Nhà giáo, nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Đặng Quang Liễn (1936 - 2021). Ảnh: Thanh Hải

Đặng Quang Liễn (1936 - 2021) là một nhà giáo, một nhà nghiên cứu văn hóa dân gian xứ Nghệ. Ông sinh ra và lớn lên ở một miền quê nổi tiếng là đất học - làng Nho Lâm, nay là xã Diễn Thọ, huyện Diễn Châu. Ông đã dành suốt cuộc đời mình để sưu tầm những câu chuyện cổ, những làn điệu dân ca có nguy cơ mai một và dịch văn bia để lưu giữ những giá trị văn hóa cổ truyền mà cha ông để lại. Trong sự nghiệp sưu tầm, nghiên cứu của mình Đặng Quang Liễn đã để lại nhiều công trình có giá trị.

Đặng Quang Liễn đã được thừa hưởng từ gia tộc và quê hương truyền thống hiếu học và những phẩm chất của người trí thức chân chính nên suốt cuộc đời ông đã dấn thân vào con đường nghiên cứu, sưu tầm mà không hề tính toán thiệt hơn. Làng Nho Lâm quê ông thời khoa cử Hán học có tổng cộng 31 người đỗ từ tú tài trở lên, riêng dòng họ Đặng có 21 người, trong đó có Tế tửu Quốc Tử Giám Đặng Văn Thụy, đỗ Hoàng giáp, là ông bác của Đặng Quang Liễn. Ông ngoại của Đặng Quang Liễn cũng là một cử nhân Hán học.

Năm 1958, sau một khóa học cấp tốc về sư phạm, ông trở thành thầy giáo “gõ đầu trẻ”. Khi bước vào nghề đi dạy cũng là khi ông bắt đầu làm văn nghệ (viết thơ, viết phú, viết câu đối…).

Tính cách “ông đồ” Nghệ

Khi nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Đặng Quang Liễn còn sống, hai ông bà ở trong một căn nhà nhỏ chật chội, căn nhà càng thêm chật bởi bao nhiêu sách báo, bản thảo, tư liệu ngổn ngang phủ đầy bụi bặm. Tôi lật từng trang bản thảo của ông, những dòng chữ khoẻ khoắn, đều đặn trền nền giấy cũ đã úa màu thời gian. Đó là ghi chép của ông về những câu chuyện, những bài thơ mà ông viết từ rất lâu. Ông sáng tác nhiều nhưng chưa chưa in thành sách. Nổi bật là mảng thơ đả kích. Phần nhiều là đả kích chiến tranh, thói hư tật xấu…Có lẽ tính cách cương trực, thẳng thắn của một ông đồ Nghệ khiến ông không chấp nhận được những trái ngang, những thói hư tật xấu nên đã viết như là một sự giải tỏa. Tôi hỏi ông, sao thầy không tập hợp để in thành sách. Ông bảo: có thời gian đâu, bây giờ thì già yếu rồi, không còn tự làm được nữa.

Lẫn trong đống sách vở cũ còn có những cuốn sổ tay viết bằng chữ Nho… Trên các tờ lịch, tờ báo cũ, ông viết chồng lên mỗi trang một chữ Nho rất đẹp, phủ kín trang giấy. Đôi câu đối giữa nhà cũng được viết chồng lên những tờ lịch giấy bóng đã cũ, mỗi chữ như một bức tranh trang trí, nét chữ phóng khoáng, hài hòa, không kém phần mềm mại. Phải chăng, điều đó nói lên tính cách giản dị, cần, kiệm liêm chính của một nhà Nho sống trong thời đại Hồ Chí Minh. 

Đặng Quang Liễn là một người điềm đạm, ít nói, ông gần như không bao giờ to tiếng với ai nhưng trong công việc chuyên môn thì ông luôn nghiêm túc. Bạn bè văn nghệ ở Diễn Châu vẫn còn nhớ mãi câu chuyện năm xưa ông tự ái vì một chữ. Năm 2009, huyện khởi công xây dựng Đền thờ các anh hùng liệt sĩ huyện Diễn Châu, huyện tổ chức chọn câu đối để trang trí cho Đền. Với khả năng Hán văn hàng đầu của huyện, câu đối của Đặng Quang Liễn được chọn trang trí ngay cổng chính vào Đền. Đôi câu đối bằng chữ Hán: “Mộ Dạ cao sơn lưu cổ miếu - Diễn Châu thắng địa tọa linh từ” (tạm dịch: Núi cao mộ Dạ còn lưu miếu cổ - Đất (vị thế) đẹp Diễn Châu đền thiêng vẫn nằm đó). Thế nhưng, khi đúc chữ vào cột bê tông thì thợ đúc sai, chữ “Châu” bị đúc nằm ngang, thành ra nó gần giống chữ “chủ” hoặc chữ “tam”. Thế là ông giận lắm, ông đã đề nghị với người có trách nhiệm sửa ngay nhưng cho đến ngày khánh thành (năm 2011) vẫn không thấy thay đổi gì. Ngày liên hoan, ông giận, ông không dự. Cán bộ huyện vào mời ông ra nhưng ông kiên quyết từ chối.

Cái duyên đến cùng văn hóa dân gian

Trong một lần đi công tác ở Vinh, Phó Giáo sư Ninh Viết Giao hỏi thăm Đặng Quang Liễn về làn điệu hát reo và bà Hoét Ngọc - người đang lưu giữ những làn điệu hát reo cổ ở quê ông. Sau buổi nói chuyện ấy, Đặng Quang Liễn tự trách mình: “Là một người con Nho Lâm tại sao mình không tìm cách lưu giữ di sản quý báu của quê hương đang có nguy cơ mai một?”. Trong khi nhà Đặng Quang Liễn lại gần nhà bà Hoét Ngọc, ông vẫn được nghe bà Hoét Ngọc hát những làn điệu hát reo hằng ngày. Thế là từ đó, ông quyết tâm sưu tầm một cách có hệ thống từ những gì bà Hoét Ngọc và bà con trong làng còn lưu giữ được. Có lần, nghe người ta nói ở Diễn Phú có ông Điện Hiền rất giỏi về các làn điệu hát reo, thế là ông tìm đến ngồi nghe, ghi chép và chuyện trò mấy ngày trời không chán.

Hát reo là điệu hát của những người dân đi hái củi trên ngàn, cả nam và nữ đi từ sáng tới chiều tối mới về tới nhà. Để quên đi đường xa mệt mỏi, người ta thách đấu với nhau bằng những câu hát. Người ta vừa đi vừa hát, mỗi người hát một câu, người kia tiếp tục cho đến khi về làng. Lời hát reo kết thúc cũng là khi trời chập tối, tiếng tù và cộng với tiếng reo hò của hai bên tham gia reo lên inh ỏi nên người ta gọi là hát reo. Hát reo là làn điệu có quan hệ gần gũi với dặm vè xứ Nghệ.

Đặng Quang Liễn tập hợp các bài hát của làn điệu hát reo sưu tầm được in thành cuốn “Làn điệu hát reo ở Nho Lâm”. Cuốn sách đã vinh dự nhận được giải thưởng của Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam; giải B Giải thưởng Văn học nghệ thuật Hồ Xuân Hương tỉnh Nghệ An lần thứ 4 (không có giải A cho mục tác phẩm VHGD).

Vừa làm nghề dạy học, Đặng Quang Liễn vừa nghiên cứu, sưu tầm văn hóa, văn học dân gian. Từ sau ngày đất nước thống nhất đến nay, một mình ông một xe đạp, rong ruổi trên các nẻo đường, tìm đến những ngôi đền, chùa, miếu mạo hay bất cứ nơi nào có văn bia, thư tịch cổ ở Diễn Châu và một số địa phương khác để dịch và lưu giữ. Đi đến đâu ông cũng có thói quen ghi chép cẩn thận những gì mình nhìn thấy, nghe thấy về những nơi mình đến. Đó có thể là những làng nghề, phong tục tập quán, con người, di tích cũ, thổ nhưỡng, địa lý…

Những cuốn sổ ghi chép của nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Đặng Quang Liễn

Cuốn “Văn hóa Nho Lâm” của ông, đạt giải A - Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam, đã dựng lại không gian văn hóa - lịch sử - địa lý của làng Nho Lâm quê ông. Trong cuốn sách, Đặng Quang Liễn đã đi sâu vào những phương diện quan trọng cấu thành văn hóa Nho Lâm như: nghề rèn nổi tiếng, tinh thần hiếu học, các giá trị văn hóa cổ truyền độc đáo… từ đó, ông khái quát nên bản sắc của văn hóa Nho Lâm với những nét riêng trong dòng chung của văn hóa xứ Nghệ. Cuốn “Truyện kể dưới gốc đa làng” (tập hợp 107 truyện mà ông sưu tầm được tại làng Nho Lâm quê ông), vinh dự được nhận tặng thưởng của Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam. Ngoài ra, Đặng Quang Liễn còn có một số tác phẩm như: “Văn bia xứ Nghệ” (viết chung với Đào Tam Tỉnh, Thái Doãn Chất), “Diễn Châu địa chí” (viết chung); “Văn hóa làng xã”; “Kho tàng vè xứ Nghệ”; “Văn hóa ẩm thực xứ Nghệ”; “Trò chơi dân gian xứ Nghệ” và hàng trăm bài báo đăng trên các báo và tạp chí chuyên ngành.

Có thể nói, Đặng Quang Liễn là một trí thức đáng kính cả về tài năng và nhân cách, là niềm tự hào của văn nghệ Diễn Châu đương đại nói riêng văn nghệ Nghệ An nói chung. Ông đã góp phần giới thiệu văn hóa Diễn Châu, văn hóa xứ Nghệ - một vùng địa linh nhân kiệt, giàu bản sắc, đến với bạn bè khắp nơi trong cả nước. Sự nghiệp nghiên cứu, sưu tầm, sáng tác, của nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Đặng Quang Liễn là một phần của di sản khoa học, di sản văn hóa, lưu giữ những giá trị văn hóa cổ truyền vô cùng quý báu của xứ Nghệ ngàn năm văn hiến. /.

(Bài đã đăng VHT Nghệ An, Số 13 - Tháng 6/2024)