Đàng hoàng – Đĩnh đạc trong quan hệ với cả Trung Quốc lẫn Hoa Kỳ, bằng mọi cách, giữ lấy độc lập, chủ quyền và môi trường hòa bình cho đất nước. Kiến tạo thế quân bình mới trong quan hệ với các cường quốc là kỳ vọng của người dân Việt đặt vào chuyến thăm cấp nhà nước tại Trung Quốc vừa qua cũng như chuyến thăm chính thức sắp tới ở Hoa Kỳ của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng.

Tầm vóc của Võ Nguyên Giáp thật đáng nể khi ngày 2/9/1945, ông tuyên bố trước quốc dân, chính sách ngoại giao của ta là thân thiện với tất cả các nước, riêng đối với Trung Hoa và Mỹ, chúng ta có cảm tình đặc biệt. Ông Giáp khẳng định: “Mỹ là nước dân chủ, không có tham vọng về đất đai mà lại có công nhất trong cuộc đánh bại phát xít… nên ta coi Mỹ như một người bạn tốt”[1]. Từ bấy đến nay, thế giới chứng kiến bao cảnh bể dâu, nhưng sự áp chế về địa-chính trị đối với nước ta không thay đổi. CHND Trung Hoa vẫn là một Trung Hoa “gần gũi ta nhất về địa thế, về sinh hoạt, kinh tế cũng như về văn hóa” (lời Võ Đại tướng) nhưng giờ đây cộng thêm “16 chữ” và “4 tốt”. Với Mỹ, sau ngần ấy năm, nay chỉ còn cuộc sống là tồn tại. Băng giá quá khứ bắt đầu tan, phác thảo về tương lai ấm áp chung đang hình thành. Và Tổng thống Clinton đã đưa ra lời kêu gọi: chúng ta hãy cùng nhau tận hưởng mùa xuân mới[2].

Vượt xa khuôn khổ song phương

Ngày 13/5, qua Đài Tiếng nói Việt Nam, Đại sứ Mỹ tại Hà Nội Ted Osius đã khẳng định, nước Mỹ sẽ tiếp đón Tổng Bí thư (TBT) Nguyễn Phú Trọng với nghi thức cấp cao nhất[3]. Đại sứ Ted Ossius cam kết, Hoa Kỳ mong muốn đưa quan hệ hợp tác Việt – Mỹ tiến xa hơn khuôn khổ hợp tác song phương. Ông cũng nhấn mạnh, hai nước đã có những tiến bộ rất lớn trong việc xây dựng lòng tin, vượt qua thách thức để cùng phát triển. Hoa Kỳ cũng đang làm việc với ASEAN để ngăn chặn những hành động đơn phương của Trung Quốc trên Biển Đông. Cá nhân ông Đại sứ luôn tin rằng “không có gì là không thể” trong bang giao Việt – Mỹ và cho rằng tương lai quan hệ hai nước rất tươi sáng. Liên quan đến quá trình giải quyết những tranh chấp trên Biển Đông hiện nay, Đại sứ Osius cho rằng có ba lĩnh vực mà Việt Nam và Hoa Kỳ có thể cùng hợp tác với nhau để đối phó với thách thức.

Thứ nhất,về ngoại giao, ASEAN đang giữ vai trò trung tâm. Hoa Kỳ đang làm việc với ASEAN và tin rằng, chúng ta có thể đạt được những tiến bộ về mặt ngoại giao trong việc ngăn chặn các hành động đơn phương. Thứ hai, về mặt pháp lý, Philippines mới đây đã nộp đơn kiện Trung Quốc lên Tòa án trọng tài quốc tế. Việt Nam cũng đã đưa ra Tuyên bố nêu rõ quan điểm của mình và Hoa Kỳ cũng đã thể hiện quan điểm của mình. Lĩnh vực thứ ba, cần phải xây dựng năng lực cho Việt Nam để tự vệ cũng như để bảo vệ hải phận của mình. Hoa Kỳ không bình luận về vấn đề tranh chấp lãnh thổ. Nhưng Hoa Kỳ khẳng định, tất cả các nước đều có quyền tự do đi lại hàng hải. Sẽ rất quan trọng đối với Việt Nam, nếu Việt Nam biết được tất cả những gì đang diễn ra trên vùng biển đó. Việt Nam cần có năng lực giám sát nhờ các thiết bị bay, nhờ tàu thuyền, radar để biết được các diễn biến đang diễn ra trên Biển Đông.

Ngày 7/5 tại Hà Nội, Việt Nam và Hoa Kỳ cũng vừa đánh giá cao những tiến triển tích cực trong quan hệ hai nước thời gian qua trên tất cả các lĩnh vực như đã nêu tại Tuyên bố chung Việt Nam – Hoa Kỳ năm 2013, trong đó có đối thoại về lĩnh vực quyền con người[4]. Tại vòng 19 Đối thoại nhân quyền thường niên giữa hai nước, hai bên đã thông báo cho nhau các nỗ lực, thành tựu, cũng như các thách thức của mỗi nước trong việc thúc đẩy và bảo đảm các quyền con người; trao đổi về tất cả các lĩnh vực quyền con người cùng quan tâm, đặc biệt tập trung vào các vấn đề xây dựng nhà nước pháp quyền, quá trình cải cách tư pháp, quyền tự do ngôn luận, tự do tôn giáo, quyền của người lao động, quyền của người khuyết tật.

Ngày 16 và 17/5 này, Ngoại trưởng Hoa Kỳ John Kerry bay đi Bắc Kinh để gặp các nhà lãnh đạo Trung Quốc. Với các diễn tiến đang xảy ra, vấn đề Biển Đông chắc chắn sẽ là đề tài nóng được hai bên thảo luận. Reuters dẫn lời một quan chức cấp cao Bộ Ngoại giao Mỹ hôm 14/5 cho biết, ông Kerry dự kiến sẽ cảnh bảo Trung Quốc rằng quá trình cải tạo đất và xây dựng đảo nhân tạo trái phép của nước này tại quần đảo Trường Sa của Việt Nam sẽ gây ra những hệ quả tiêu cực đối với sự ổn định khu vực cũng như ảnh hưởng xấu tới mối quan hệ Mỹ-Trung. Sẽ không loại trừ khả năng tranh luận gay gắt giữa ngoại trưởng Mỹ và các nhà lãnh đạo Trung Quốc, trong đó có Chủ tịch Tập Cận Bình. Thông tin này được đưa ra sau khi Bộ trưởng Quốc phòng Ashton Carter đề nghị điều phi cơ và tàu quân sự Mỹ tới khu vực trong phạm vi ngoài 12 hải lý quanh những bãi đá thuộc quần đảo Trường Sa mà Bắc Kinh đang tiến hành cải tạo.

Ngày 14/5, Bộ Ngoại giao Việt Nam hoan nghênh phiên điều trần tại Ủy ban Đối ngoại của Thượng viện Mỹ về “Bảo vệ lợi ích của Hoa Kỳ tại Biển Hoa Đông và Biển Đông”. Hôm 13/5, ông David Shear, từng là Đại sứ Mỹ tại Việt Nam và nay là Trợ lý Bộ trưởng Quốc phòng Phụ trách An ninh Châu Á và Thái Bình Dương đã điều trần trước Ủy ban Đối ngoại Thượng viện. Bình luận về việc này, người phát ngôn Việt Nam Lê Hải Bình nói: “Việt Nam hoan nghênh nỗ lực của cộng đồng quốc tế trong đó có Hoa Kỳ trong việc duy trì hòa bình, ổn định, hợp tác và phát triển ở Biển Đông, đặc biệt là ủng hộ vai trò của ASEAN, tuân thủ DOC và những nỗ lực nhằm sớm đạt được COC”. Trợ lý Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ nói các hoạt động tôn tạo, bồi đắp gần đây của Trung Quốc ước tính đã lấn ra biển 2.000 mẫu (Tương đương với 800ha).

HD981 và bồi đắp trái phép

Những ngày này lại có tin Trung Quốc sẽ đưa giàn khoan HD 981 xuống Biển Đông. Nhận định về khả năng giàn khoan HD 981 được “cắm” trở lại vị trí năm ngoái, TS. Ian Storey từ Viện Nghiên cứu Đông Nam Á đặt tại Singapore bình luận: “Nếu nhớ lại ảnh hưởng nghiêm trọng tới quan hệ Trung-Việt cũng như phản ứng tiêu cực trong khu vực do việc Trung Quốc di chuyển giàn khoan hồi năm ngoái gây ra, cộng thêm sự quan ngại trước các hoạt động bồi đắp đảo gần đây của Trung Quốc tại Biển Đông, thì thật là điên rồ nếu Bắc Kinh lại muốn đưa giàn khoan của mình vào khu vực đặc quyền kinh tế của Việt Nam một lần nữa”[5]. Tuy nhiên, quá trình ra quyết định của Trung Quốc không minh bạch và trong những năm qua chúng ta thấy Trung Quốc sẵn sàng chịu thiệt hại uy tín và vẫn tiếp tục thái độ hung hăng tại Biển Đông thì khó có thể khẳng định trước được điều gì.

Còn nhớ, vào mùa hè năm 2014, Trung Quốc ào ạt xua hàng trăm tàu chiến và nhiều phi cơ đủ loại vào vùng biển/vùng trời của Việt Nam để hỗ trợ giàn khoan khủng HD 981 ngay tại vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa của ta. Thế giới biết đến một khái niệm mới bởi “cuộc chiến cân não” của Trung Quốc. Đó là tình trạng “bán quân sự, cận chiến tranh” (paramilitary), không gây chiến vẫn đạt được các mục tiêu đề ra. Ngay trong những ngày hè nóng bỏng ấy, Việt Nam đã cảnh báo, HD 981 chỉ là phép thử, lớp hỏa mù, giương Đông kích Tây để Trung Quốc rảnh tay bồi đắp cùng một lúc cả 8 đảo đá, trong vòng chỉ mấy tháng. Và ngay những ngày phái đoàn của Tổng Bí thư (TBT) Việt Nam còn trên đất Trung Quốc, Bắc Kinh vẫn khẳng định những hành động bồi đắp ấy diễn ra trên các vùng biển đảo thuộc chủ quyền của Trung Quốc.

Thông cáo chung Việt Nam – Trung Quốc sau chuyến thăm Bắc Kinh của TBT nhấn mạnh đến cam kết “duy trì đại cục quan hệ Việt – Trung” để xử lý kịp thời, và thỏa đáng các vấn đề nảy sinh trên Biển Đông. Tuy nhiên, tại cuộc họp báo chiều 28/4, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc tái khẳng định quan điểm sai trái của Bắc Kinh về biển đảo ngay sau khi Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á ra Tuyên bố của Chủ tịch ASEAN lần thứ 26 về Biển Đông, tố cáo Trung Quốc làm phương hại đến hòa bình và an ninh khu vực. Trước đó (27/4), ông Hồng Lỗi cũng không quên nhắc lại điệp khúc cố hữu “việc xây dựng tại Biển Đông hoàn toàn là công việc trong phạm vi chủ quyền của Trung Quốc, hợp tình, hợp lý và hợp pháp!?”. Đồng thời Bộ Ngoại giao Trung Quốc còn cho rằng, các hoạt động bồi đắp các bãi đá là “việc của Trung Quốc” có quyền xây dựng ở vùng biển này và không hề có vấn đề gì đối với quyền tự do hàng hải ở Biển Đông!?

Ngày 9/5, bị Mỹ tố cáo các hoạt động bồi đắp và cải tạo trái phép, Trung Quốc phản ứng quyết liệt. Theo các bằng chứng, từ 1/2014, Trung Quốc đã mở rộng diện tích các đảo đang chiếm trên Biển Đông lên gấp 400 lần, tương đương với 800 ha. Một số tổ chức nghiên cứu về an ninh từ tháng 5/2014 đã tái khẳng định các hình ảnh vệ tinh cho thấy Trung Quốc tiến hành cải tạo một loạt bãi đá ở Trường Sa thuộc chủ quyền Việt Nam. Tại các đá như Chữ Thập, Gạc Ma, Su Bi, Vành Khăn, Bắc Kinh đang hoàn thiện các đường băng dành cho các loại máy bay có thể hạ cánh. Ngày 8/5, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Việt Nam Lê Hải Bình cho biết cuối tháng 4 vừa qua, Phái đoàn thường trực Việt Nam tại Liên Hợp Quốc đã có công hàm gửi phái đoàn thường trực của tất cả các nước ở LHQ bác bỏ những quan điểm phi pháp của Trung Quốc về việc xây dựng trái phép ở Biển Đông.

Vượt qua quá khứ khắc nghiệt và tạo nên một tâm thức mới, một vị thế mới trong quan hệ với các nước lớn là niềm kỳ vọng mà người dân Việt Nam đặt vào chuyến thăm cấp nhà nước tại Trung Quốc vừa qua cũng như chuyến thăm sắp tới tại Hoa Kỳ của TBT Nguyễn Phú Trọng. Không nhất thiết phải quay lại với lịch sử ngàn năm Bắc thuộc. Chỉ điểm qua các cuộc binh đao lớn (các năm 1974, 1979, 1988)  mà Trung Quốc gây ra đối với Việt Nam, kể cả chiến tranh qua tay người khác (proxy war), chúng ta thấy duy trì được môi trường hòa bình là quan trọng đến dường nào đối với Việt Nam. Nhưng cũng quan trọng không kém là cuộc đấu tranh chắc chắn còn trường kỳ và cam go của sự nghiệp bảo vệ độc lập, chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ trên đất liền và lãnh hải tại vùng biển Hoàng Sa và Trường Sa của Việt Nam./.

.................................................