Thỉnh thoảng chúng ta đi xem phim vì chúng ta thích những ngôi sao điện ảnh trong phim. Việc Sandra Bullock hay Tom Cruise đóng vai chính thường hấp dẫn những người hâm mộ, bất kể bộ phim đónói về cái gì. Người hâm mộ điện ảnh có thể chọn một phim vì đạo diễn phim đó. (“Tôi sẽ xem bất cứ phim nào do Martin Scorsese làm”), và số ít những đạo diễn, như Steven Spielberg và James Cameron, trở nên nổi tiếng với công chúng rộng rãi, đủ để trở thành những ngăn kéo đựng tiền của phòng bán vé. Tuy nhiên, người ta rất hay chọn lựa đi xem phim để được xem một loại phim nhất định. Các kiểu loại phim thường được quy thành genres (được phát âm “zhan-rahz”).

Từ genres là nguyên bản tiếng Pháp và nghĩa đơn giản là loại hoặc kiểu. Từ này quan hệ chặt chẽ với một từ khác là genus thường được sử dụng trong ngành sinh học để phân loại những nhóm lớn của những loại thực vật hoặc động vật giống nhau; một genus thường gồm vài loại.

Các nhà khoa học có thể luôn quả quyết xếp cácđộng vật hoặc thực vật vào một loài riêng,vì ADN của một cá thể sống sẽ quyết định nó thuộc về chủng loại nào. Việc xác định các thể loại phim thiếu kiểu chính xác khoa học đó. Thay vào đó, thể loại là thuật ngữ tiện dụng,phát triển không khuôn thước. Những nhà làm phim, các hãng sản xuất quan trọng, nhà phê bình và người xem, đều muốn góp phần tạo nên một cảm nhận chungrằng những bộphim nào đódường như giống với phim khác một cách đáng kể. Thể loại cũng đổi thay theo thời gian, khinhững người làm phim sáng tạo ra những chuyển đổi mới từ những thể thức cũ. Vì vậy, việc xác định ranh giới rõ rànggiữa các thể loạiđòi hỏi một sựtinh tế.

Nhận diện một thể loại dễ hơn là xác định nó. Phim miền Tây, phim ca nhạc, phim hành động, phim kinh dị, phim hài, phim lãng mạn - tất cả đềulà các thể loại. Nền điện ảnh phổ biến ở hầu hết các nước đều dựa trên việc làm phim theo thể loại. Nước Đức có Heimatfilm, câu chuyện về một thị trấn nhỏ. Điện ảnh Hindi của Ấn Độ sản xuất ra những phim mộ đạo, trung tâm làcuộc đời của các vị thánh và nhân vật tôn giáo, cũng như các phim thần thoại chuyển thể từ truyền thuyết và kinh sách mang chất văn chương. Các nhà làm phim Mexico lại phát triển cabaretera, một loại kịch mêlô tập trung vào giới mại dâm.

Vì phổ biến nhất là làm phim hư cấu, nên các thể loại hư cấu đập ngay vào tâm trí. Nhưng cũng có các thể loại phim tư liệu,như phim tuyên truyền hay phim cung cấp kiến thức. Phim thực nghiệm cũng có các thể loại; phim found-footage, nơi nhà sản xuất phim tái tạo các cảnh quay từ các bộ phim hiện tồn, là một thể loại phổ biến. Và trong nhiều trường hợp,các phạm trù thể loại vắt nối những kiểu loại cơ bản. Phim hoạt hình Beauty and the Beast cũng là một phim ca nhạc, và phim hoạt hình của Nhật Bản Akira là một phim khoa học viễn tưởng. Chúng ta sẽ tìm hiểu những kiểu loại này trong chương tiếp theo.

LĨNH HỘI THỂ LOẠI

Xác định một Thể loại

Khán giả rất hiểu những thể loại thuộcvăn hóa của họ và các nhàlàm phim cũng vậy. Vấn đề hấp dẫn này dẫn đến việc xác định chính xác một thể loại là gì. Cái gì quy định việc xếp một nhóm các bộ phim vào một thể loại?

Hiện nay hầu hết các nhà nghiên cứu đồng ý rằng khôngmột thể loại nàocó thể đượcxác định một cáchcứng nhắc,chóng vánh, biệt lập. Một vài thể loại nổi bật do chủ đề hoặc đề tài. Một phim gangster tập trung chủ yếu vào tội phạm đôthị quy mô lớn. Một bộ phim khoa học viễn tưởng đặc trưng bởi một công nghệ vượt quá tầm với của khoa học đương thời. Phim miền Tây thường nóivề cuộc sống ở vùng biên giới (không nhất thiết phải ở miềnTây,như North to Alaska và Drums along the Mohawk).

Tuy nhiên,chủ đề hay đề tài khôngquá trọng tâm đối với việc xácđịnh những thể loại khác. Phim ca nhạc có thể nhận diện chủ yếubởi phương thức thể hiện: hát, nhảy,hay cả hai. Phim trinh thám được xác định phần nàobởi mô hình cốt truyện điều trakhám phámột bí mật. Và một vài thể loại được xácđịnh bởi hiệu quảxúc cảm riêng mà chúng nhắm tới: giải trí trong hài kịch, sự căng thẳng trong những phim hồi hộp. Dường như không một đặc trưng logic nào có thể hấp thụ được các loại nhân tố tạo nên cácthể loại mà chúng ta có.

Vấn đề trở nên phức tạp bởi các thể loại ít nhiều đều có thể rộng. Có nhữngphạm trù thể loại rộng,bao trùm,phù hợp với nhiều phim. Thông thường chúng ta quy thành các phim giật gân, tuy nhiên thuật ngữ đócó thể bao trùm cảphim kinh dị, các câu truyện trinh thám, những phim về bắt cóc như: Die Hard or Speed, và nhiều phim khác. “Hàihước” cũng là một thuật ngữ rộng,bao gồm những mànkịch vui nhộn như Liar Liar, hài hướclãng mạn như Groundhog Day, giễu nhạinhư loạt phim “Austin Power”, và những phim hàithô tục như There’s Something about Mary. Vì thế cácthể loại phụ có thể hình thành bởi các nhà phê bình, khán giảhoặc nhàlàm phim để miêu tả chính xác hơncác bộ phim thuộc thể loại nào.

Vàcònnhững giới hạn về độ chính xác khi ứng dụng khái niệm thể loại. Bất cứ phạm trù nào cũng hàm chứa cả những trường hợp không thể chối cãi và những trường hợp mù mờ. Singin’ in the Rain là thí dụ hoàn hảocho một phim ca nhạc, nhưng True Stories của David Byrne,với cách trình diễn châm biếm các tiết mục âm nhạc, thiên về mộttrường hợp nhập nhằng. Và cảm nhậncủa khán giả về những trường hợp tâm điểmđó có thể thay đổi theo lịch sử.Vớinhững khán giả hiện đại, một bộ phim đẫm máu như The Silence of the Lambs có thể điển hìnhcho phim giật gân, nhưng ngược lại với những khán giả những năm 1950 một ví dụ hoàn hảophải là một bộ phim tinh tế như North by Northwest của Hitchcock.

Trong những trường hợpkhác, cácbộ phim có thể vắt nganghai phânloại. Ground-hog Day làmột phimhài lãng mạn hay kỳ ảo? Psycho là một phim chém giết hay một phim trinh thám giật gân? Minority Report pha trộn phim khoa học viễn tưởng và phim điều tra trinh thám theo một tỷ lệ ngang bằng. Signshỗn nhậpcác yếu tốrùng rợn, khoa học viễn tưởng và kịch mêlô. (Như chúng ta sẽ thấy, việc hòa trộn các kiểu phimnhư vậylà một cội nguồn quan trọng cho những đổi mới và thay đổi vềthể loại). Hơn nữa, một vài phim dường như đặcthù đến mức cácnhà phê bình và công chúngphải lúng túng khi xếp chúng vào mộtthể loại. Khi BeingJohn Malkovichcông chiếu năm 1999, các phóng viêntruyền hình đã giễu cợtcác vai diễn và đoàn làm phim về việc không thể miêu tả được bộ phim - ngụ ý rằng họ không thể xếp nó vào một thể loại.

 Phạm trù thể loại được dùng như thế nào? Chúng chắc chắn là mộtnguyên tắc mà theo đó những nhà sản xuấtquyết định loại phim nào được làm. Trong khi nhữngphim âm nhạc ngân sách lớn thường được sản xuất trong những năm 1960, thì bây giờ lại lỗi thời, và rất ít hãngcó thể sản xuất được. Mặt khác, phim kinh dị và phim hành động lại trở nên phổ biến và các nhà điều hành thiên về những dự án có kinh phí (green-light projects) được xem là phù hợp với các thể loại phim đó.

Tronghệ thống quảng bá bất tậnhiện hữu xung quanh việc làm phim, thể loại là một cách đơn giản để lột tả bộphim. Trong thực tế, các nhà bình điểm phim thường tập trung thu thập và chắt lọc cáckhái niệm về thể loại. Nếu bạn đọc một bài phê bình thông thường hoặc xem một chương trình giải trí trên truyền hình, bạn sẽ nhận ra rằng các phóng viên rất hay nhắc đến thể loại của các bộ phim, bởi vì họ biết hầu hết công chúng sẽ dễ dàng nắm bắt được những gìhọ đang nói đến.

Bạn có thể cũng nhận ra rằng một vài nhà bình điểm có xu hướngloại bỏ các bộphimtheo thể loại vìhời hợtvà vô bổ, cho rằng chúng rất công thức: Đó chính là phim miền Tây, phim kinh dị. Chắc chắn lànhiều phim thuộcnhững thể loại như thế đượcsản xuất ra một cách rẻ mạt và quái dị. Tuy vậy, một vài phim vĩ đạt nhất cũng thuộc về cácthể loại. Singin’ in the Rain là một phim ca nhạc, nhưng người ta cũng có thể cho rằng nó là một trong những phim hay nhất của Mỹ từng được sản xuấtra. Bộ phim kinh điển quan trọng Grand Illusionlà một phim chiến tranh; Psycho là phim giật gân. The Godfather là phim gangster. Nhìn chung, thể loại là một phạm trùđược sử dụng tốt nhấtcho việcmiêu tả và phân tích phim, chứ không hữu hiệu nhất cho việc định giá phim.

Với người xem, thể loại thường cung cấp một cách tìm kiếm những phim mà họ muốn xem. Nếu có một nhóm lên kế hoạch cho một buổi tối cùngđi xem phim, họ có thể phải tranh cãisẽ xem loại phim nào bằngcách nói rõ mình thích phimkhoa học viễn tưởng hayphim giật gân hoặc phim lãng mạn và sau đó điều đình với nhau. Một số người đi xem phim tự coi mình là ngườihâm mộ một thể loại cá biệtvà tìm kiếm, trao đổi thông tin qua các tạp chí, qua mạng Internet hay các cuộc mạn đàm dành chothể loại đó. Những người ham mêphim khoa học viễn tưởng là một ví dụ cho một nhómnhư vậy, với những nhóm nhỏ trung thành với loạt phim Star Warhoặc Star Trek.

Ởmọi cấpđộ của việc làm phim và quá trình xemphim, các thể loại giúp khẳng định rằng hầu hết các thành viên của một xã hội đều chia sẻ ít nhất một vài quan điểm chung về nhiều bộphim cạnh tranh sự chú ý củachúng ta.

Phân tíchmộtthể loại

Như chúng ta đã biết, thể loại được dựa trên những thỏa thuậnngầm giữa các nhà làm phim, nhà bình điểm phim và khán giả. Cái mang lại sự nhận diện chung nào đó cho các bộ phim thuộc một thể loại là những quy ước thể loại chung tái xuất hiện qua các bộ phim.

Những yếu tố cốt truyện nhất địnhcó thể được quy ước. Chúng ta tham gia vào một cuộc điều tra trong một phim kỳ bí; tuyến cốt truyện trả thù rất hay gặp trong những phim miền Tây; một phim ca nhạc sẽtìm cách cung cấp cho khán giảnhững cảnh hát múa. Phim gangster thường tập trung vào sự hưng suy củamộtgangster khi anh ta chiến đấu chống lại cảnh sát và những băng đảng đối địch. Chúng ta chờ đónmột bộ phim tiểu sử để tìmhiểu những quãng đời chủ chốt của nhân vật chính. Trongmộtphim mật thám ly kỳ, một vàinhân vật là theo quy ước: tên mật thám gian xảo,kẻđồng mưu hài hước, viên đại úy/đội trưởng thiếu kiên nhẫn- người thấtvọng về việc buộc nhómthám tử tuân thủ quy trình.

Nhữngqui ước thể loại khác mang tính chủ đềhơn, bao gồm những ý nghĩa chung được gợi nhắc nhiều lần. Phim võ thuật Hồng Kông thường đề cao lòng trung thành và vâng phục sư phụ của mình. Một đề tài chuẩn mực của phim gangster là cái giá của quát trình phạm tội, với việc nắmquyền lực của gã gangster đượckhắc họa thành một khối xơ cứng tự caovà tànbạo. Theo truyền thống, hài hướclập dịtạo ra sự đối nghịch vềchủ đề giữa một bối cảnh xã hội cứng nhắc, không nhượng bộ và những khát vọng tự do vàvô tộicủa nhân vật.

Vẫn có những quy ước thể loại khác hàm chứa nhữngkỹ thuật phimđặc thù. Ánh sáng mờ đụclà tiêu chuẩn cho phim rùng rợn và phim kinh dị (4.1). Phim hànhđộng thường dựa vào cắt dựng nhanhcảnh bạo lực di chuyển chậm. Trong kịch mêlô, một thay đổi xúc cảm có thể đượcnhấn bằng sự bùng nổ bất ngờ của khúc nhạc bi ai.

4.1 Trong phim The Exorcist, ngọn đèn đường lẻ loi soi rõ vị thầy tu khi ông ta đến vào lúc đêm khuya, còn luồng sáng hắt ra từ căn phòng nơi giam giữ một cô gái bị cưỡng bức.

Là một phương tiện thị giác, điện ảnh cũng có thể xác định thể loại thông qua thiết kế hình ảnh mang tính quy ước. Việcthiết kế hình ảnh củamộtthể loại là sựlặp đi lặp lại qua các bộ phim nhữnghình ảnh biểu trưngchuyển tảiý nghĩa.

Đồvậtvà khung cảnh thường mang lại sự miêu tả mang tính hình ảnh (iconography) cho mộtthể loại. Cận cảnh một khẩu súng máy của Anhđược chĩa nòng từ một chiếc xe Fordnhững năm 1920 có thể đủ để nhận diệnmột bộ phim là thể loạigangster, còn cảnh quay một thanh gươm dài, có trạm khắc lủng lẳng từ chiếc kimono sẽ đưa chúng ta vào thế giới của samurai. Phim chiến tranh diễnra trong những khung cảnh nham nhở vì trận mạc, phim âm nhạc hậu trường diễn ra trong các nhà hát, câu lạc bộđêm, phim về các chuyến du hành vũ trụ thì xảy ratrongnhững con tàu vũ trụ và trênnhững hành tinh xa xôi. Thậm chí các diễn viên ngôi sao cũngcó thể mang tính tạo hình: Judy Garland cho thể loại phim ca nhạc, John Wayne cho phim miền Tây, Arnold Schwarzenegger cho phim hành động, Bill Murray cho phim hài.

Biết được các qui ước, khán giả có một con đường đi vàođiện ảnh. Những dấu mốcnhư vậy cho phép điện ảnhtheo thể loạitruyền dẫnthông tin nhanh chóng và kinh tế. Khi chúng ta thấymột quận trưởng yếu đuốihẳn chúng ta sẽ rất nghi ngờ rằng ông ta không thể đương đầu với tên cướp có súng. Rồichúng ta tập trung chú ý vàomột nhân vậtcowboy khi anh ta dần dà bị cuốnvào việcgiúp đỡ cư dân thị trấn tự bảo về mình.

Như một tất yếu, một bộ phim có thể sửa lạihoặc bác bỏ các quy ước vềthể loại. Bugsy Malone là một phim ca nhạc kiểu gangster trong đó trẻ em đóng tất cả những vai người lớn. 2001: A Space Odyssey đã vi phạmmột vài quy ước của thể loại phim khoa học viễn tưởng: Mở đầu với một chuỗi dài bắt đầu từthời tiền sử, khớp âm nhạc cổ điển với những hành động ngoài khoảng không và kết thúc bằngnhững bào thai tượng trưng kỳ bí trôi dạt trongkhông trung. Người sản xuất phim có thể đeo đuổi việc làm cho khán giả ngạc nhiên hay bịsốc bằngcáchđi ngược lại những mong muốn của họ, điều đó có nghĩa là một qui ước nào đó sẽ đượctuân thủ. (Xin xem Box.)

Khán giả chờ đợiphim theo thể loại đưa ra những bộ phim giống nhau, nhưng họ cũng yêu cầu phải có các phiên bản mới của thể loại. Người làm phimcó thể tạo ra sự thay đổi ôn hòa hay căn bản, nhưng thay đổi đóvẫn sẽ dựa trên truyền thống. Ảnh hưởng lẫn nhau giữaqui ước và cách tân, cái quen thuộcvà cái mới lạ,là tâm điểm của phim theo thể loại.

Lịch sử thể loại

Vì các nhà làm phimthường tuân thủ các qui ước và sự mô tả mang tính hình ảnh, nên cácthể loại hiếm khi giữ nguyên không thay đổi trong thời gian dài. Những thể loại rộng hơn, bao trùm hơn như thể loại phim kinh dị, lãng mạn, hàihước, và thể loại được ưa chuộng có thể tồn tại trong công chúng hàng thập kỷ, nhưng một phim hài mẫumực từ những năm 1920 sẽ rất khác một phimhài củanhững năm 1960. Cácthể loại thay đổi trong lịch sử. Những qui ước của chúng thay đổi, và nhờ sự pha trộn những qui ước từ những thể loại khác nhau, các nhà làm phim thi thoảng tạo ra những khả năng mới.

THÔNG TIN THAM KHẢO

Một thể loại đương đại: Tội phạm giật gân

Cũng như phim hài, phim giật gân là một phạm trù rấtrộng, gần như là một thể loại bao trùm. Có những phim giật gân siêu nhiên (The Sixth Sense), giậtgân chính trị (The Hunt for Red October) và giật gân phản gián (The Tailor of Panama), nhưng phần nhiều xoay quanhtội phạm - lênkế hoạch,thực hiệnhoặcbịphá ngang. Trong những năm 1990 và đầunhững năm2000, nhiều khu vựcsản xuất phim đã quay sanglàm phim về tội phạmgiật gân. Nhờmột vài thủ thuật vàlấy bối cảnh là cácthành phốđương đại,việc sản xuất những phim này tương đối rẻ. Phimđã dành những vai phô trương chocác diễn viên, và chúng cho phép các nhà văn và đạo diễn thể hiện tài năng của mình trước sự mong đợi của khán giả. Mặc dầu thể loại có những khía cạnh mùmờ, chúng ta vẫn có thể lập biểu đồmột sốtrường hợp chủ chốtđể xem xét những qui ướckể chuyệnvà hiệuquảmà các nhà sản xuất tìm cáchkhơi gợi.

Một tội ácnằm ởtrung tâm của cốt truyện, và thường có 3 loại nhân vậtliên quan. Có những kẻ phạm pháp, bộ máyluật pháp và những nạn nhân vô tội hoặc những người ngoài cuộc. Thường là việc kể chuyệntập trung vào một trong những nhân vậtnàyhay một trong những nhómnày.TrongphimDouble Jeopardymột ông chồng bày đặt ra một vụ án mạng của chính mình để bỏ trốn cùng tình nhân. Vợ ông tabị buộc tội, nhưng trong tù bà ta hát hiệnra rằngchồng mìnhvẫn đang sống dưới một nhân dạng mới.Được tạm tha, bà trốn đi tìm con trai nhưng lại bị viên cảnh sát giám hộ mình bám sát. Sự hồi hộp xuất hiện bởi cuộcrượt đuổiképvà trò chơi mèo đuổi chuột giữa người chồng liều lĩnh và người vợ đầy căm thù - người bây giờ có thể giết chết ôngta mà không bị trừng phạt.Tình tiết được xây dựng xung quanhngười vợ: Cuộc bám đuổi của bàđẩyhành động phim phát triển, chuyện kể hỗ trợbà, ngăn cảnchúng ta biết bà tin và thậm chíbiết được điều gì.

Double Jeopardytập trung vào một con người vô tội -mục tiêu của tội ác và đây là một mẫu hình thông thường củathể loạinày. Ở một vài thời điểm,nạn nhân sẽ thường nhận ra rằng anh ta hay cô ta không thể phản ứngthụ động và phảichống chọivớinhững kẻtội phạm, như trong Duel, The Fugitive, The Net, Breakdownvà Panic Room(4.2). Trong Ransomngười cha của cậu bé bị bắt cóc bác bỏlời khuyên của cảnh sát và từ chốitrả tiền chuộc, xem nó như một phần thưởng cho bọn tội phạm.Thay vào đó, cốt truyện có thể tập trung vào một người ngoài cuộc vô tội, bất ngờ giảm xuốngthành một cuộc chiến giữa tội phạm và cảnh sát. Hầu hết phim của Hitchcock được xây dựng xung quanh một người bình thường bị rơi vàomộttình huống hiểmnghèo(The 39 Steps, Shadow of a Doubt, North by Northwest, Rear Window). Trong phim Die Hard, mộtthám tử ngoài giờ làm việctình cờ rơi vào một cuộc khủng hoảng con tin, thế là anh ta phải chiến đấu cảvới cảnh sát lẫn bọn bắt cócđể giải cứu những người vô tội khác.Red Rock Westkể chuyệnmột người kéo lưới bịmột người đàn ông muốn giết vợ mìnhnhầm làkẻ giết người thuê.Về chủ đề, mẫu hình cốt truyện tập trung vào người vô tội này thườngnhấn mạnh các nhân vật đang khám phá những nguồn lực trong chính mình- sự can đảm, trí thông minh,thậm chílà khả năng bạo lực.

4.2 Những người vô tội lâm nguy: Vị trí máy quay khác thường cho một tình huống phim giật gân kinh điển trong phim Panic Room

Thay vì chú ý đến những người vô tội,cốt truyện có thể tập trung vào bộ máy pháp luật. Những hành độngphim dođó thườngtrở thành một cuộc điều tra, trong đó cảnh sát hoặc các thám tử tư tìm cáchbắt giữ tội phạm hay ngăn chặn tội phạm. Một ví dụ kinh điển là phimThe Big Heat, một cảnh sát đã tìm cách trả thù cho cái chết của gia đình anh ta bắng cách tóm những tên cướpgây ra cái chết đó. Nick of Time, The Bodyguard, và In the Line of Firethể hiện nhữngnhân vật chính đang tìm cáchngăn chặn một vụ giết người được báo trước. Cốt truyện kẻ giết người hàng loạt đương thời có thể nhấn mạnh vào cuộc truy đuổicủa cảnh sát, chỉ thể hiện thoáng qua kẻ tội phạm (The Silence of the Lambs, Copy Cat, From Hell). PhimSevenbám theohaicảnh sát đang khám phá một đườngdây kẻ sát nhân tượng trưng cho7 tộilỗi đángchết. Khi một cốt truyệntập trung vào những điều traviên,thì chủ đềvề sai lầm của công lý có xuhướngtrở nênnổi bật. Trong L.A. Confidential 3 thám tử không ăn ý nhau hợp lực để phanh phui việctham nhũng trong giới quan chức đã dẫnđếnnhững vụ giết gái điếm ra sao.

Một thay thếkhác:phim giật gân có thể đưanhững kẻ tội phạm vào trung tâmdiễn xuất. Một thể loại phụ là phim đâm thuê chém mướn, kể về hành trình của một tên giết người thuê. Phim LeSamourai của Jean-Pierre Melville là một trường hợp kinhđiển; ví dụ gần đây hơn có Leonthe Professionalvà Panic. Cũng có phim về trộm cắp hay ma quái, trình hiện mộtvụ trộm được xếp đặt công phu. Thể loại phụ này trở thành trụ cộtcủa điện ảnh thế giới những năm 1950, với The Asphalt Jungle, Bob le Flambeur, RififivàBig Dealon Madonna Street, và đãtrởlại trong những năm gần đây với Heist, The Score, Roninvà Ocean’s 11. Cũng có cái màchúng ta có thể gọi làsự vôsỉtrongsố những biến thể của phim giật gân, trong đó có những kẻ tội phạm phản bội người khác. Trong phim Boundnhững tình nhânđồng giớitìm cáchăn cắp 2 triệu đôla của một đám du thủ du thực.A simple Planmiêu tảnhững tên trộm lo lắng và vụngvề, cònJackie Brown lại lần theo một mớ những thử thách, khimỗi kẻ lừa đảo đều cố gian ngoanhơn nhữngkẻkhác. Càng có nhiều điểm nhấn dành cho các tội phạm chuyên nghiệp,phimcàng gần hơnthể loại gangster haynhững nhân vật sống ngoài vòng pháp luật.Một sốphim giếtngười hàng loạtnhư The Minus Manvà Henry: Portrait of a Serial Killer, chọn kẻ giết người làm nhân vậtchính,giốngnhư những câu chuyệntâm lí thân tình hơn đã thể hiện trong phimThe Talented Mr. Ripley.

Thỉnh thoảng phim giật gân sẽ cân bằng tình tiếtvà chuyện kể giữa cảnh sát và tội phạm. Thườnglàthủ thuật này tạo nên những đối sóng giữahai nhân vật. Trong The Killercủa John Woo, cốt truyện thay đổigiữa việcthể hiện những nỗ lực của một tên đâm thuê chém mướn muốn từ bỏ phi vụ làm ăn đó với sự giúp đỡ củangườicố vấn kém cỏi, và việc thể hiệnđối thủ của anh ta -người cũng bịmột người đồng nghiệpgià giặn hơn thao túng. Heatcủa Michael Mann đã tạo ra những đối sóng mạnh giữa haitên cướp, mỗi tên đều có rắc rốivới những người đàn bà trong cuộc đời của họ, và làm tan vỡ cuộchôn nhân của viên cảnh sát đang tìm cáchbắt họ. Trong cả hai bộ phim The Killervà Heat, các nhân vật đều nhận ra những nhân duyên của họ.Ngược lại, phim Fargodiễn ra trên những khác biệt sắc nétgiữacảm quan sáng suốt củanữ cảnh sát với mộtkẻbắt cóc gần như ngớ ngẩn đáng thương.

Phim giật gân hiển nhiên nhằm mục đích khiếnchúng ta run sợ - nghĩa là khiếnchúng ta giật mình, sốc và hoảng sợ. Làm cách nào để phân biệt chúng vớinhững phim kinh dị, những phim tìm kiếm hiệu quả tương tự? Phim kinh dị nhằm mục đích khiến ta ghê khiếpcũng như sợ hãi, nhưng phim giật gân không cần sựghê khiếp. Nhân vật trung tâm của một phim kinh dị là một quái vật vừa rụt rè vừakhó chịu, nhưng kẻ hung đồ trong phim giật gân có thể kháhấp dẫn (những gã tưởng như tốt bụngtrong The Minus Manvà Primal Fear, những người đàn bà bội bạc trong Red Rock Westvà The last seduction). Trong khi trạng thái hồi hộp, ngạc nhiên là rấtquan trọng trong hầu hết chuyện kể của phim, thì những phản ứng này lại chiếm ưu thế trong phim giật gân về tội phạm. Cốt truyện minh họanhững kế hoạch thông minh, vẫn những hình ảnh chuyển động rõ nét và sự trùng hợpngẫu nhiên lật nhào những kế hoạch đã định giờcẩn thận. Phát hiệnramộtkế hoạch hay theođuổimột cuộc điều tra có thể đem lại những hồi hộp (Tên tội phạm sẽ thành công? Thành công như thế nào?), trong khi những bước chuyển bất ngờ đem lại sự kinh ngạc, buộc chúng ta xem xét lại tỷ lệ thành công của têntội phạm.

Đặc biệt hơn, ảnh hưởng của phim giật gân sẽ phụ thuộcvào việc nhân vật nào được tình tiết và chuyện kể làm nổi bật. Nếu nhân vật chính là một người vô tộithì trạng thái hồi hộp chúngta cảm thấy nảy sinh từ việc hình dungtội phạm sẽ hãm hại anh ta hoặc cô ta. Nếu nhân vậtlàmột biểu trưng của công lý,chúng ta sẽ lo âurằng côtahay anh tasẽ không thể bảo vệđược sự vô tội của mình. Khi nhân vật chính là một kẻ tội phạm, thì cách cóđược sự cảm thông là xếp những kẻphạmpháp vào vị trí những kẻ vô đạo đức.Những kẻ phạm tội đáng cảm thông nhất sẽ lànhững người đang cố thoát khỏi phi vụ đó(The Killer) hoặc những người chốngđối ngay cảnhững nhân vật vô đạo đức hơn. Các nhân vậttrong Out of Sighlà những tên trộmkhoan dung, hài hước, lột mặt kẻ tham ô cổ cồn trắng và phá tan một toán giết người bệnh hoạn. Đôi khinhân vậtchính là kẻtội phạm có thể nới rộngsự thông cảm của chúng ta bằng những con đường phức tạp. Trong A Simple Plan, những người căn bản thiện lương trởthành tội phạm sau một phút yếu đuốivà ngay cả khihọ đã hành độngsai, chúng ta vẫnthấy mìnhhy vọng rằng họ sẽ thành công trong tội lỗi.

Như bất cứ một thể loại nào, thể loại phimnày có thể hoà trộn với những thể loạikhác. Nópha trộn với phim kinh dị như trong From Dusk to Dawnvà với phim khoa học giảtưởng như trong Blade Runnervà Minority Report. Rush Hourđã đẩy cuộc điều tra của cảnh sát thành những trò khôi hài, trong khi Lock, Stock, and Two Smoking Barrelslại chồngchấtnhững trùng lặp quanh một bộ tứ những kẻ lừa đảo - những kẻ ăn cắp ganja (có lẽ là một loại cây thuốc - ND) và  tiền củamột nhóm (những kẻăn cắp hàng hóa của nhóm khác).

Phim giật gân nhấn mạnh vào trạng tháihồi hộp, ngạc nhiên khuyến khích các nhà làm phim biến khán giảthành mê muội, và điều nàycó thểdẫn đến những thử nghiệm bằnghình thức tự sự. Hitchcok là người tiên phong trong khuynh hướng này bằng việc xoay chuyển bất ngờ cácnhân vật chính trong Spychovà để cho cuộc sống của hai cặp vợ chồng đanbện vào nhau trong The Family Plot.Nhiều phim gần đây thể hiện các mối quan hệ chuyện - cốt truyện (xem trang 77-79) là những phim tội phạm giật gân. Một tội phạm trong câu chuyện có thể được thể hiện lại trong cốt truyện, mỗi lần lại cho thấy những manh mối khác nhau(Snake Eyes) haythể hiệnnhữngđiểm nhìn khác nhau(The Killing, Jackie Brown). Mementokể câu chuyện về một cuộc điều tra theo một trật tự bị đảo lộn. The usual Suspectstạo ra một chuyện kể phục hiện không xác thực, cuối cùng biếnmột nhân vậtthứ yếu thành một nhân vật chính (4.3). Boundbao gồm những cảnh phục hiện mở đầu từmột tình huống hiện tạikhó hiểu, một người đàn bàbị trói và bịt mồmtrong một căn buồng nhỏ. Khi câu chuyện về tội phạm được khám phá, chúng ta có lí do để nghi ngờ rằng ở một vài đoạn kế hoạch trộm cắp mà cô ta và kẻ đồngmưu vạch rasẽ thất bại.

               4.3 Hậu quả của vụ nổ xưởng đóng tàu bí ẩn dẫn đến cuộc điều tra trong phimThe Usual Suspects

Những nhà làm phim độc lập đã nhận ra rằng khán giả nói chung sẽ chấp nhận những kiểu thử nghiệm kể chuyệnkhinhập vào thể loại này. Những bộ phim tài năngcũng có thể cho người xem thấy sự giỏi giang của người đạo diễn. Anh em Wachowski chuyển từ phim Bound tới The Matrix, và Bryan Singerđi từ phim The usual Suspectstới X-Men. Với những nhà làm phim độc lập khác, thể loại đem lạimột cấu trúcmà theo đóhọ có thể giăng mắc những quan tâm cá nhân. Mốiquan tâm của David Mamet về việc bằng cách nàocon người che đậy nhữngđộngcơ thực sự của mình đã lộ diệntrong House of GamesvàThe Spanish prisoner. Joel và Ethan Coen dựng bộ phim Blood Simplevà The Man who Wasn’t Theretrong những thị trấn nhỏ trống trải, nơi cư trú của những kẻ thua thiệt đang thèm khát một cơ hội lớn. David Lynch dùng thủ thuật hồi hộp và kinh ngạc của thể loại để gợi lên một bầu không khí đầy khiếp đảm - không khícó thể không bao giờ được lý giải hữu lý. Trong Blue Velvet, Lost Highwayvà Mulholland Drive, tội phạm là đáng ngại nhưng mơhồ, những tên tội phạm nhưcơn ác mộng gớm ghiếc,và những người vô tội không hoàn toàn vô tội.

Bởi vì phim tội phạm giật gâncó thể khá rẻ, nên thể loại đã mang lạicho các đối thủ của Hollywood một con đường để lưuhành trên phạm vi quốc tế. Hồng Kông đã xuất khẩu nhiều phimnhư vậy, giống nhưPháp (La Femme Nikita), Anh (Snatch, Sexy Beast), Nhật Bản (Fireworks, Cure), Hàn Quốc (Tell Me Something, Nowhere to Hide), và Thái Lan là (Bangkok Dangerous). Các khán giả trên khắp thế giới cùng chia sẻ sự mong chờ giống nhau về loại phim tội phạm, và những nhà sản xuất phim có thể cách tânbằng cách lồng truyền thốngvăn hoá địa phương vàonhững qui ướcthể loạivề cốt truyện về nhân vật và chủ đề. Hai trong số những phân tíchmẫucủa chúng tôi là Breathless(trang 428-433) và Chungking express(trang 437-442), tậptrung vào những bộ phim không phải Hollywood -nhữngphim bằng tưởng tượng chuyển những mong đợi của chúng tatới phim tội phạmgiật gân.

Nhiều thể loại phim bắt nguồn từ phương tiện truyền thông khácphần nào qua vay mượn các quy ước hiện hữu. Kịch mêlô có tiền bối hiển nhiên trong kịch sân khấuvà các tiểu thuyết nhưUncle Tom’s Cabin. Các kiểuloại hài hướccó thểđược truy nguyên vềnhững màn khôi hài hoặc tiểu thuyết hài hước. Phim ca nhạc cầu việncả hài kịch âm nhạcvà các bình điểm khác nhau.

Tuy nhiên phương tiện truyền thông điện ảnhluônáp đặt nhữngphẩm chất và hoàn cảnh đặcthù của nó lên một thể loại kế tục. Ví dụ, tiểu thuyết miền Tây đãphổ biếnvào thế kỉ 19. Thế nhưng, dù nền điện ảnh đã thành công về thương mại vào năm 1895, tiểu thuyết miền Tây vẫnkhôngđược dựng thành phim cho tới mãi sau năm 1908. Tại sao lại có sựtrì hoãn này? Rất có thểlà độ dài lớn hơn của phim thời bấy giờ (chỉ dàikhoảng 15 phút) và sự xuất hiệncủa một số xưởng phim với các hãng phim củadiễn viên ký hợp đồng đãkhuyến khích quay phim nhiều hơn tại hiện trường. Tiếp đó, việc sử dụng những phong cảnh Mỹ chưa bị tàn phá đãnuôi dưỡng những câu chuyện vềvùng tiền tiêu, và phim miền Tây nhanh chóng trở thành một thể loại cực kỳ phổ biến. Nó cũng là thể loại đặcbiệt Mỹ, đem lại cho phim Mỹ một con đường cạnh tranh trong thị trường quốc tếđang phát triển. Vì vậycácthể loại phim đều có lịch sử của chúng, kết hợp nhữngvay mượn từ những loại hình nghệ thuật khác và sự cách tân rõ rệt.

Hầu hết thể loại chính và phụ trở nên ổnđịnh khi một bộ phim thành công và được bắt chướcrộng khắp. Tuy nhiên, các thể loại mớivà thể loại phụ khôngđược nhìnnhận sau bộ phim thành côngđầu tiên đó, vì về định nghĩa, một thể loạigồm một nhóm những phim giống nhau. Nhưng sau một vài phim giống nhau xuất hiện, mọi người bắt đầu so sánh chúng. Chẳng hạn cuối những năm 1990, thuật ngữ thô tục/tục tữu (gross-out) được áp dụng chomột nhóm phim,bao gồm Ace Ventura, Pet Detective: There’s Something about MaryvàAmerican Pie. Nhưng các nhàphê bìnhsau đó lại tìm thấy dấu vết của thể loạiphụ “mớimẻ” này ởcác phim hài rất có ảnh hưởng, như Animal House (1978) và Porky’s (1981).

Tương tự, khi câu chuyện kỳ ảo gắn với truyền hình Pleasantvillexuất hiện năm 1998, một số nhà phê bìnhlại gắnnó vớinhững phim có thể so sánh, như Big (1988), Dave (1993), Splash (1984), Peggy Sue Got Married (1986), Groundhog Day (1993), The Truman Show (1998) và Sliding Door (1998). Richard Corliss đã gợi ý một thuật ngữ mới cho thể loại phụnày,chuyện kỳ ảo về sự hoán chuyển(fantasies of displacement). Lisa Schwartzbaum đã gọi nhữngphimnhư vậy làphim hài huyễn ảo (magical comedies). Một khi cụm từ này hay cụm từ khác sẽ trở thành lối nói thôngthường, nhiều khán giảcó thể nhận ra rằng những phim này có chung những đặc điểm khu biệt chúng với các phim khác. Những bình luận như vậy của các bình điểm gialà con đường mà theo đó cácthể loại phụ mới ra đời được công nhận.

Khi một thể loại ra đời, dường như không có mô hình phát triển cố định. Chúng ta có thể hy vọngnhững phim ra đời sớm nhất củathể loạiđólà “thuần khiếtnhất”, còn sự hòa trộn thể loại xuất hiện ở cuối thời kỳ. Nhưng sự pha trộn thể loại có thể diễn ra rất sớm. Whoopee! (1930), một phim ca nhạc, ra đời ngay từ thửa bắt đầu của phim thoại, đồngthời cũng là phim miền Tây. Just Imagine(1930), một trong những phim khoa học viễn tưởng có âm thanh đầu tiên,lại có một bàihát vui nhộn. Một số sử gia cũng suy đoán rằng một thể loại chắc chắn sẽ đi từ thời kỳ chín muồi đến thời kỳ giễu nhại, khi đó nó bắt đầu nhạo báng cácqui ước củachính mình. Tuy nhiên, bộ phim miền Tâythời kỳ đầu, The Great K & A Train Robbery (1926), lại là một sự giễu nhại hoàn hoàn thể loại của nó. Những phim vui nhộn thời kỳ đầuthường biến việc làm phim thành chủ đề vàchọc cườikhông thương tiếc chính mình, như trongbộ phim khôi hài His New job(1915) của Charlie Chaplin.

Thường là cácthể loại khôngduy trì được sự thành công liên tục, mà sự phổ biến cólên có xuống. Những thời kỳ thể loại còn phổ biến được gọi là chu kỳ.

Một chu kỳ là một lớpnhững phim cùng thể loại được công chúng nồng nhiệt chào đón và ảnh hưởng mạnh mẽ suốtmột giai đoạn đặc biệt. Chu kỳ có thể diễnra khi một phim thành công tạo nên cơn sốt bắt chước. The Godfather khởi phátmộtcơn lũ ngắn ngủi củaphim gangster. Trong những năm 1970 có một chu kỳ phim về thảm họa(Earthquake, The Poseidon Adventure). Gần đây hơn đã có một chu kỳ phim hài dànhcho những thiếu niên hâm mộ(Wayne’s World, Bill and Ted’s excellent Adventure, và Dude, Where’s My Car?), những phimbuddy-cop[1](Lethal Weapon và hậu bối của nó), những bộ phim chuyển thể từ những cuốn sách hài hước (Batman, Spiderman), những bộ phim kinh dị lãng mạn nhằm vào những khán giả nữ (Dead Again, Double Jeopardy), và những vở kịch miêu tả thời kỳ trưởng thànhcủa những người hàng xóm MỹPhi(Boyz N The Hood, Menace II Society).Một vài quan sát viênđã dự đoán rằng phim khoa học viễn tưởng sẽ quay trở lại vào những năm 1970,nhưng Star Wars đã tạo ra một chu kỳ dài. Dườngnhư một thể loại không bao giờ chết. Nó có thể lỗi mốt trong mộtthời gian,nhưng sẽ trở lại trong trang phục hợp thời trang. Loại phim sử thithanh gươm và chiếc khốthời cổ đại đã phổ biến trong những năm 1950 và 1960, sau đó biến mất cho đến khi Ridley Scott tái tạovà được ca ngợi trong năm 2000 với Gladiator - thu hútcác nhà làm phim khác thực hiện những đề tàitương tự.

Một trong những cách thông thường nhấtmà theo đó thể loại thay đổi và phát triển thể loại phụ là sự hòa trộn các qui ước và sự mô tảmang tínhhình tượng. Sựhòatrộn thể loại rất phổ biến trong suốtlịch sử làm phimthông thường. Phim ca nhạc dường như có khả năng pha trộn với hầu hết các chủ đề. Trong những năm 1930 và 1940, nhữngchàngcao bồi biết hát như Roy Rogers và Gene Autry gắn phim ca nhạc với phim miền Tây. Có cả những phim mêlôca nhạc như Yentl và cả ba phiên bản của A Star is Born.The Rocky Horror Picture Showđã tạo nên một phim ca nhạc kinh dị. Alienđược pha trộn giữa những yếu tố của phim kinh dị với phim khoa học viễn tưởng bằngcách xử lý hình thức sống chưa biết đến như một sinh vật giấu mặt đáng sợ, có thể gây ấn tượng bất cứ lúc nào: con tàu vũ trụ trong thực tếđã trở nên giống như một ngôi nhà tối tămcũ kỹ của những tập tụckinh hoàng trước kia. Blade Runner pha trộn giữa khoa học viễn tưởng và chuyện trinh thám, cònBilly the Kid vs. Dracula gắn vớiphim miền Tây và phim kinh dị - hai thể loại dườngnhưkhátương khắc.

Phim hàidường như có khả năng làm động lực chosự pha trộn của hầu hết cácthể loại có khả năngtưởng tượng, như trong Mighty Aphroditecủa Woody Allen. Phim này lồng vào một màn đồng diễn bi kịch Hy Lạp (đượcquay trong trang phục như thật ở cácnhà hát Hy Lạpcổ đại) để bình luận, ở quãng nghỉ giữa các hồi,những biến độngvà bướcngoặt củamột hài kịch lãng mạn thời hiện đại vềmột người đànông đang cốgiúp một cô gái điếm cưới chồng và tìm được một nghề lương thiện.

Trong một vài trường hợp, cácthể loại ảnh hưởng và pha trộn với các thể loạikhác xuyên qua cácnền văn hoá. Thể loại Samurai của người Nhật, với những qui ước của nó về kiếm thuậtvà báo thù, pha trộn nhuần nhuyễn với một thể loại đốixứnglà phim miền Tây. Sergio Leone xây dựngphim miền Tây của Ý For a Firstful of Dollar do ông sản xuất xungquanh cốt truyện Yojimbo của Akira Kurosawa, và Seven Samurai của cùng đạo diễn người Nhật tạo nền tảng cho phim miền Tây The Magnificent Seven của Hollywood. Tương tự,hứng thú của người hâm mộ khắp nơi với điện ảnh Hồng Kông những năm 1980 và 1990 đưa anh em Wachowski tới việc pha trộn ảnhhưởngkhoa học viễn tưởng kĩ thuật cao với việc trình diễnvõ thuật Hồng Kông trong The Matrix.

Những pha trộn như vậy thường được nhìnnhận một cách có ý thức từ phía các nhà làm phim cũng nhưkhán giả. Nhà sản xuất phim có thể dùngnhững yếu tố của haihay hơn nữa những phim thành công, pha trộn chúng và đan bệnchúng thành một quan niệm hoàn toànmới. Tương tự, người xem thường so sánh những phim mới với những phim đang hiện hữu. Nếu một ai đó khôngxem Pleasantville hỏi một người bạn bộ phim này thế nào, câutrả lờicó thểlà “Nó là một dạng hỗn hợp củaThe Truman Show và Back to the Future”. Nghĩa là đólà một bộ phim kỳ ảo gắn với truyềnhình nhưng nó cũng có một yếu tố khoa học viễn tưởng là một cỗ máy thời gian.

Tuy nhiên việc các thể loại cóthể tan hòavàonhau khôngcó nghĩa là không cónét khác biệtgiữa chúng. The Matrix không ngăn cản chúng taphân biệt các phim võ thuật Hồng Kông chuẩn mực với những câu chuyện khoa học viễn tưởng Hollywoodchuẩn mực. Mặc dù chúng ta không thể trói buộc một miêu tả đơn lẻvềmột thể loại sẽ áp dụng cho mọi thời đại, chúng ta vẫn có thể nhận ra rằng ở một giai đoạn của lịch sửđiện ảnh, người sản xuất, nhà phê bình và khán giả đềucố phân biệtloại phimvớiloại phim khác.

“Do vậy nó là một thể loại hài giật gân chính trị tâm lý với một tấm lòng”

“Với một tấm lòng. Và giống như Ghost gặpMachurian Candidate”.

• Đối thoại giữa nhà sản xuất và nhà biên kịchtrong cảnh mở đầu phim The Player của Robert Altman.

... (Còn nữa) 

Trần Hải Yến (dịch)