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh tại các khu, điểm du lịch; xây dựng nội dung sinh hoạt Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh cộng đồng gắn với khu du lịch, trung tâm văn hóa, cơ quan văn hóa, thiết chế văn hóa cơ sở. Các đơn vị kinh doanh dịch vụ du lịch phối hợp với các CLB Dân ca Ví, Giặm trong tỉnh hoặc thành lập các CLB, các đội, nhóm sinh hoạt để tổ chức các buổi biểu diễn Dân ca Ví, Giặm, các hoạt động giao lưu văn hóa trên nền tảng chất liệu Dân ca Ví, Giặm tại các cơ sở kinh doanh dịch vụ du lịch, nhà hàng, khách sạn, tạo điểm nhấn thu hút khách.

Lựa chọn, đầu tư xây dựng thương hiệu cho Ví, Giặm và thương hiệu du lịch địa phương gắn với Ví, Giặm. Một mặt đầu tư nâng cấp cơ sở hạ tầng, trang thiết bị… trong việc đón tiếp, tạo điều kiện thuận lợi và sự thoải mái cho du khách khi đến với địa phương; đa dạng hóa và nâng cao chất lượng sản phẩm, dịch vụ, hoạt động trải nghiệm, vui chơi, giải trí… đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của du khách. Đưa hình ảnh dân ca, chân dung nghệ nhân, nghệ sĩ Ví, Giặm vào các sản phẩm du lịch, các phương tiện truyền thông. Thiết kế các tour du lịch bố trí thời gian cho khách có điều kiện đến với Dân ca Ví, Giặm; nội dung chương trình trình diễn Ví, Giặm phục vụ du khách phù hợp với từng nhóm đối tượng du khách, được xây dựng có chủ đề, có dàn dựng, có kết cấu bài bản hợp lý, có cách thức biểu diễn phù hợp với không gian, thời gian, phù hợp với sự chọn lọc tự nhiên của du khách.

Để dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh luôn là nơi neo đậu tâm hồn của những người con xứ Nghệ, giữ mãi sức sống, sức lan tỏa mạnh mẽ trong cộng đồng và thực sự xứng tầm là một di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, con đường phía trước còn rất dài và rất cần tiếp tục nhận được sự quan tâm của Chính phủ, các cơ quan chuyên môn ở Trung ương, sự chia sẻ của các tỉnh, các ngành và sự chung tay của cả cộng đồng./.

(Bài đã đăng VHTT Nghệ An số 15 - Quý IV/2024)