Mường Ham xã Châu Cường, huyện Qùy Hợp là một không gian văn hóa có từ lâu đời. Trải qua những thăm trầm lịch sử, tiểu vùng văn hóa này dường như đã bị lãng quên. Đến nay một số giá trị văn hóa cổ truyền của không gian văn hóa Mường Ham đã được khôi phục như đền Mường Ham, lễ hội Mường Ham (hội hang Pựn Pang - Nang Ni xưa).

Mường Ham xưa bao gồm các xã: Châu Cường, Châu Quang, Châu Thái, Châu Lý, Bắc Sơn, Nam Sơn, Châu Đình ngày nay. Cái tên Mường Ham giờ chỉ còn là một bản nhỏ của xã Châu Cường, thế nhưng Mường Ham vẫn còn lưu giữ được những giá trị văn hóa Thái cổ truyền hết sức độc đáo và phong phú từ đời sống vật chất đến văn hóa tâm linh…

Người xưa kể rằng: lúc bấy giờ, khoảng cuối thế kỷ XIX, vùng Mường Tôn (thuộc Qùy Châu, Quế Phong ngày nay) là trung tâm của “9 bản, 10 mường” xảy ra loạn lạc. Một Tạo Mường thuộc dòng họ Lo Kăm đã sai người đưa đứa con trai độc nhất của mình đến một thung lũng nhỏ hẹp, có tên là Tủng Nháu để tránh nạn, đứa trẻ ấy tên là Tạo Nọi. Tại vùng đất mới này, Tạo Nọi cùng gia nhân bắt đầu gây dựng cuộc sống mới: khai phá đất hoang, thuần dưỡng thú rừng, trồng cây, giữ lửa... họ đặt tên cho mường mới là Mường Nọi.

Một thời gian sau, khi loạn đã yên, Tạo Mường đã mất, người dân mới rước Tạo Nọi từ Mường Nọi ra Mường Lớn (gồm các xã Châu Cường, Châu Quang, Châu Thái, Châu Lý, Bắc Sơn, Nam Sơn, Châu Đình ngày nay) để tiếp tục mở rộng và phát triển. Mường Lớn sau này được đặt tên là Mường Hảm. Từ “Hảm” tiếng Thái có nghĩa là “khiêng”, “rước”, qua thời gian người ta đọc chệch là Mường Ham. Tạo Nọi trở thành thủ lĩnh tập hợp và chỉ huy các dòng họ cùng nhau làm ăn, sinh sống và xây dựng cuộc sống mới.

Lịch sử ra đời và phát triển của Mường Ham được biết đến qua những câu chuyện truyền thuyết dân gian...; gắn với các tư liệu thư tịch cổ như chữ Thái lai - tay, chữ Hán, chữ quốc ngữ; trong gia phả của các dòng họ lớn; trong trí nhớ của các già bản, các thầy mo với những bài cúng, các nhà thờ, các lễ hội của cư dân vùng Mường Ham xưa... Mường Ham là một phần lịch sử của Quỳ Hợp.

Đền Mường Ham

Sau khi được dân mường rước về Mường Ham, Tạo Nọi đã ở lại vùng đất này và cho dựng một đền thờ gọi là Tến Hảm (đền Mường Ham).

Thời gian đầu, ở đền Mường Ham người ta dùng trâu hoặc dê làm lễ vật tế cúng. Từ khi chuyển sang thờ Tạo Nọi, đền chỉ cúng bằng lợn, gà và hò mọc là chính. Theo tục lệ truyền từ đền Chín Gian, Tạo Nọi được coi như một Pù lắc xưa (người cai quản làng bản) nên chỉ được cúng bằng lợn, gà chứ không được cúng trâu. Đến ngày cúng, các bản đội mâm đến, riêng bản Mường Ham là bản gốc nên phải mổ lợn làm lễ vật. Khi bản Mường Ham chưa bưng mâm cúng đến thì ông mo chưa được cử hành lễ. Ngoài mâm cơm cúng, còn có một chum rượu cần; một đôi trai gái chưa vợ chưa chồng ăn mặc đẹp được ngồi phía trước chum rượu, phía sau mâm cúng... Ông mo đứng chính giữa mâm cơm thờ của bản Mường Ham, các tạo bản đứng xung quanh. Cúng xong thì đánh chín hồi chiêng trống để thông báo cho thần linh biết rồi mới bưng mâm xuống. Các tạo lần lượt đi nếm xem mâm cúng của bản nào ngon hơn, sau đó thì uống rượu cần. Chỉ có các tạo mới được cầm cần rượu, người dân chỉ được uống rượu cần khi vào phần hội...

Phần hội với những hoạt động như đánh cồng chiêng, uống rượu cần, thi hát nhuốn xuổi, cùng nhiều trò vui khác rất sôi nổi. Phần hội này có liên quan chủ yếu đến hội hang Pựn Pang - Nang Ni.

Hang Pựn Pang gắn với truyện thơ Lái Khủn Tưởng - Khủn Tính - Nang Ni kể rằng: ngày xưa, vào một buổi sáng Tết Nguyên Đán, Tạo Mường là Khủn Pang (cha của tạo Khủn Tưởng, là ông của tạo Khủn Tinh) cùng đoàn tùy tùng cưỡi voi, cưỡi ngựa đi xem dân Mường đón Tết vui xuân qua đây thấy có hang động đẹp, ông cùng quân lính vào thăm hang động và nghỉ chân qua đêm ở đây. Sau này người dân đặt tên cho hang động này là hang Pựn Pang. Còn động Nang Ni thì gắn với câu chuyện tình giữa Khủn Tinh và nàng vượn Nang Ni: Vì yêu Khủn Tinh, Nang Ni đã theo chàng về nhà chung sống với chàng, nhưng sau đó bị mắc mưu hai người vợ trước của Khủn Tinh, Nang Ni phải bế con bỏ chạy lên núi đá trú ẩn. Khủn Tinh vì yêu thương hai mẹ con Nang Ni nên chàng đã chạy theo nàng lên núi đá. Tuy nhiên, giây phút hạnh phúc, vui vẻ giữa Khủn Tinh và Nang Ni cùng con trai bé bỏng chưa được bao lâu thì Khủn Tinh lại bị hai người vợ trước đến bắt về nhà.

Theo Lịch sử đền Mường Ham: Hội chính trước đây diễn ra vào ngày 4; 5 và 6 tháng Giêng âm lịch, ngay sau Tết Nguyên đán. Khoảng đất rộng và bằng phẳng phía trước cửa hang Pựn Pang được dựng một ngôi nhà theo lối kiến trúc hạn huồng (kiểu nhà sàn nhưng không có mái) để thanh niên nam nữ trong cả mường đến giao duyên và vào hang chơi... Một chum rượu cần lớn được đặt tại nơi gọi là na huồng, phần sân trước của hạn huồng. Sau khi làm lễ khảy tủ khảy cỏn (lễ xin mở cửa hang) xong, tất cả mọi người dân trong mường và khách khứa từ xa đến đều được tham gia uống rượu cần, nhảy múa, sau đó mới vào chơi trong hang. Lễ vật dâng cúng trong lễ khảy tủ khảy cỏn gồm có một chum rượu cần, một đôi cá nướng đặt quay lưng vào nhau, ngoài ra còn có thêm rượu siêu và trầu cau... Theo luật tục truyền lại từ xa xưa, người dân đến chơi hội hang có thể tự do bày tỏ tình cảm yêu đương trai gái; những mối tình từng dở dang có cơ hội gặp lại để tâm sự, giãi bày. Tuy nhiên, tình cảm đó chỉ được giới hạn trong lễ hội, hết lễ, ai về nhà nấy, không được vấn vương quyến luyến người kia. Lễ vật dâng cúng trong lễ “xin mở cửa hang” là hai con cá nướng được đặt quay lưng vào nhau là tượng trưng cho luật tục này.

Thời xưa, ban ngày mọi người vào chơi hang, tham dự các trò vui hoặc đi thăm thú cảnh sắc núi non ở các thung lũng gần đó. Vào ban đêm thì cùng nhau quây quần tụ tập vui chơi hát nhuốn xuổi giao duyên xung quanh hạn huồng, cùng nhau uống rượu cần và hát đối đáp theo hình thức xuổi nhuốn tò pẹ. Các cô gái ngồi trên hạn huồng thêu khăn, thêu váy xung quanh đống lửa lớn được đốt lên từ chiếc bếp đặt ở ngay chính giữa. Chỉ có các chàng trai hát đối đáp thật giỏi và làm cho các cô gái vừa ý mới được các cô thả thang mời lên ngồi trên sàn để tâm tình, trò chuyện. Mặc dù sàn của hạn huồng rất thấp, chỉ cách mặt đất hơn một mét nhưng nếu như không được các cô gái thả thang xuống mời thì chẳng có chàng trai nào tự tiện nhảy lên đó cả, bởi ai làm như thế sẽ bị coi là con người bất nhã và bị mang tiếng xấu. Các chàng trai không được mời lên trên sàn thì họ vẫn tụ tập xung quanh sàn, gảy đàn môi, thổi khèn, thổi pì nhuốn cho đến sáng... Người dân đến chơi hang thuộc đủ mọi lứa tuổi, những người đã có gia đình, thậm chí có người đã nhiều tuổi nhưng vẫn đi đến chơi hội hang để... gặp lại người của một thời tình xưa nghĩa cũ. Theo luật tục trong hội hang, các cặp vợ chồng khi đến tham gia cũng được coi như những người còn son trẻ, không được phép có chuyện ghen tuông, ràng buộc.

Những người đi dự lễ hội phải mất vài ngày đi đường, trèo đèo lội suối, vượt núi, xuyên rừng mới đến được Mường Ham. Các xã ở xa như Châu Thành, Châu Hồng, Châu Tiến, Liên Hợp, Châu Lộc (xưa gọi là Mướng Nhốn, Mướng Nghình, Mướng Hạt, Mướng Cuổng...), người dân không đến tham dự các kỳ lễ chính được thì bao giờ cũng có ít nhất vài người trong mường đến tham dự kỳ hội chính. Khi đến dự hội hang, họ luôn được người Mường Ham xưa nể trọng, họ được coi là những người tài giỏi, đại diện cho con người và văn hóa của bản mường nơi họ sinh sống... Trong quá trình đi lại giao lưu giữa các mường với nhau, kể cả những mường ở Quỳ Châu và Quế Phong, chính những người này đã sáng tạo và lưu truyền truyện thơ Lái mồng mướng (Truyện trông mường) nổi tiếng. Nếu như Đền Chín Gian đựoc coi là không gian để hình thành nên truyện thơ Lái lống mướng (Truyện xuống mường) thì đền Mường Ham và hội hang Pựn Pang - Nang Ni là yếu tố quan trọng trong việc hình thành truyện thơ Lái Khủn Tưởng - Khủn Tính - Náng Ní.

Thời trước, khi về tham dự lễ hội Mường Ham và dự hội hang Pựn Pang - Nang Ni không phải ai cũng có can đảm để leo trèo vào thăm Mường Nọi. Họ phải trèo qua một hẻm đá với độ cao khoảng hơn 5m, chiều dài chỉ vài chục mét để vào thung lũng Mường Nọi. Thung lũng Mường Nọi nằm trong một tổng thể chung của ba thung lũng: Tủng Cọc, Tủng Nọi (Mường Nọi) và Tủng Nháu.

Để bảo tồn những giá trị văn hóa Mường Ham, chính quyền và Nhân dân Qùy Hợp, đặc biệt là bản Mường Ham, xã Châu Cường đã có nhiều nỗ lực phục dựng các giá trị văn hóa truyền thống. Năm 2006, hội hang Pựn Pang - Nang Ni được nâng tầm lễ hội cấp huyện lấy tên là Lễ hội Mường Ham.

Từ khi được nâng tầm lễ hội cấp huyện, mỗi năm Lễ hội Mường Ham thu hút hàng vạn lượt du khách gần xa. Không gian lễ hội được xác định bao gồm địa bàn các xã, thị trấn, cộng đồng dân cư trong huyện Quỳ Hợp, kể cả các xã thuộc vùng sâu vùng xa thuộc các huyện lân cận. Lễ hội diễn ra trong 3 ngày từ mùng 5 đến mùng 7 tháng Giêng âm lịch. Ngày 05 Tết khai mạc lễ hội, dựng hội trại của các xã, uống rượu cần, liên hoan dân nhạc dân vũ và các trò vui, vào chơi hang... Ngày 06 Tết, tiếp tục diễn ra các hoạt động liên hoan văn nghệ, thể thao, dân nhạc dân vũ, vào chơi hang, tham quan Mường Nọi... Ngày 07 Tết diễn ra lễ Khai hạ. Sau lễ Khai hạ là chuyển sang tuần lễ “Hành hương về Mường Nọi” kéo dài cho đến 16 tháng Giêng âm lịch. Trong tuần lễ này, chính quyền xã Châu Cường tổ chức một Ban tiếp đón để đón tiếp và hướng dẫn Nhân dân ở các nơi tiếp tục đến tham quan Mường Nọi và thắp hương tại đền thờ Tạo Nọi.

Múa sạp trong lễ hội Mường Ham

Phần lễ được được tổ chức trang nghiêm theo những nghi thức tâm linh của người Thái cổ. Phần hội bao gồm các hoạt động văn hóa, văn nghệ, thể thao, giải trí đa dạng, phong phú vừa thể hiện được những nét đặc sắc của văn hóa Thái xưa, vừa mang hơi thở của thời đại. Đặc biệt, hội thi nấu món ăn truyền thống của các dân tộc và cuộc thi viết chữ dân tộc Thái, một loại chữ viết đã bị mai một mà gần đây chính quyền địa phương đang cố gắng khôi phục lại, thu hút hàng ngàn người tham gia.

Lễ hội Mường Ham được khôi phục theo nguyện vọng của người dân đất mường. Đây là dịp để mọi người cùng nhau ôn lại và phát huy những truyền thống văn hóa, lịch sử của bản mường. Lễ hội làm phong phú thêm đời sống văn hóa, tâm linh các dân tộc miền Tây xứ Nghệ; góp phần lan tỏa những giá trị văn hóa của Mường Ham đến với du khách thập phương.

 (Bài viết sử dụng tư liệu: Lịch sử đền Mường Ham do UBND xã Châu Cường cung cấp)

Bài đã đăng VHTT Nghệ An Số Tết Giáp Thìn, tháng 01/2024