Sáng kiến “Một vành đai một con đường” hay là “Con đường tơ lụa mới” được Trung Quốc công bố vào năm 2013 giống như một chiếc ô xoè rộng bao trùm lên các dự án được Trung Quốc tài trợ hay xây dựng ở 65 quốc gia từ Nam Thái Bình Dương qua Châu Á đến Châu Phi và Châu Âu, từ kế hoach khoan dầu ở Siberia đến chương trình xây dựng các cảng ở Đông Nam Á, các tuyến đường sắt ở Đông Âu và các nhà máy điện ở Trung Đông, gây ra những vấn nạn đa dạng và những lo âu nhiều chiều của các chính phủ từ Đông sang Tây, từ Nam đến Bắc. Bài viết này tổng thuật một số vấn đề phức tạp về an ninh thị trường, lừa đảo thuế quan, đe doạ chủ quyền và bấp bênh tài chính… đã nảy sinh ở các nước Châu Âu,Châu Áliên quan đến sáng kiến “Một vành đai một con đường”, khiến ngay cả Pakistan là một trong những quốc gia được coi là “nằm trong túi quần của Trung Quốc” cũng phải đứng dậy và lên tiếng chia tay với “Đại ca thép”của mình.

“Con đường tơ luạ”ở châu Âu

Trong suốt hai thập kỷ qua, khái niệm về một nền kinh tế xanh với lượng khí thải carbon dioxide hạn chế và việc giảm cường độ khai thác tài nguyên đã phát triển thành một yếu tố quan trọng trong nhiều chính sách của châu Âu. Sự tích hợp của hai hay nhiều khu vực kinh tế được cho là sẽ mang lại sự phân bố tối ưu hơn các nguồn lực và thị trường. Vì lẽ đó, trong một số trường hợp, sự hội nhập của các nền kinh tế khác nhau dường như có lợi cho chương trình nghị sự bền vững của EU. Trong hướng phát triển này, vấn đề chính là khả năng tiếp cận với thị trường. Không tiếp cận được với thị trường, không có sự trao đổi hàng hóa, dịch vụ và ý tưởng thì các mô hình sản xuất và tiêu dùng hiện tại sẽ bị cản trở và ngưng trệ. Do đó, thực trạng của mạng lưới giao thông, năng lượng và truyền thông là những chỉ số xác định khả năng phối hợp tiềm năng giữa các vùng khác nhau để có nhiều cơ hội phát triển bền vững, trong đó, nổi bật nhất là công nghệ xanh chuyên sâu đáp ứng nhu cầu cho các thị trường lớn, các vùng kinh tế lớn.

Trong bối cảnh đó, chính phủ Trung Quốc đã cam kết xây dựng một quỹ đầu tư 40 tỷ đô la Mỹ cho cơ sở hạ tầng của con đường tơ lụa và ​​thể chế khác như hải quan, an ninh ở các vùng trong đó có EU. Kết quả là, với kế hoạch này Trung Quốc sẽ có khả năng tác động trực tiếp đến các chương trình nghị sự bền vững và hội nhập trong EU. Vì thế, Diễn đàn chính sách "Con đường tơ lụa mới của Trung Quốc: Tốt hay xấu cho nền kinh tế xanh của châu Âu?"[1] được Viện Nghiên cứu Châu Âu lập ra từ năm 2005 để tập hợp các nguồn trí tuệ khác nhau cùng giúp nhận thức và giải quyết những vấn đề nảy sinh trong EU từ sự tác động của sáng kiến Con đường tơ lụa mới.[2]

Khi mới đưa ra sáng kiến Một vành đai và một con đườngở dạng ý tưởng chính phủ Trung Quốc đã khẳng định kế hoạch này đóng vai trò rất quan trọng trong việc phát triển mối quan hệ kinh tế EU-Trung Quốc, thậm chí, Trung Quốc còn cho rằng tiềm năng của sáng kiến nàysẽ vượt lên trên những vấn đề thương mại để củng cố tính bền vững chính trị trong liên minh EU(!). Nhưng trên thực tế, nhiều trò lừa dảo, gian lận, trốn thuế đã diễn ra ngay từ những bước đầu tiên của kế hoạch này.

Theo Francesco Guarascio (Reuters, June 6, 2018)[3] các nhà điều tra chống gian lận của Liên minh châu Âu nghi ngờ Hy Lạp và Hungary có thể trở thành trung tâm gian lận quy mô lớn của EU vì đã sử dụng cơ sở hạ tầng "Con đường tơ lụa" mới của Trung Quốc để nhập lậu trốn thuế quần áo và giày dép Trung Quốc, thực hiện các vụ gian lận lừa đảo nhiều triệu euro, bao gồm việc trả thuế nhập khẩu và thuế bán hàng thấp hơn quy định. Khi đường dây gian lận trốn thuế này bị lộ ở Anh, Ủy ban châu Âu đã yêu cầu London phải trả 2,7 tỷ euro (2,3 tỷ bảng Anh) cho ngân sách EU để bù lại tiền thất thu thuế hải quan. Các quan chức tại cơ quan chống gian lận của EU, OLAF cho biết họ ngờ rằng đường dây lừa đảo này có thể đã chuyển sang Hungary và cảng Piraeus ở Athens – một cảng thuộc COSCO Shipping mà Trung Quốc sở hữu từ năm 2016. Các quan chức của OLAF cũng cho biết trong hai năm qua số lượng quần áo và giày dép giá rẻ từ Trung Quốc nhập khẩu vào châu Âu tăng vọt. Sự tăng vọt này tương ứng với sự sụt giảm hàng hoá giá rẻ của Trung Quốc nhập khẩu vào Anh.

Thuế hải quan ở các nước EU là doanh thu trực tiếp cho ngân sách của khối này. Chính quyền các quốc gia trong EU trực tiếp thu thuế những hàng hoá nhập khấu vào nước mình rồi nộp cho Brussels. Ông Ernesto Bianchi, giám đốc điều tra của OLAF cho biết quy trình này làm các quan chức EU lo lắng, thấy cần  tăng cường việc giám sát các dòng nhập khẩu vào EU. Tháng Tư năm 2018,  Hãng Reuters đã công bố báo cáo độc quyền về việc các nhà chức trách Ý đã tổ chức điều tra việc các băng nhóm tội phạm Trung Quốc nhập khẩu hàng hoá vào EU qua cảng Piraeus, một cảng biển lớn nhất ở Hy Lạp. Kết quả điều tra cho thấy, Trung Quốc muốn biến cảng Hy Lạp thành "cửa ngõ vào châu Âu" của mình như là một phần của sáng kiến ​​"Một vành đai và một con đường" trị giá 126 tỷ đô la, trong đó hình thành một con đường tơ lụa mới về đường bộ và đường biển với các đối tác thương mại. Các nhà điều tra ngờ rằng theo kế hoạch này, một tuyến đường sắt và đường bộ cao tốc sẽ kết nối Athens với thủ đô Budapest của Hungary, băng qua vùng Balkan để di chuyển hàng hóa lậu kém chất lượng từ Trung Quốc sang Hungary. "Có lẽ cần có thêm thời gian để khẳng định kết luận này. Nhưng điều đáng lo ngại là những kẻ lừa đảo hiện đang ủ mưu đầu tư cơ sở hạ tầng để tạo ra những cơ hội cho những ý đồ kinh doanh của họ"- Bianchi, một điều tra viên cho biết. 

Các tổ chức tội phạm Trung Quốc cũng đã sử dụng cảng Hamburg của Đức là điểm đến đầu tiên của châu Âu để đưa hàng hóa quần áo và giày dép giá rẻ xâm nhập vào nước Anh. Số liệu thống kê cho thấy các cảng Dover và Felixstowe của Anh vẫn là trung tâm chính của EU giành cho việc tiếp nhận hàng nhập khẩu của Trung Quốc trong năm 2017, nhưng dòng chảy hàng hoá này gần như đã dừng lại trong năm nay do Hải quan Anh kiểm tra chặt chẽ hơn[4].

“Con đường tơ lụa”ở Châu Á

Ngân hàng Phát triển Châu Á cho biết để giữ cho nền kinh tế phát triển từ nay đến năm 2030 cần đầu tư tới 26 nghìn tỷ đô la Mỹ cho cơ sở hạ tầnghoặc 1,7 nghìn tỷ USD mỗi năm, nếu khu vực này duy trì đà tăng trưởng, xóa đói giảm nghèo và ứng phó với biến đổi khí hậu (ước tính điều chỉnh khí hậu). Nếu không có giảm thiểu biến đổi khí hậu và chi phí thích ứng, ước tính cần 22,6 nghìn tỷ đô la, hoặc 1,5 nghìn tỷ đô la mỗi năm[5].

Các quốc gia bao gồm Nhật Bản đã cho hoặc cho vay hàng tỷ đô la để phát triển. Nhưng liên doanh của Trung Quốc khủng hơn, các dự án có chung một nguồn tiền duy nhất từ Trung Quốc. Các chính phủ từ Washington tới Moscow đến New Delhi đều đang lo ngại việc Bắc Kinh sẽ làm xói mòn ảnh hưởng của họ bằng việc  sử dụng kế hoạch thương mại của mình để phát triển một cấu trúc chính trị tập trung vào Trung Quốc.

Con đường tơ lụa là một sáng kiến liên doanh kinh doanh, không phải là một chương trình viện trợ. Ông Ou Xiaoli, một quan chức của Hội đồng Nhà nước Trung Quốc đã cho biết việc cho vay để thực hiện chương trình này sẽ mang tính thương mại. Bắc Kinh muốn thu hút các nhà đầu tư không phải người Hoa. Một số các dự án đã bị trục trặc hoặc gián đoạn như: Nepal đã hủy bỏ kế hoạch cho các công ty Trung Quốc xây dựng một đập 2,5 tỷ USD vì họ đã vi phạm các quy tắc đòi hỏi nhiều nhà thầu khi ký hợp đồng cho Dự án Thủy điện Budhi Gandaki. Tờ Myanmar Times đưa tin Myanmar cũng huỷ bỏ kế hoạch cho một công ty dầu mỏ của Trung Quốc xây dựng một nhà máy lọc dầu trị giá 3 tỷ USD do những khó khăn về tài chính. Pakistan cũng đẩy mạnh việc đàm phán lại về tình trạng 'quá nghiêm ngặt' của Trung Quốc trong những kế hoạch mới nhất đối với Con đường tơ lụa. Mặt khác, một kế hoạch trị giá 3 tỷ đô la Mỹ do Trung Quốc xây dựng để xây dựng nhà máy lọc dầu lớn nhất Myanmar gần thành phố phía nam Dawei đã đặt ra câu hỏi về ý định chiến lược của Trung Quốc trong việc tung ra các dự án thương mại không đáng tin cậy, trong khi các nhóm địa phương đã báo hiệu sự phản đối của họ[6].

Trong khi các đối tác trực tiếp của Con đường tơ lụa còn đang rối bời như vậy thì Nhà Trắng thông báo tháng 11 năm 2017 Mỹ và Nhật Bản đã ký một thỏa thuận với các đối tác Nhật Bản để cung cấp “các giải pháp thay thế đầu tư cơ sở hạ tầng ở Ấn Độ - Khu vực Thái Bình Dương”. Tháng 12-2017, Thủ tướng Shinzo Abe cho biết Nhật Bản và Mỹ đang cố gắng phát triển các sáng kiến ​​thay thế cho chương trình thương mại “Một vành đai và một con đường” của Trung Quốc. Kerry Brown, một chuyên gia về chính trị Trung Quốc tại King’s College London cho rằng sáng kiến mới của Mỹ và Nhật "Có thể khiến Trung Quốc hiểu lầm và không chấp nhận. Khó mà tin rằng 'Sáng kiến ​​Vành đai và Con Đường” như đang diễn ra lại có thể thành công”. Ngay cả Pakistan, một trong những láng giềng thân thiện nhất của Trung Quốc, cũng đã không đồng ý với các dự án quan trọng trong chương trình “Một vành đai và một con đường”. Hai chính phủ đang hợp tác phát triển các cơ sở hạ tầng với tổng chi phí 60 tỷ đô la bao gồm các nhà máy điện và đường sắt để kết nối phía tây của Trung Quốc với cảng Gwadar trên Ấn Độ Dương. Nhưng trong chuyến thăm Pakisstan vào tháng 11-2017 một trợ lý ngoại giao Trung Quốc đã không đưa ra cho Gwadar một thỏa thuận về dự án đường sắt (trị giá 10 tỷ USD) và dự án sân bay (trị giá 260 triệu USD) dự định xây dựng ở thành phố Karachi. Cơ quan Phát triển Điện và NướcPakistan đã công bố Đập Diamer-Bhasha sẽ bị rút khỏi chương trình phát triển chung.[7] Từ Pakistan đến Tanzania tới Hungary, các dự án có chữ ký của “Chủ tịch chương trình Một vành đai và một con đường” của Tổng thống Xi Jinping đang bị hủy bỏ, trì hoãn hoặc đàm phán lại.

Trong kế hoạch xây dựng con đường tơ lụa hiện đại của Trung Quốc bao gồm đường sắt, cảng và các cơ sở khác nối châu Á với châu Âu, các chương trình đầu tư ở Pakistan đã lên tới một tỷ đô la Mỹ. Quan hệ của Pakistan với Bắc Kinh gần gũi đến mức các quan chức của nước này gọi Trung Quốc là “Đại ca thép” của họ. Thế nhưng, kế hoạch xây dựng Đập Diamer-Bhasha đã bị khủng hoảng khi Chủ tịch cơ quan cấp nước Pakistan không chấp nhận cho Bắc Kinh sở hữu cổ phần trong dự án thủy điện vì ông cho rằng điều đó có hại cho Pakistan. Việc đó đã khiến Trung Quốc chính thức rút kế hoạch xây đập khỏi hàng chục dự án hợp tác phát triển giữa hai quốc gia. Từ Pakistan tới Tanzania, tới Hungary, các dự án dần dần bị hủy bỏ, phải đàm phán lại hoặc trì hoãn do tranh chấp về chi phí, hoặc các nước chủ nhà khiếu nại về việc có quá ít dự án do các công ty Trung Quốc xây dựng[8].

Ở một số khu vực khác, Bắc Kinh đang chịu một phản ứng chính trị do lo ngại về sự thống trị của nền kinh tế lớn nhất châu Á. “Pakistan là một trong những quốc gia nằm trong túi quần của Trung Quốc những Pakistan đã đứng dậy và lên tiếng: 'Tôi sẽ không làm điều này với bạn”. Thực tế cho thấy dự án “Một vành đai và một con đường” trên thực tế không phải là Win-Win(hai bên cùng thắng lợi) như Trung Quốc nói”- Robert Koepp, một nhà phân tích cho trang mạng Economist Corporate Network của một công ty nghiên cứu ở Hong Kong nhận định. Nepal và Pakistan cũng đã cách ly với các kế hoạch Một vành đai và một con đường, đưa ra yêu sách về các vấn đề đấu thầu công khai[9]

“Con đường tơ lụa” ở châu Phi

Số tiền đầu tư của Trung Quốc ra nước ngoài ước tính là 531 tỷ đô-la đầu tư trực tiếp, với 4% trong số đó - 22 tỷ đô-la - đầu tư vào khai thác tài nguyên thiên nhiên, tài chính, cơ sở hạ tầng, phát điện, dệt và nhà thiết bị ở châu Phi, với các khoản đầu tư lớn nhất được thực hiện ở Nigeria, Sudan, Nam Phi và Angola. Ngoài các dự án đầu tư, Trung Quốc đã nhanh chóng trở thành đối tác thương mại lớn nhất của châu lục này, với khối lượng thương mại 166 tỷ USD trong năm 2014. Điều này có khả năng tiếp tục tăng và đạt khoảng 1,7 nghìn tỷ USD vào năm 2030. Thế nhưng, phần lớn các khoản đầu tư định kỳ của Trung Quốc lại có vẻ như bất lợi cho khả năng cạnh tranh tổng thể của Châu Phi.

Các dự án được triển khai phụ thuộc vào các giao dịch được thực hiện ở các cấp chính trị cao nhất mà không qua các quy trình đấu thầu cạnh tranh và minh bạch, hơn nữa, hầu hết lực lượng lao động làm việc tại các liên doanh đều là người Trung Quốc. Những cam kết tạo việc làm cho người châu Phi chưa được hoàn thành. Hơn nữa, khi người châu Phi được thuê, các quy định vốn có của địa phương thường bị phá huỷ, dẫn đến những điều kiện lao động kém an toàn. Ví dụ, tại các mỏ của Trung Quốc trong vành đai đồng của Zambia, nhân viên người Phi phải làm việc hai năm mới nhận được mũ bảo hiểm. Những người nghèo thông gió trong hầm sâu hầu như ngày nào cũng gặp tai nạn chết người. Công ăn việc làm của người Phi thường xuyên bị mất cho người Trung Quốc. Sự hiện diện của người Trung Quốc ngày càng tăng ở Nam Phi có thể khiến quốc gia này phải mất đi  75.000 việc làm từ năm 2000 đến năm 2011. Tại Nigeria, dòng hàng dệt may Trung Quốc giá thấp đã khiến 80% các công ty Nigeria trong ngành này đóng cửa. Nhiều người Trung Quốc kết hợp với các chủ đất địa phương khai thác vàng bất hợp pháp. Kết quả là nhiều người châu Phi thấy mình bị khai thác bởi những người Trung Hoa mới đến. Trong khi Trung Quốc chủ yếu nhập tài nguyển thiên nhiên, khoáng sản và kim loại từ châu Phi thì các nước châu Phi nhập khẩu chủ yếu là sản phẩm, máy móc và đồ điện cho việc chế biến nhựa và cao su. Việc Trung Quốc xuất khẩu hàng hóa giá rẻ - và thường kém chất lượng sang các nước châu Phi làm cho các công ty địa phương không chỉ trở nên kém cạnh tranh mà còn ngày càng phụ thuộc vào Trung Quốc.

Các nghiên cứu gần đây cho thấy sự hiện diện của Trung Quốc ở châu Phi đã không mang lại những phát triển kỹ thuật đáng kể, không chuyển giao công nghệ đầy đủ để có thể mở mang cơ sở hạ tầng cho châu lục này và làm tăng năng suất các sản phẩm đa dạng ngoài dầu mỏ. Trên thực tế, từ năm 2001 đến năm 2010, Ngân hàng Xuất nhập khẩu Trung Quốc đã cấp 62,7 tỷ đô la cho các nước châu Phi, nhiều hơn 12,5 tỷ đô la so với Ngân hàng Thế giới. Trung Quốc có khuynh hướng giảm bớt các hợp đồng khai thác dầu mỏ để tập trung nhiều hơn vào các lĩnh vực tạo được việc làm, đầu tư vào các cơ sở hạ tầng mới và chuyển giao công nghệ. Diễn đàn mới nhất về hợp tác Trung Quốc - châu Phi được tổ chức nhằm giới thiệu điều đó. Nhưng các khoản vay hỗ trợ cho các tuyến đường sắt mới và các dự án cơ sở hạ tầng liệu có đủ để bù đắp cho các nguồn tài nguyên châu Phi đang bị Trung Quốc khai thác?[10]