Thách thức mà người lữ khách của Nguyễn Công Trứ phải đối mặt trong quá trình hợp nhất quan niệm làm người của Đạo gia và Nho giáo đã tạo nên sự xung đột. Chương này sẽ chứng minh rằng thơ ca có thể là công cụ để chuyển hướng và dung hòa xung đột bằng cách chỉ ra cách kiểm soát nó, nhờ thế cho phép lữ khách vượt qua xung đột và học hỏi được từ đó. Thơ ca tự nó không đưa ra một giải pháp lý thuyết nào cho những xung đột và căng thẳng, nhưng nó thực sự trở thành một phương tiện bộc lộ bản thân, qua đó diễn tả mâu thuẫn và xung đột.

Đối với Nguyễn Công Trứ thơ ca đáp ứng được ít nhất hai mục tiêu. Thứ nhất là sự thoải mái có thể đạt được thông qua khả năng của thơ ca nhằm đánh thức phản ứng mỹ học trước xung đột thông qua quá trình hướng sự chú ý của con người trở lại với hiện tại, đồng thời nuôi dưỡng và tham gia vào trải nghiệm thẩm mỹ. Nói theo cách nào đó điều này giống như có thể tự giễu mình trong những hoàn cảnh đầy sức ép. Thơ ca đem đến cơ hội chứng kiến một trải nghiệm, một hoạt động, hoặc một khía cạnh cuộc sống nhìn từ góc độ khác. Nguyễn Công Trứ thể hiện điều này trong thơ ông thông qua những ẩn dụ về thời gian và mối quan hệ giữa người lữ khách và thời gian. Quan niệm cho rằng mọi thời điểm luôn là hiện tại, rằng thậm chí ngay hiện tại cũng có một cái phổ quát neo giữ con người với cái vô tận, cũng đóng vai trò nhất định trong nhận thức và cách thể hiện thời gian của Nguyễn Công Trứ. Cái phổ quát này được thể hiện qua những trải nghiệm thơ ca. Và bằng việc diễn tả thời gian vừa như một giọt nước vừa là cả đại dương, thơ ca cho phép người lữ khách trải nghiệm và nhìn những sự việc giống nhau theo nhiều cách khác nhau.

Hai là, thơ ca có thể đưa người đọc đi giữa những xung đột và thương lượng với những đòi hỏi chung nhờ đó nới lỏng sự câu thúc về hình thức của xã hội và hướng sự chú ý của người đọc từ những hoạt động cụ thể trước mắt sang một địa hạt khác rộng lớn hơn và vui vẻ hơn. Trong địa hạt này, người lữ khách được trang bị tốt hơn để nhận thức và rồi thương lượng với những đòi hỏi và xung đột trong cuộc sống. Nhận thức của người lữ khách được nâng cao do những trải nghiệm thẩm mỹ từ thơ ca, nhờ đó anh ta có thể chỉn chu bổn phận khiến người đời phải khâm phục trong khi phải đối mặt với những yêu cầu và xung đột đầy mâu thuẫn. Một trong những cách tạo dựng tầm nhận thức mở rộng đó là thông qua sự thấu hiểu về tầm quan trọng của sự vui chơi và cái nhìn khoáng đạt hơn về tồn tại. Thơ ca đề cập tới tính khôi hài hay cái nhìn khoáng đạt hơn về thế giới đồng thời nới lỏng cảm giác của người đọc về những nghi thức gò bó và sự khẳng định của cá nhân. Trong quá trình này, thơ ca giúp người ta có được niềm vui nhờ đạt được cảm giác cân bằng và tầm nhìn mới. Nhằm giúp lữ khách thương lượng ổn thỏa với ngổn ngang các xung đột và đòi hỏi của cuộc đời, nhà thơ đã tái tạo và dành nhiều tâm sức cho khoảnh khắc trữ tình hay “trải nghiệm đến tận cùng và nhận thức sâu sắc vô thủy vô chung của nhà thơ về bản thân và vũ trụ.” Chính ở điểm này, ông đã khẳng định lại niềm tin vào bản chất của con người hay nhân. Do vậy, cách truyền tải bằng thơ đã giúp người lữ khách có thể mở rộng tầm nhìn đồng thời duy trì và phát triển cái nhìn về cuộc đời từ nhiều góc độ khác nhau, nhờ đó anh ta có thể có được lựa chọn phù hợp cho mình và giảm thiểu hoặc vượt qua những xung đột trong đời sống. Cách này đưa lại một diễn đàn rộng rãi trong đó giải pháp được xác định để lữ khách “tu thân” và “trị quốc”, “bình thiên hạ”.

Thông qua thơ ca, Nguyễn Công Trứ cũng xóa tan được nỗi tự hoài nghi về khả năng đóng góp hoặc tham gia của mình vào quá trình sáng tạo của Trời-Đất, và bằng cách khẳng định một lần nữa niềm tin vào chữ nhân ông đã vượt qua được cảm giác vô nghĩa bắt nguồn từ sự phù du của bản thân và tính hữu hạn của nó. Một trong những cách tái khẳng định lại niềm tin này là thông qua việc đạt được niềm vui khi theo đuổi những thú vui nhàn nhã. Nhờ vậy ẩn dụ về vui chơi và thực tại có rất nhiều điểm chung. Những ẩn dụ của Nguyễn Công Trứ nhằm diễn tả niềm vui được tự do và không bị câu thúc sẽ được bàn đến ở phần sau của chương này. Ngoài những ẩn dụ về thú say nhằm diễn đạt trạng thái tự do và không bị bó buộc, Nguyễn Công Trứ còn sử dụng ngôn từ diễn đạt sự vui chơi và phóng túng – một cách để dung hòa xung đột. Thơ ông thôi thúc người ta vui chơi, và tôi sẽ khảo sát cách ông nhấn mạnh hoạt động này trong vai trò ẩn dụ của nó, đồng thời tìm hiểu cách ông nhìn nhận sự rong chơi phóng túng như công cụ để thương lượng và vượt qua những xung đột trong cuộc đời.

Sau khi thảo luận về những ẩn dụ chính này, tôi sẽ bàn về vấn đề Nguyễn Công Trứ có niềm tin chắc chắn rằng con người có thể trải nghiệm trạng thái hòa nhập hoàn toàn vào dòng chảy cuộc sống hay dòng năng lượng vũ trụ trong khi vẫn sống giữa bao lạc thú trần tục. Rong chơi và hòa nhập hoàn toàn vào dòng chảy cuộc sống có vẻ như đối lập với nhập thế. Tuy nhiên, tôi sẽ chứng minh được rằng, với Nguyễn Công Trứ điều này là không đúng. Sau đó, tôi sẽ tìm hiểu quan niệm ngao du hay rong chơi thư thái. Sự rong chơi thư thái liên kết những chủ đề và ẩn dụ đã được thảo luận từ các chương trước lại với nhau: thời gian, thú say, rong chơi và bông đùa, và chuyên tâm vào việc mình làm.

Một phản ứng đầy chất thơ trước sự phù du của đời người

Hãy cùng xem xét nguồn gốc của những xung đột mà nhân vật lữ khách của Nguyễn Công Trứ đã trải qua. Một mặt, ông chỉ ra rằng người lữ khách vui khi đạt được những mục tiêu chính trị và phận sự mà anh ta tự đặt ra cho mình; và mặt khác, ông lại khắc họa niềm vui nhờ thuận theo sự an bài của phận mệnh. Qua đó, nhà thơ đưa ra hai thái độ hay cách sống khá đối nghịch: một là thỏa nguyện bằng cách hiện thực hóa mục tiêu trả nợ công danh lợi, bằng cách hành động trực tiếp; một lại bằng cách chấp nhận số phận và hài lòng với giới hạn của mình. Sức ép từ việc nỗ lực kết hợp hai quan điểm này tạo ra xung đột lớn nhất cho người lữ khách của Nguyễn Công Trứ.

Nguyễn cũng nhận ra xung đột tất yếu đó khi cố duy trì sự cân bằng giữa những phận sự chính trị- xã hội và sự hoàn thiện cá nhân. Ông thừa nhận sự cần thiết phải chú ý tới giới hạn của việc phát triển cá nhân theo một trong hai chiều hướng đó mà không làm tổn hại đến con người cá nhân của mình. Bằng cách đồng nhất làm một với nhân quần và qua đó ràng buộc bản thân với những mục tiêu và giá trị của cộng đồng đó, cá nhân sẽ tuân thủ kế hoạch hành động và cách sống giống như cộng đồng mà không gây ảnh hưởng nào đến định hướng đời mình. Tuy nhiên, để đi theo con đường đó, người ta cần phải phủ nhận khí chất duy nhất chỉ có ở mỗi cá nhân và gần như chắc chắn rằng cuối cùng điều này sẽ dẫn đến vỡ mộng. Không thể phủ nhận được rằng những ràng buộc của Nguyễn Công Trứ với các giá trị và mục tiêu của xã hội đương thời không ngăn nổi ông nhận ra và phải nếm trải nỗi thất vọng, vỡ mộng, bất mãn. Nguyễn Công Trứ than rằng, “Nỗi nọ đường kia xiết nói năng, Đêm nằm không ngủ biết mần răng?” (“Cảnh lữ thứ”). Thơ ca của ông thường xuyên  nhắc đến những cảm xúc này, sản phẩm của việc theo đuổi chính trị, vì vậy Nguyễn Công Trứ đã nếm trải trước tiên mặt trái của việc ràng buộc quá chặt chẽ với địa hạt chính trị - xã hội. Kết quả là Nguyễn Công Trứ tự hỏi mình và người đọc để xem làm thế nào một người có thể là một thành viên tận tụy trong cộng đồng chính trị - xã hội mà không bị những quy định về vai trò và chức năng xã hội trói buộc. Cả Nho giáo và Nguyễn Công Trứ đều cho rằng trở thành một phần của tổng thể đòi hỏi người ta phải có một niềm tin rằng ý thức về bản thân của con người ta sẽ không biến mất mà sẽ được xác nhận bằng lễ nghi và các hoạt động được tiến hành trong khuôn khổ xã hội. Vì thế, Nguyễn Công Trứ buộc người đọc tự hỏi mình: làm sao con người ta có thể ưu tiên cho đời mình để làm cho cuộc đời chính trị - xã hội và đời sống cá nhân hài hòa và cân bằng?

Nguyễn Công Trứ khẳng định rằng cái nhìn của ông về sự cân bằng, hài hòa, việc làm người, phận sự nuôi dưỡng và hiện thực hóa điều nhân, khẳng định lại mình với tư cách là một thành viên của xã hội nhân quần đồng thời khẳng định rằng hành động của con người mang tầm vóc vũ trụ. Nguyễn nhận ra tầm quan trọng của tính thống nhất và kiên định trong khi đồng nhất với nhân và tin tưởng vào nó. Dù thế nào, ông cũng phải nhào nặn cuộc đời mình theo cách nhìn đó: cá tính của một người được quyết định bởi sự gắn bó chặt chẽ của anh ta với toàn thể và bởi sự mở rộng của chính anh ta để bao chứa trong mình cả cái toàn thể đó, chứ không phải bằng những hành động hay những mục tiêu cá nhân đang theo đuổi hay đã đạt được.

Một quá trình xã hội hóa như vậy gần như không thể tránh khỏi thất vọng, tuyệt vọng và vỡ mộng bởi thế giới không hề hoàn hảo, và những nỗ lực của con người nhằm hiện thực hóa một lý tưởng như thế có thể thất bại ngay. Bởi con người không hoàn hảo và chính sự không hoàn hảo đó góp phần tạo ra cảm thức về sự không hoàn thiện và bất lực của anh ta nhằm hoàn thành trọn vẹn những nghĩa vụ và trách nhiệm của mình, đặt quá trình hoàn thiện nhân cách của con người dựa trên việc người ta có thể ôm lấy cuộc đời mà không có sự ích kỷ hay những khát vọng tự thỏa mãn là gần như bất khả thi. Vì thế, nhằm có được cảm giác thỏa mãn ngay cả khi đối mặt với sự không hoàn thiện trong lĩnh vực chính trị xã hội, nhà thơ cần phải có bước nhảy vọt trong niềm tin và tin rằng hành động của anh ta mang tầm vóc vũ trụ. Tuy vậy, con người, vốn không giỏi duy trì một sự bao quát toàn thể và có thể lại phải nếm trải cảm giác thiếu hụt trong khi phát biểu và thực hiện sự phát triển bản thân để thâu chứa cái toàn thể. Cho dù có cố gắng đến mấy, cái cảm giác về sự không hoàn thiện và xung đột vẫn tồn tại, khi hiện hữu trên đời này anh ta chỉ sống trong một khoảnh khắc cụ thể nào đó, và cái chí của anh ta dồn cả vào việc trả món nợ với đời thông qua những hành vi đạo đức cụ thể. Và, sự nhấn mạnh vào tính nhất thời của một hành động cụ thể dường như là phủ nhận việc là một phần của cái toàn thể. Nói cách khác, hầu như không thể nào đồng thời vẫn vừa là một hạt cát lại vừa là cả sa mạc.

Đồng thời, lữ khách tin rằng anh ta có tiềm năng sáng tạo cùng với Trời, Đất và vạn vật bởi những hành động đạo đức cụ thể của anh ta mang trong nó ý nghĩa vũ trụ.

Đối với Nguyễn Công Trứ, thơ ca đưa đến một giải pháp như vậy. ở đây chúng ta phải xem xét đến khái niệm thời gian, một khái niệm đóng vai trò chủ chốt trong thơ Nguyễn Công Trứ và trong ý thức làm người của ông. Khi ông phát biểu về tính phù sinh của con người là ông nỗ lực tạo dựng một quan điểm, một tình huống thơ ca, một cách nhìn hay một ngữ cảnh.

Như vậy ẩn dụ thời gian nên được hiểu theo cách này: thời gian là vàng bạc, và con người nên phản ứng nhạy bén với sự phù sinh của mình bằng cách chú tâm vào chính cuộc đời. Thời gian rất quý giá và là một nguồn hữu hạn. Thế nên, Nguyễn Công Trứ thuyết phục người đọc hãy sử dụng thời gian thật hợp lý. ẩn dụ này và hàm nghĩa của nó là để nhằm thay đổi cách nghĩ về cuộc đời. Vì thời gian là vàng, nên ta phải thận trọng và nghiêm túc; không chỉ đơn giản là sử dụng thời gian, chúng ta cần phải đầu tư, cống hiến, chia sẻ, và cho đi thời gian của chính chúng ta một cách có ý thức. Điều này sẽ khiến chúng ta tiến dần đến chỗ trở thành con người hoàn thiện. Trong Luận ngữ, (chương IX,17), Khổng Tử mô tả thời gian dưới dạng “cái trôi đi” hay “trôi đi”. Như vậy quan niệm của Nguyễn Công Trứ và Nho giáo về thời gian là tương thích, nếu không muốn nói là hoàn toàn thống nhất. Và với thời gian mà con người thực sự có được, Nguyễn Công Trứ không khuyến khích người ta chỉ tuân theo những thuyết ăn chơi hưởng lạc. Ông chỉ muốn mở đường cho một cách phản ứng mới trước sự phù du của đời người và thôi thúc người đọc hãy phản ứng tích cực trước quỹ thời gian hữu hạn đồng thời tham gia vũ điệu cuộc sống.

Trong tiếng Việt, hai từ thì và thời gian (nhịp điệu và mùa trong không gian) đề cập đến thời gian như một điều gì đó phù hợp theo hình mẫu của tự nhiên.

Trong bài thơ “Chơi xuân kẻo hết xuân đi,” Nguyễn Công Trứ đã nhắc nhở người đọc về sự phù sinh của đời người, và ông cho rằng tiêu thời gian cho thú thanh nhàn là khôn ngoan. Nhìn bề ngoài, lời khuyên này nghe có vẻ mỉa mai. Cái chỉ dụ hoa mỹ này không phải là nhằm vẽ ra một bức tranh tiêu cực về làm việc mà là để hướng người đọc chú ý vào thực tế rằng việc tạo ra ý nghĩa cuộc sống bằng cách dấn thân và sáng tạo là tùy thuộc mỗi người. Chủ đề này xuất hiện khá nhiều lần trong các tác phẩm của Nguyễn Công Trứ. Hãy cùng xem cụ thể Nguyễn Công Trứ đã diễn đạt nó ra sao trong “Chơi xuân kẻo hết xuân đi,”

Thật thú vị là bài thơ này rất giống những bài thơ do nhà thơ thời Hậu Hán, Trang Tử sáng tác, cả về nội dung và hình thức.

Lại mang lấy lợi danh vinh nhục,

Sự ngắn ngủi của đời người là một lý do khiến con người nỗ lực hơn nữa để nhận thức về cuộc đời và phản ứng sao cho phù hợp. Nguyễn Công Trứ tiếp tục bằng việc mời người đọc xem xét lựa chọn của ông:

Tế suy vật lý tu hành lạc,

Sự lựa chọn được trình bày trong những đoạn trên là sự lựa chọn giữa lạc thú và danh tiếng hay sự công nhận của cộng đồng và ở đây Nguyễn ngụ ý rằng sự chọn lựa hoạt động sẽ hình thành định hướng cho đời người và đóng góp vào hoặc ngăn cản quá trình hoàn thiện hóa con người. Nguyễn khuyên ta thay vì thờ ơ thì hãy chuyên tâm ứng phó với sự phù du của mình và những khuynh hướng của nó.

Song bất nhân mà lại chí nhân,

Như vậy ở đây, Nguyễn Công Trứ đã tán thành thú chơi hơn là nghĩa vụ, coi đó là con đường đi đến cuộc sống viên mãn. Tuy nhiên, ông cũng rất báo trước rằng “nghề chơi cũng lắm công phu”. Để chơi được, theo cái cách có thể thúc đẩy sự phát triển bản thân, là cả một nỗ lực đòi hỏi phải hết lòng và chuyên tâm có chủ đích.

Nguyễn khẳng định rằng việc dung hòa những xung đột và lựa chọn trong cuộc sống có thể thực hiện bằng cách bắt chước theo những mẫu hình năng động trong tự nhiên. Trong bài "Cán cân tạo hóa” ông viết:

“Giải trí” (engage in leisurely activities) không thể được hiểu theo nghĩa đen là quá ham mê theo đuổi cái đẹp và hưởng thụ vật chất. Trái lại, nó đề cập đến những thú vui thẩm mỹ nhằm mục đích nuôi dưỡng đạo đức. Khổng tử khuyến khích các môn đệ của mình cố gắng dung hòa giữa công việc và nghệ thuật hay phát triển cái đẹp như một cách để tu dưỡng đạo đức. Nhà thơ đã nhận ra một nghịch lý liên quan đến thời gian. Thay vì thất vọng bi quan, nhà thơ kêu gọi người đọc hãy nhập thế hoàn toàn và dùng thơ ca để phát biểu những suy nghĩ sâu sắc và đưa ra một cái nhìn mới mẻ có thể đưa họ vượt qua những xung đột trong cuộc đời. Có nhiều thời gian thôi thì chưa đủ, tất cả thời gian mỗi người có được đều cần phải được dùng vào những thú vui thanh nhàn giúp thúc đẩy sự tu dưỡng đạo đức, cũng như các hoạt động chính trị - xã hội – người lữ khách phải sống như thể là một nghệ sĩ đang sáng tạo.

Nên, muốn tìm được sự cân bằng cần thiết để trở thành một nghệ sĩ đang sáng tạo, người ta cần phải tự giải thoát mình khỏi nhàm chán và phù du. Nhà thơ nhắc đến sự trần tục của mình trước khi nhắc đến sự phù sinh nhằm thuyết phục người đọc chú ý đến hoàn cảnh của ông và tham gia vào hoặc phát triển bản thân để ông có thể dang tay đón nhận chính sự phù du của mình bằng cách tham gia vào đời sống thẩm mỹ. Nhưng Nguyễn than rằng:

Đôi kẻ biết sao không tỉnh lại,

Nhà thơ cảm thấy rất đau đớn và thất vọng trước sự bất lực của những người xung quanh không thể “tỉnh lại” để nhìn rõ cuộc đời và những lựa chọn của nó, Nguyễn nhận thấy sự tồn tại của con người luôn mong manh, ngắn ngủi, nhưng đầy lựa chọn và nhu cầu, bao gồm cả nhu cầu thành đạt và có vai trò trong cộng đồng (lợi, danh, vinh, nhục). Những hoạt động để sống và cống hiến cho cộng đồng là cần thiết, và chúng dùng cả quĩ  thời gian quý giá. Vì thế dường như nhà thơ đang chỉ ra rằng người ta sẽ luôn hoàn thành nghĩa vụ của mình rồi vẫn cứ tin là còn thời gian để theo đuổi  thú vui. Nhưng, nếu không tìm thấy thú vui, thì những yêu cầu hay nghĩa vụ của đời người, bởi chúng thay đổi theo năm tháng, có thể sẽ nắm lấy cơ hội và tận dụng mọi thời gian có thể. Nhà thơ xót xa khi thấy thời gian trôi qua và sợ hãi nhìn thấy kết cục không thể tránh khỏi, khi “Xuân một khắc dễ nghìn vàng đổi chác”. Sự phù du của kiếp người có thể khiến người ta sững sờ, và những mối liên hệ song hành (thể hiện sự đối lập hoặc mối liên hệ) và sắc thái trong thơ ca có thể làm lộ ra những cách nhìn khác nhau, ẩn kín hơn về cuộc đời, hàm chứa một nhận thức thẩm mỹ và có thể làm giảm xung đột giữa yêu cầu của đời sống với sự theo đuổi cái đẹp bằng cách hướng sự chú ý của con người ra khỏi cái cụ thể nhằm hướng tới cái nhìn toàn diện hơn hoặc vào việc sống hết mình (tham gia vào cả nghĩa vụ và mưu cầu cái đẹp) trong khi nuôi dưỡng nhân cách.

Chấp nhận sự phù du và những giới hạn của con người trong khi vẫn tìm kiếm cách sống đẹp đồng thời tu dưỡng nhân cách là những dấu hiệu của lòng can đảm và sự sáng tạo. James Liu, trong cuốn Nghệ thuật thơ ca Trung Hoa đã giải  thích rằng chính bởi đời người ngắn ngủi phù du nên nó càng quý giá và đáng sống

Nhà thơ dường như không ngừng hướng sự chú ý của người đọc tới nghệ thuật sống, bất chấp khoảnh khắc tồn tại ngắn ngủi - khoảnh khắc đối mặt với sự phù du hay tính hữu hạn của chính mình - và tới nỗ lực sống cuộc sống một cách điêu luyện.

Buổi thời huân mấy khúc cầm ca,

Nhà thơ đón nhận bình minh tuyệt vời của mùa xuân, sự tái sinh (“sinh sinh trưởng trưởng”) mà ông nhìn thấy quanh mình và lấy làm buồn vì “dễ mấy ai hay” những dấu hiệu của sự sống, luôn luôn biểu hiện niềm vui của tồn tại. Bất chấp sự phù du của kiếp người và sự tồn tại hiển nhiên là không bao giờ thôi tái sinh, nhà thơ khuyên “Càng yêu thích cuộc sống, anh ta càng đạt được nhiều điều”. Ông khuyến khích người đọc nhận ra sự hữu hạn của mình và tầm quan trọng của việc kiếm tìm trải nghiệm khi tham gia hay hoạt động truy cầu cái đẹp.

Nguyễn không khuyên người đọc kiếm tìm những khoái lạc về thể xác và sự đầy đủ vật chất cho giá trị thực chất của mình, mà cho những giá trị của mình trong quá trình làm người. Một người chìm đắm trong tửu sắc sẽ làm biến dạng và rút ngắn đời mình. Mục đích của Nguyễn là mở rộng tầm nhìn của con người và khuyến khích mở rộng hệ qui chiếu về cách nhìn cuộc đời và cách sống. Cho dù nhà thơ thúc giục người đọc buông mình trong thú ăn chơi, song niềm vui mà ông nói đến và khuyến khích ở đây lại không thể đạt được bằng việc thỏa mãn những ham muốn của thể xác mà được trải nghiệm trong những khoảnh khắc đẹp hoặc phút thần hứng từ những thú chơi.

Nguyễn nhận ra tầm quan trọng của việc chú ý đến mọi khía cạnh của đời sống và khuyến khích nuôi dưỡng niềm vui bằng sự phóng tác sáng tạo bởi cuộc sống chính là một nghệ thuật. Ông nhắc nhở chúng ta về tính phù du và những khiếm khuyết của mình đồng thời hiểu rằng chúng ta có khả năng vượt qua những giới hạn của mình. Ta buộc phải tìm kiếm niềm vui bởi cuộc đời này quá ngắn ngủi và có rất, rất nhiều điều gây sao nhãng có thể cướp mất cơ hội được hạnh phúc của ta. Tuy vậy, niềm vui không phải là mục tiêu cần đạt được mà chính là cảm giác vui hay cảm giác thuộc về một cái gì đó,  cảm giác ấy là do mối liên hệ và ứng xử thẩm mỹ của con người ta đối với khoảnh khắc được nhìn nhận trong bối cảnh rộng lớn nhất của nó ta đem lại. Nguyễn ủng hộ việc phản ứng trước sự phù du của đời người, không phải bằng sự thờ ơ và bất chấp, mà từ một góc độ thẩm mỹ có được nhờ sự quan tâm, chú ý, cởi mở và vui vẻ.

Những thành tố thẩm mỹ của thơ ca

Trong thơ Nguyễn Công Trứ, sự diễn đạt mang tính thẩm mỹ là đỉnh cao của quá trình tu thân hay làm người. Làm người có nghĩa là được trau dồi và hoàn thiện, là tìm kiếm niềm vui trong dòng chảy của Đạo. Khía cạnh chính yếu nhất của Nho giáo và Đạo gia là quan điểm cho rằng làm người hay thành người là một thành tựu mang tính thẩm mỹ. Thơ ca giúp tạo ra những phản ứng thẩm mỹ trước những xung đột của đời sống bằng cách hướng tiêu điểm chú ý của người đọc tới cách nhìn khoáng đạt và toàn diện hơn về cuộc đời nhờ lôi kéo sự chú ý đó đến những mặt tích cực, liên thông, và sáng tạo của tồn tại.

Roger Ames lập luận rằng người ta không thể hiểu bản thân khái niệm Đạo khi đặt nó nằm ngoài yếu tố soi sáng các mối quan hệ và hoạt động thẩm mỹ.

“Lãnh vũ như ty trùng chức dạ,

Nguyễn đã vẽ một bức tranh gợi lên mọi cảm giác chứ không chỉ tả cảnh, chỉ có cảm xúc. Bài thơ giúp người đọc tái tạo, hồi sinh và chia sẻ một trải nghiệm thẩm mỹ với nhà thơ và với những người đọc khác. Cảm giác tất yếu khi giao thoa cảm xúc giúp người đọc nhận ra chuyển động hài hòa hay mô hình của cuộc sống đồng thời giúp xóa bỏ xung đột qua ý thức. Khi nhà thơ và người đọc cùng chia sẻ một ý thức về tính ngắn ngủi của bất cứ mùa thu nào, họ sẽ mở rộng cách nhìn để thâu chứa trong đó mọi mùa thu chứ không phải chỉ mùa thu hiện tại. Bằng cách đó, thoát ra khỏi những đòi hỏi và vật lộn tranh đấu trong khoảnh khắc này (xung đột) đế tới một nơi gần như phi thời gian, chỉ có nhận thức và hiểu biết. Và, điều này không chỉ xảy ra một lần, mà bởi người ta có thể đọc đi đọc lại thơ ca, nên quá trình này có thể lặp đi lặp lại mãi mãi.

Đường ăn chơi mỗi vẻ mỗi hay,

Thơ ca có thể chuyển khoảnh khắc nhận thức trữ tình (“Đường ăn chơi mỗi vẻ mỗi hay”) thành khoảnh khắc của phát triển văn hóa và đạo đức cá nhân. Sống, theo một nghĩa nào đó, giống như chơi nhạc. Người nghệ sĩ tham gia vào các hoạt động thẩm mỹ và sáng tạo tất yếu sẽ tìm thấy niềm vui trong sự hài hòa (hòa).

Chơi cho lịch mới là chơi

Làm một tay chơi hay nói cách khác làm một người toàn diện đòi hỏi phải có kỹ năng. Tu thân là một hoạt động thẩm mỹ và đòi hỏi phải có kỹ năng cũng như sự tương tác. Tu thân là nỗ lực vượt qua các giới hạn và sự hữu hạn của đời người bằng cách rèn giũa các giá trị của bản thân thông qua phương thức cụ thể. Theo đuổi sự phát triển đạo đức cá nhân cũng có nội hàm vũ trụ bởi lẽ trong quá trình phát triển con người Đạo của Trời cũng được biểu thị. Con người tham gia vào sự sáng tạo quá trình hài hòa của vũ trụ. Anh ta không chỉ là một nghệ sĩ đơn lẻ mà còn tham gia vào dàn giao hưởng của Trời Đất, vừa sáng tạo vừa được sáng tạo ra bởi âm nhạc đang cất lên.

Do đó, cuộc sống là nghệ thuật, và người ta cần tiếp cận với cuộc sống như một nghệ sỹ hay nhạc sĩ. Để hiểu rõ hơn bản chất âm nhạc của quá trình này, những kiến thức về sáng tác âm nhạc sẽ rất hữu ích. Ngô Thế Lân, một cư sĩ thời Hậu Lê (1770) trong lời tựa cho chương Hai cuốn Phong Trúc Tập, viết: "gió không phải là vật chất mà là khí, tre là vật chất nhưng không có tâm, bởi thế tre thu lấy gió và tạo ra âm thanh".

Nguyễn Mỹ Cô, trong phần lời tựa cho cuốn sách một người bạn, đã dùng âm nhạc hoặc thơ ca để diễn tả bản chất thống nhất và mang tính thẩm mỹ của quá trình tu thân và sự hài hòa của năng lực nhận thức trên các mặt đánh giá và cảm nhận. Ông nói "âm thanh của vạn vật rấ phong phú."

Sụ tương tác giữa giai điệu và sự hài hòa là một cách để diễn tả mô hình nội tại của Trời Đất được thể hiện trong mô hình âm nhạc của con người. Thú chơi, cũng như âm nhạc, là một hoạt động thẩm mỹ, và, để tham gia thú chơi, con người phải vượt qua bất kỳ một xu hướng tư lợi và bất cứ cảm giác lưỡng phân nào. Nhằm đạt được trạng thái này, con người cần nỗ lực lắng nghe nhạc của Trời, Nguyễn Mỹ Cô tin rằng bằng cách tham gia và chia sẻ âm nhạc của Trời, hỷ và nộ sẽ gặp gỡ nhau và cảm ứng với thế giới xung quanh để trở thành thơ ca. Khi khí chất đó chính xác là như vậy, thì thơ ca sẽ là nhạc của Trời ở trong người. Cười đến mức đau đớn, vui thú đến đam mê và dâm đãng cũng là nhạc của người. Nhạc của Trời vốn cố hữu trong vạn vật và có nhịp điệu tự nhiên, như tiếng thác đổ, rừng thông reo, chim hót vào mùa xuân, trùng kêu mùa thu, mưa rơi trên lá chuối, gió thổi, tre vờn

Âm nhạc và thơ ca kéo con người ra khỏi tình trạng đắm chìm trong những hoạt động và lo lắng thường nhật và giúp giải tỏa xung đột đời sống bằng cách khiến cho những nhu cầu tưởng chừng như đối lập trở nên cân bằng và hài hòa với nhau. Thơ ca mở ra một chiều kích mới và bộc lộ ý nghĩa tiềm ẩn bằng cách đưa ra những khả năng nhận thức ý nghĩa.

Điểm điểm trong chừng lĩnh sấu,

Nguyễn mời gọi người đọc thưởng thức vẻ đẹp tự nhiên và nhắc nhở họ rằng hạt giống của mùa xuân (sự tái sinh) nằm trong lòng mùa đông (điểm điểm trong chừng). Vì thế “âm cực dương sinh”, và nhà thơ khuyên người đọc hãy nhìn xuyên thấu qua cái giá trị bề ngoài của mọi dạng thái tồn tại trên đời, Ông không hứa hẹn sẽ đi đến một kết luận dễ đồng tình và hòa hợp nào, cũng không hứa hẹn mọi vấn đề sẽ biến mất, nhưng bằng cách sống với nhận thức thấu triệt hơn nữa, người ta chắc chắn có thể có được một cuộc sống phong phú hơn, nơi sự khởi đầu hay kết thúc không còn mấy quan trọng. Bằng cách đón nhận thay vì lờ đi những xung đột của cuộc đời phù du, âm nhạc của thơ ca mang tới cho người đọc thứ gì đó còn hơn cả sự thống nhất của lời và nhạc. Thơ của Nguyễn trong khi nói về những xung đột hay sự không hòa hợp đã lưu ý người đọc về cái khả năng hòa hợp và trọng tâm rộng mở hơn.

Từ trọng tâm rộng mở hơn này, Nguyễn kêu gọi người đọc hãy mô phỏng sự vận động của tự nhiên và nhịp điệu của vũ trụ. Bằng cách mở rộng trọng tâm, người đọc có thể biến những khoảnh khắc xung đột trữ tình thành khoảnh khắc tu dưỡng nhân cách. Người ta sẽ hiểu những mô hình đó và phản ứng một cách nhạy bén và có tính thẩm mỹ với nó. Người ta sẽ trình diễn và thưởng thức sự hòa hợp và trật tự trong suy nghĩ, cảm xúc, hành động, ngôn ngữ, sự hòa hợp với thiên nhiên và thưởng thức thẩm mỹ. Hòa ở đây là muốn nói đến những sự đa dạng, vốn chứa đựng nhiều mâu thuẫn, phải có tính tương thích, có trật tự và liên kết hài hòa,. Sự hòa hợp là một mối quan hệ trong đó những yếu tố tách biệt, thường thì vừa đối lập, vừa bổ sung cho nhau khi kết hợp với nhau thành một tổng thể.

Như vậy trong các cách biểu đạt mang tính thẩm mỹ, như rong chơi, sáng tác nhạc, thuận theo tự nhiên và tự do ngao du, nhiều thành tố khác nhau tiềm ẩn đã tập hợp lại thành một thể thống nhất, phản ánh Đạo hay bản chất vũ trụ. Sự thống nhất các mặt đối lập được nhận thấy trong sự cân bằng giữa ngày và đêm, nóng và lạnh, mặt trời và mặt trăng, nam và nữ, tích cực và tiêu cực, âm và dương – một sự thống nhất từ ngàn xưa đã trở thành quan niệm chủ chốt trong thần thoại và tôn giáo thần bí. Tính đồng vận của sự thống nhất này thể hiện năng lượng tự nhiên, có hệ thống, đầy tính sáng tạo của vũ trụ hay khí. Khí nên được hiểu là một năng lượng sáng tạo có khả năng sinh ra sự sống, đồng thời cũng là sức mạnh để điều hòa, bao chứa, và kết hợp các mặt đối lập. Bởi thế, bản chất thẩm mỹ của thơ ca thừa nhận và chất chứa trong từng câu chữ và nhịp điệu của nó những tư tưởng, chủ đề, và ẩn dụ trái ngược nhau và thậm chí là đối lập hẳn, tuy thế con người phải nắm bắt và tìm thấy được sự hòa hợp thống nhất giữa những con đường không đồng thuận để trở thành con người hoàn thiện.

            Với Nguyễn, làm là chơi mà chơi cũng là làm, và ngôn ngữ của trò chơi thường xuyên được sở dụng trong thơ ông, hầu hết đều có hàm chứa đặc điểm nào đó của trò chơi và thú chơi. Trong bài “Quân tử cố cùng”, làm và chơi nhập vào làm một không thể phân biệt. Nguyễn nói,

“Tang bồng là cái nợ,

và cuối bài thơ ông kết thúc bằng câu, “Chơi cho phỉ chí tang bồng”. Trong một trò chơi, người ta được phép mang lấy những cá tính hay vai trò khác nhau và thay đổi vai trò bất cứ khi nào thích hợp. Thú chơi, hay chơi trò chơi, cũng dành chỗ cho tiếng cười và nhảy múa, và gợi lên niềm vui. Chơi tạo dựng nền tảng cho khoái cảm thẩm mỹ. Thơ Nguyễn thường đưa cái cảm giác rằng người ta đang chơi một trò chơi và đồng thời cũng đang bông đùa. Bản chất bông đùa của thơ ông thể hiện rõ nhất trong những bài tửu thi. Những bài thơ này giúp độc giả hoặc người lữ khách hình dung ra một nhìn đời mẻ giúp đem lại một quan điểm hay sự trải nghiệm thẩm mỹ, giúp người ta tạm thời rời xa xung đột và căng thẳng của cuộc đời. Thú chơi lôi kéo và quyến rũ người đọc vào thế giới tưởng tượng của nhà thơ.

Nhân trung thụy, giác tam can nhật,

Thư giãn, tận hưởng khoảnh khắc, sang tác nhạc, (thùng thùng đôi tiếng trống) đều được mô tả như những hình thức chơi đem lại cảm nhận hay tâm trạng tích cực (khi đắc ý). Trong bài “Cầm, kỳ, thi, tửu”, Nguyễn viết, “Thơ một túi phẩm đề câu nguyệt lộ, Rượu ba chung tiêu sái cuộc yên hà”. Mặc dù nếu chỉ đọc lướt qua, những lời này có thể bị xem là khuyến khích việc uống rượu và say sưa, Nguyễn sử dụng cái say hay việc uống rượu để ngầm thể hiện một thái độ hay một cách tiếp cận cuộc đời. ẩn dụ say mở ra thêm một con đường cho sự tự biểu hiện, và một cách vừa quan sát vừa sống cuộc đời này đầy đủ nhất.

Hôm qua thường tới, tới chơi đây.

Say rượu cho phép nhà thơ dám đánh vật với “long thần”, một lực lượng ông sẽ không bao giờ dám mạo phạm khi tỉnh; cái thiêng và cái tục không còn có có thể phân biệt. Trong khi say hay đang mê mải, óc suy xét và trạng thái cảm xúc bị thay đổi. Và say rượu có thể biện hộ cho hành vi bốc đồng và không chuẩn mực. Nguyễn không khuyên người đọc quá ham mê rượu hay lấy việc uống rượu làm đầu. Trái lại, ông sử dụng ẩn dụ về say rượu và về khả năng của nó trong việc tạo ra sự thay đổi trạng thái để mở ra một cách mới trải nghiệm cuộc đời.

Nghĩ đến gần xa khéo gớm thay!

“Lòng người mỏng tựa mây” và dễ bị tàn phá trong cuộc đấu tranh vì danh lợi. Nhà thơ khuyên hãy luôn tâm niệm điều này và lánh xa thế tục. Một cách để lánh xa thế tục là học theo người say. Làm như vậy tức là nhà thơ hay người đọc đang hòa mình vào sự trải nghiệm hay niềm vui vì được uống no say những nếm trải cuộc đời; vì thế, say rượu phải được hiểu một cách đầy ẩn ý. Cảm xúc oán giận và tỉnh mộng của nhân vật trữ tình được xoa dịu và cả người đọc lẫn nhân vật trữ tình đều được định hướng để chú ý tới việc tu thân hay tới cuộc sống.

Này tiếng đàn tinh tính tỉnh tình tinh,

Trong một bài thơ khác, nhân vật trữ tình giải thích cụ thể hơn trạng thái say của mình, “Đánh ba chén rượu khoanh tay giấc/Ngâm một câu thơ vỗ bụng cười” (“Hành tàng”). Anh ta không bị cuốn vào bất kỳ một hoạt động thế tục nào, và không bị chi phối bởi mọi thứ trong cuộc đời trong khoảnh khắc hiện tồn của mình. Anh ta tìm thấy niềm vui trong việc uống rượu và thưởng thức thơ ca. “Vỗ bụng cười khà” mô tả người nào đó trong một trạng thái hoàn toàn tự do và hạnh phúc. Say sưa mang đến sự vui đùa và tự nhiên. Tiếng cười thể hiện sự thỏa mãn trong những hoạt động thẩm mỹ và cũng có thể được hiểu là nhân vật trữ tình đang “cười” vào mặt những kẻ “tự cho mình là khôn ngoan” và những kẻ để mình mắc vào con đường tìm kiếm danh lợi trong nhân gian.

Tiếng cười nói lên nhận thức của người ta về bản thân cũng như về người khác. Người ta cười bởi vì người ta “thức tỉnh” khỏi giấc mộng, và cũng cười bởi vì “mộng” và “thức”, “tỉnh và “say” đã lẫn lộn với nhau, nên không cần phải sáng suốt để mà làm gì. Trong vở tuồng (một loại kịch cổ) có tên “Tửu hội”, Nguyễn viết, “Anh đây thực mượn rượu để xem kẻ say, người tỉnh/Dường cô cùng mượn rượu để xem kẻ trí, người ngây.”

“Trót đà khuy sớm với ma men

Say rượu cũng được Trang Tử dùng để miêu tả nghệ thuật làm chủ cuộc đời và là một bí quyết đạt tới cuộc sống hài hòa và vui vẻ. Say rượu giúp người ta không còn bận tâm đến chuyện người đời đánh giá thế nào về công danh, cũng như phân biệt xấu tốt, giàu nghèo. Với Trang Tử, khi say người ta thường buông thả mình và không còn kiểm soát được mọi thứ xung quanh cũng như cử chỉ hành vi của chính mình. Như ông đã nhấn mạnh rằng,

            Khi một người say ngã xe, dù chiếc xe đang chạy rất nhanh, anh ta cũng sẽ không chết. Anh ta cũng là người bằng xương bằng thịt như ai, nhưng anh ta sẽ không bị thương như những người khác, vì tinh thần anh ta là một tổng thể toàn vẹn. Anh ta không biết mình đang đi xe, và anh ta không biết mình đã rơi xuống. Sự sống và cái chết, sợ hãi và kinh hoàng không xuyên vào tim anh ta được, vì thế nên anh ta có thể va đập vào mọi thứ mà không sợ bị thương. Nếu anh ta có thể giữ mình toàn vẹn như vậy nhờ rượu, thì anh ta còn có thể giữ mình toàn vẹn đến mức nào bằng nhờ Trời! Bậc thánh nhân ẩn ở Trời – vì thế không có gì có thể gây hại.

Thơ một túi phẩm đề câu nguyệt lộ,

Với nhà thơ, không gì có thể so sánh với niềm vui được thoát khỏi mối bận tâm đến những lo toan trong cuộc sống và sự theo đuổi vinh hoa phú quí. Trong khoảnh khắc say sưa đặc biệt đó, cá tính của người ta vượt xa hiểu biết hàng ngày có hạn của bản thân, vươn tới hoàn thiện sự sống toàn vẹn. Trong trạng thái như vậy, ngay tức thì, anh ta có được cảm giác vui. Người ta cho rằng bậc thần tiên mới được hưởng một niềm vui kiểu như vậy, và nhân vật trữ tính miêu tả họ sử dụng thời gian của mình vào những hoạt động thưởng nhàn như uống rượu, ngâm thơ, chơi cờ, và đánh đàn. Nguyễn hiểu rằng cuộc đời con người là hữu hạn và ngắn ngủi. Thay vì cố gắng kéo dài cuộc đời mình, người ta có thể nếm trải niềm vui của bậc thần tiên ngay trong khoảnh khắc hiện tại.

            Nguyễn cũng xem việc uống rượu như là phương tiện phân biệt người quân tử và kẻ tiểu nhân. Ông nhận xét:

                                                Vào vòng cương tỏa, chân cao thấp

            Uống rượu cũng là một hành động mang tính cộng đồng, và hành động mang tính cộng đồng này là nhằm để cạnh tranh và sánh ngang hàng với các thánh nhân xưa. Với Nguyễn, các mệnh quan của triều đình đều bị những lo âu của cuộc đời làm cho mờ mắt, và hậu quả là, họ có nguy cơ đánh mất mình và không còn khả năng bảo vệ mình trước sự ô trọc của cuộc đời. Họ bị mắc kẹt trong vòng danh lợi và cuộc sống của họ không có niềm vui. Cách sống của họ đầy toan tính, khô khan, cằn cỗi, và không thoải mái. Để những người phàm tục thoát khỏi những nguy cơ dấn sâu vào đại hạt chính trị-xã hội, Nguyễn khuyên người ta nên nuôi dưỡng những trải nghiệm dẫn đến niềm vui, sự thanh thản, và hạnh phúc. Những hoạt động thưởng nhàn điều độ góp phần làm tăng sự nhạy cảm và thấu hiểu đạo lý của con người. Hợp nhất với Đạo là trở nên vui sướng và nhận thấy bản thân mình chìm đắm hoàn toàn trong khi cảm nhận khí hay năng lượng sống. Nguyễn hỏi, “Mặc xa mã thị thành không dám biết, Thú yên hà trời đất để riêng ta, Nào ai, ai biết chăng là?” (Thoát vòng danh lợi). Niềm vui làm thay đổi người đọc và đem đến cho anh ta hiểu biết về cuộc sống và về việc làm người.

            Với cái nhìn mới mẻ, người đọc càng có thể tham gia vào quá trình sáng tạo của Trời và Đất hơn. “Sạch không trần lụy ấy là thần tiên, Ngang tàng lạc ngã tính thiên (“Thích chí ngao du”). Chỉ có thần tiên là có thể sống trong cuộc đời mà không bị vướng víu hay “vấy bẩn” bởi nó. Chỉ có những người phàm tục mới phải đấu tranh với “trần lụy”, và tìm cách duy trì liên hệ với “tính Thiên” của mình. Ngôn ngữ của sự bông đùa (không câu nệ), ngao du tự do trong Đạo, và “bơi” trong sự vui vẻ trên dòng sông cuộc đời là những ẩn dụ của sự nhạp vào với Đạo và, ít nhất là tạm thời, nếm trải những gì các bậc thần tiên được nếm trải. Trong quá trình nhập vào với Đạo, người đọc đồng nhất với thế giới rộng lớn hơn hay dòng nước chung. Hành động đi bơi và tắm trong dòng sông cuộc đời hiện thân cho Đạo và nguồn vui của nó ngay giữa cuộc đời

Ngâm cùng giăng gió vài câu kiểng,

Thái độ linh hoạt này phù hợp với quan điểm của Nguyễn cho rằng đời người chỉ giống như một trò chơi, và người ta nên đặt mục tiêu cho mình là làm sao phải được “chơi vui vẻ” và chơi thật giỏi.

Có một thái độ vui vẻ trong bài thơ của Nguyễn về cuộc đời. Giọng điệu của bài thơ thật thư thái, không ràng buộc, đầy ngạc nhiên, và thoải mái. Nhân vật trữ tình khuyên người lữ khách nên chậm rãi thôi và vô tư lự. Người ta có thể nghe nhân vật trữ tình nói, “Bạn ơi, chớ vội, cứ chơi đã nào”. Cụm “nhân chi dã vội” rõ ràng hàm ý rằng người ta nên thoải mái và vui vẻ, ít bận tâm đến những mục đích vật chất của cuộc sống như danh tiếng và tài sản thôi. Nhà thơ thể hiện thái độ vui đùa và thiếu nghiêm túc thông qua việc sử dụng cụm từ “giắt lỏng giang sơn” và “rót nghiêng phong nguyệt” bởi những cụm từ đó cho thấy rằng mọi thứ lớn lao đều gắn liền với ông hay ông có thể mặc sức sử dụng. “Giang sơn” tượng trưng cho môi trường chính trị-xã hội còn “phong nguyệt” lại tượng trưng cho môi trường thiên nhiên, và cả hai đều là một phần của trò chơi và cả hai đều luôn luôn có sẵn để dùng. “Giang sơn” và “phong nguyệt” đều là những sân chơi hay món đồ chơi mà người ta có thể chơi. ở đây từ “giắt” và “rót” còn chỉ ra rằng người ta có thể điều khiển được hành động của mình hay chơi trò chơi.

Chơi và thú chơi, với Nguyễn, là những phương tiện trung hòa những mối bận tâm và xung đột đầy mâu thuẫn. Thơ ca có khả năng tạo ra tiếng cười, và tiếng cười thật kỳ diệu khi nó chuyển hướng sự chú ý của người ta ra khỏi mối bận tâm với những xung đột tới việc hoạt động với sự vui vẻ. Thơ ca chuyển xung đột thành những khoảnh khắc sống tích cực và biết thưởng thức cái đẹp. Immanuel Kant quả quyết rằng “trò chơi tự do” đóng một vai trò hết sức quan trọng trong hoạt động thẩm mỹ và trong “sự hài hòa của sức mạnh tinh thần”.

                                    Trời đất cho ta một cái tài,

                                    Ngâm cùng giăng gió vài câu kiểng,

                                    Hôm qua thường tới,  tới chơi đây

Để chơi yêu cầu người chơi phải gia nhập vào hoạt động đó toàn tâm toàn ý, cũng như dồn hết toàn bộ tâm trí vào đó, giống như người say không nhận thức được rằng thời gian trôi qua, những mối đe dọa tồn tại, lời ngợi có thể có, hay rằng anh ta đang “đánh long thần”

            ở đây, sự phân biệt công việc và trò chơi trở nên mơ hồ và hầu như không thể phân biệt nổi. Được và mất, uống rượu và chơi trống có vẻ như có tầm quan trọng như nhau. Một thái độ thoải mái hoặc bông đùa và sự thể nghiệm trò chơi có thể lan tỏa vào trong công việc và khiến cho công việc trở nên thú vị và ít nặng nề hơn. Với tinh thần vui chơi con người ta có thể thưởng thức những quan điểm mới và xem xét một quan điểm đã thay đổi, trong đó con người ta không phải “tiên” nhưng cũng “không vướng tục”. Thú chơi cho phép người ta vượt qua ranh giới giữa hai môi trường đó và cho phép quá trình chuyển hóa xảy ra tùy theo hoàn cảnh.

            Nguyễn khuyên người đọc nên nuôi dưỡng tinh thần vui vẻ trong cuộc sống sao cho cuộc sống có thể nhiều màu sắc hơn và thú vị hơn. Trong cùng một ứng xử, thơ ca lại có năng lực kỳ diệu có thể khiến cho người ta hướng tâm trí vào cái phù du và cụ thể, làm cho chính những khoảnh khắc đấu tranh và xung đột của chúng ta nên thơ và đẹp đẽ hơn. Làm như vậy, người ta có thể bảo vệ chính mình giữa cái thế giới xô bồ phức tạp này và có thể giữ mình trong sạch và vui vẻ. Người say không coi trọng mình, như Nguyễn nói, “Cơn chuyếnh choáng xoay vần trời đất lại, Chốc ngâm nga xáo lộn cổ kim đi” (“Nhàn nhân  với quí nhân”). Tinh thần vui chơi cho phép người ta có thể thư giãn và thưởng thức những góc nhìn khác. Người ta được phép sáng tạo ra những qui tắc mới hoặc từ bỏ những qui tắc cũ. Những góc nhìn mới đem đến cho người đọc những trải nghiệm và tri thức mới.

Ngôn ngữ của lạc thú hay Thể nghiệm mê ly

Sự nỗ lực thể hiện niềm vui tuyệt đối bị ngăn trở bởi những giới hạn của ngôn ngữ. Ngôn ngữ không hiệu quả lắm trong việc miêu tả niềm vui thoát khỏi sự câu thúc và niềm vui đắm chìm trong trải nghiệm tinh thần. Nhân vật trữ tình cố gắng đạt đến cảm giác tự do, thoát thế này, và một bản tính khoan dung với đoạn: “Cảnh cùng thông, ai có bận chi đâu, Mùi tiêu sái, với trần gian dễ mấy” (“Hành tàng”). Anh ta nhắc nhở người đọc rằng anh ta muốn phát triển một tinh thần biết nhận thức, thoải mái, ăn chơi, và vui vẻ, ngay kể cả khi những trạng thái này không dễ dàng đạt được. Có thái độ như vậy tức là thừa nhận rằng cuộc sống là phức tạp rắc rối và chỉ bằng cách có một thái độ vui vẻ người ta mới có thể giữ cho tâm trí mình không vướng bận và tận hưởng niềm vui. Niềm vui này chỉ tìm thấy trong Đạo, trong sự chuyên chú, chứ không phải trong danh và lợi. “Người anh hùng chấp nhận số mệnh của mình và tìm thấy niềm vui trong Đạo/Một trái tim vui vẻ cũng giống như mùa xuân của Trời và Đất”. Thơ ca thúc đẩy và làm giàu thêm cho cuộc sống (Luận ngữ, VIII, 8). Nguyễn nhận thức rất rõ rằng thật khó có thể bảo vệ và duy trì mối quan hệ cân bằng giữa cá nhân và xã hội. Không có tinh thần vui vẻ thì việc làm người sẽ trở nên nặng nề, cứng nhắc, tùy tiện, đầy toan tính, và không có sức sống. Thơ Nguyễn bàn về sự tự nhiên của cá nhân và trải nghiệm ngây ngất có thể được xác định như là một sự kết hợp sâu sắc giữa Nho giáo và Đạo gia.

Để chỉ ra rằng thơ của Nguyễn đã kết hợp Nho giáo và Đạo gia thế nào, tôi sẽ tập trung vào một bài thơ của ông, “Ngất ngưởng”. Tôi sẽ chứng minh rằng sự giải thích chung về sự tự nhiên của con người và trải nghiệm ngây ngất liên quan đến địa vị của cá nhân trong cuộc đời và hành trình đi tìm ý nghĩa cuộc đời của anh ta. Quan điểm này khá là phù hợp với cái nhìn của Nho giáo về việc trở thành con người hoàn thiện (nhân), vì cá nhân vừa là thành viên của môi trường chính trị - xã hội, thích ứng với một hệ thống của lễ giáo, đồng thời lại bị chi phối bởi các nguyên lý vũ trụ linh hoạt.

Vũ trụ nội mạc phi phận sự

Bài thơ ngất ngưởng bắt đầu với sự khẳng định của nhà thơ về cuộc đời và thế giới của: “Vũ trụ nội mạc phi phận sự”. Từ “phận sự” ở đây có nghĩa là gánh nặng của thế giới, linh hồn của thế giới, và nghĩa vụ của thế giới. Từ “ngất ngưởng” đề cập tới trạng thái của niềm vui trong đó các giác quan của con người trở nên phấn khích và hành vi có thể không bị kiểm soát,hay cấm đoán.

Bài thơ Ngất ngưởng có thể được chia làm năm phần. Dòng thứ nhất bắt đầu với triết lý của nhà thơ. Ông mở đầu với sự sôi nổi, với ý thức gắn bó tự nguyện với những trách nhiệm, điều này xác định cho giọng điệu và nội dung của bài thơ. Phần thứ hai, bao gồm sáu dòng tiếp theo (một khổ tứ tuyệt và một cặp đôi), nói về những thành tựu trên phương diện chính trị - xã hội của nhân vật trữ tình và về quyết định rút ra khỏi môi trường đó. Hai cặp câu đầu tiên của khổ tứ tuyệt có vần (lồng/Đông và ngất ngưởng/đại tướng)

Hy Văn (hay con người cá nhân – đây không phải là tên chính xác) được Nguyễn miêu tả trong bài thơ trên là một người ngất ngưởng, cao cả, điềm tĩnh, mạnh mẽ, đầy năng lực sáng tạo kể cả trong lúc gặp thời hay khi gặp vận, và trên hết, là tự nhiên phóng khoáng (Gồm thao lược đã nên tay ngất ngưởng). Ông “gồm thao lược” hơn là đi theo một con đường có sẵn hay bước theo dấu chân kẻ khác, thêm vào đó là sự nghiệp chính trị-xã hội có rất nhiều  biểu hiện – ông ngao du trong “lồng” (các công vụ của nhà nước). Hy Văn cũng có quyền lực, nhưng không phải bởi ông ta hành động do có sự thúc đẩy, mà là do ông ý thức được về sự hòa hợp với Đạo hay sự ngao du. Ông hành động thuận theo sự vận động của vũ trụ; ông là một vũ công của vũ trụ. Ông phấn khích bởi ông được nếm trải một niềm vui quá mức của Trời và Đất trong khoảnh khắc hiện tồn ngay trước mắt.

Trong một bài thơ khác, Nguyễn thậm chí còn làm rõ hơn mối quan hệ giữa môi trường chính trị - xã hội và môi trường tự nhiên:

Nhà thơ dường như thể hiện sự thất vọng với đời sống xã hội bị chi phối bởi lễ giáo, trong đó mọi thứ phải rập khuôn dựa theo hàng loạt các mô hình ứng xử và nguyên tắc cố định. Nhà thơ chỉ trích hình thức sống trong đó các thành viên đều theo đuổi cùng một cách sống y như nhau. Vì được phản ánh bởi trạng thái tâm lý này, ông không ngần ngại học theo Đạo gia và kết hợp những suy ngẫm và cách biểu hiện của Đạo gia. Ông tin rằng để trở thành người hoàn thiện tức là gắn liền với những giá trị và mục tiêu của cộng đồng nhưng không bị giới hạn và xác định chỉ thông qua sự đồng nhất với trật tự tuân theo lễ giáo. Bằng cách xen những suy ngẫm và biểu đạt của Đạo gia, Nguyễn đã công nhận một quan điểm hoàn toàn mới mẻ và bước đầu giới thiệu tinh thần tự nhiên và linh hoạt qua cụm từ “đô môn giải tổ” trong bài Ngất ngưởng.

Tuy nhiên, Nguyễn không trút bỏ sạch đặc trưng Nho giáo của mình, ông mượn những quan niệm của Đạo gia để làm hồi sinh lại một truyền thống vốn đã bị cầm tù trong những hoạt động thực tiễn mang tính hình thức. Ông hiểu rằng mỗi người biểu hiện Đạo và được Đạo biến đổi khác nhau vì Đạo vừa đa dạng vừa thống nhất. Vì thế, Nguyễn tin rằng có thể nhận thấy Đạo ngay trong môi trường chính trị - xã hội.

Trong bài Ngất ngưởng, nhân vật trữ tình không đi ở ẩn trong rừng (môi trường tự nhiên) và xa lánh môi trường xã hội. Ông ta tự do qua lại giữa hai môi trường đó, vượt qua ranh giới bất cứ lúc nào ông ta muốn. Ông ta thân ở giữa cuộc đời, nhưng không hề bị hạn chế trong những hình mẫu con người cố định trong cuộc đời. Nguyễn nói,

Đạc ngựa bò vàng đeo ngất ngưởng

Những dòng này phác họa hình ảnh một ông quan trong triều đã hoàn thành trách nhiệm và nay rời bỏ cuộc sống đó, nhưng không đoạn tuyệt hoàn toàn. Ông ta vẫn mang theo mình “đạc ngựa” từ thời chinh chiến, nhưng giờ lại đeo trên cổ của một con bò, một con vật của nhà nông gắn liền với môi trường tự nhiên. Những sự câu thúc và quy ước bị dẹp sang một bên nhưng không hề bị lãng quên. Người lữ khách trong bài thơ không phải chịu sự quy định về chuyện thế nào mới là thích hợp và đúng đắn, theo những tiêu chuẩn của thế tục. Ông ta vừa giống một hiệp khách giang hồ vừa giống một người cửa Phật (từ bi). Không thể biết rõ được đặc trưng của ông ta. Trên con bò vàng, ông ta giống với Lão Tử hơn. “Một đôi dì” đồng hành với ông ta cho thấy một niềm vui dồi dào sinh lực. Tự sự của nhà thơ miêu tả một bức chân dung khác thường, quyết liệt, và thậm chí có tầm vóc vũ trụ của cuộc đời con người này. Không có bất kỳ một đặc trưng phân biệt nào phù hợp được với ông ta, trái ông ta còn đứng giữa hoặc hợp nhất cả hai đặc trưng. Mặc dù ông ta có vẻ giống một Ông Bụt hơn một tráng sĩ, ông ta cũng không thể được miêu tả như một trong hai loại người đó. Ông ta được cung cấp những cách thức được lựa chọn để biểu hiện và phân biệt mình. Ông ta ngao du với “kiếm cung” mà lại giống với một người nông dân vác bó lúa hơn, nhưng dẫu sao đó vẫn là một thanh kiếm. Những tiêu chuẩn hành xử và giá trị theo quy ước  không trói buộc được ông. Ông không bị trói buộc trong những khuôn mẫu quy ước thể theo lễ giáo và vì thế không phụ thuộc vào việc xã hội có chấp thuận hay không:

            Được mất dương dương người thái thượng

Từ dương dương có thể được hiểu là độc lập hay tự mãn và thường được sử dụng để miêu tả một người tự tin và độc lập, tức là một bậc thánh nhân. Từ dương dương chỉ ra những đặc tính của một người không lo sợ, không suy suyển, hay bị quấy rối bởi những sự vật bên ngoài; anh ta độc lập trong cuộc đời. Chỉ một âm tiết dương tự nó cũng đã chỉ ra một loại ánh sáng kiệt xuất, đặc trưng, nổi bật, sáng chói, hay phát lộ rờ rỡ. Nhưng sự lặp lại từ này lại thể hiện một thái độ, một cách ứng xử, và một hành vi.

“Người thái thượng” hay “cổ nhân” những người thường được Khổng Tử nhắc đến (Luận ngữ, XIV, 41) có thể được hiểu như ám chỉ đến các bậc thánh nhân không bị tác động bởi những rối rắm của công danh thế tục. Hình ảnh của các thánh nhân và ngọn gió đông phơi phới thể hiện một khía cạnh khác trong cách hiểu của Nguyễn về tự do. Theo một ý nghĩa mới, cá nhân được cho là tự do bởi vì anh ta siêu việt và ung dung. Nói cách khác, một người được tự do khi anh ta có ý thức về tính độc lập hay tự lực.

Tuy nhiên, Nguyễn không phải là một người theo thuyết duy linh mặc dù trải nghiệm thẩm mỹ của ông mở rộng ra cả bên ngoài thế giới trần tục. Cái nhìn của ông đặt vào quan hệ giữa người và người. Ông không cố gắng đặt tâm trí của mình vào việc “đi mà không chạm đất hay để lại dấu chân”

Khía cạnh thêm vào ở đây là niềm vui và sự tự do ngao du được nhận thấy trong nghĩa của từ ngất ngưởng, mà trong ngữ cảnh này được hiểu là sự say rượu hay sự say sưa (“khi ca, khi tửu”). Bài thơ “Vịnh say rượu” bắt đầu bằng câu hỏi, “Say chưa, say mới thú, Hỏi làng say ai đủ thú say?” Nhà thơ cần có ngôn từ để thể hiện quan niệm của mình về niềm vui và sự trải nghiệm thần thánh, nên ông chọn say rượu để thể hiện trạng thái ngay ngất đó. Trạng thái say rượu, như đã nói ở trên, sở dĩ có thể thích hợp với điều này là vì trong trạng thái say rượu cử động và cảm xúc của người ta là hết sức tự nhiên. Như Nguyễn bày tỏ trong bài thơ Nhàn nhân với quý nhân

Cơn chếnh choáng xoay vần trời đất lại

Người say rượu không chỉ đánh mất ý thức về hành động cử chỉ mà còn về thời gian và không gian. Anh ta vui vẻ trong trạng thái như mê sảng, và không gì còn có thể đáng bận tâm nữa. Trong trạng thái như mê sảng đó, người ta được cho là trải qua niềm vui thuần khiết hay khoảnh khắc mê ly cao độ, liên hệ với những sự việc ngay trong hiện tại. Trời và Đất dường như quay cuồng quanh anh ta, và việc cần phải nhận thức rõ trật tự của mọi thứ chẳng còn quan trọng nữa. Đúng và sai, Bắc và

Để giúp làm nên ẩn dụ về sự say rượu như một hình tượng tuyệt đối chuyên chú vào việc mình làm, Nguyễn sử dụng từ ngất ngưởng. Cách sử dụng này là hết sức thú vị bởi vì ở Việt

Một khía cạnh khác nữa của một người say là ý thức của anh ta về thế giới xung quanh mình. Anh ta đánh mất sự nhận thức về những cử chỉ của thân thể - anh ta cử động một cách tự nhiên không gò bó. Anh ta nhảy múa mà không hề biết. Anh ta ở đắm chìm trong sự  trải nghiệm

Một người ở trong trạng thái ấy hành động một cách tự nhiên thoải mái và người ta cho rằng anh ta đã vượt qua trạng thái thông thường của nhận thức. Nguyễn biết rằng con người phải hết sức nỗ lực để tu dưỡng bản thân và để hiểu những vận động tự nhiên của Đạo. Có một sự thống nhất và quy tắc giống với quy tắc âm nhạc ngay cả trong sự tự nhiên đó. Thiếu đi nhận thức về tính tự nhiên, hành động của cá nhân trở nên giả tạo, bị điều khiển, và mang tính chất ép buộc. Để có thể rèn luyện được tính tự nhiên, người ta cần khuôn mình theo vận động của tự nhiên và hành động sao cho phù hợp với chúng. Thơ ca dễ dàng thể hiện nhận thức về tính tự nhiên, cá nhân không còn cảm thấy bất hòa với môi trường xung quanh ngay trước mắt mình, và hành động mà không cần phải nỗ lực. Anh ta ở trong trạng thái như mê sảng và không còn bị quấy rầy bởi sự thất vọng về những hoạt động đời thường. Từ ngất ngưởng trong ngữ cảnh này biểu thị một trải nghiệm mê ly. Chúng cũng bao hàm một yếu tố hài lòng hay thỏa nguyện. Về mặt thẩm mỹ, con người cá nhân trong bối cảnh của bài thơ này là một nghệ sĩ ngao du sơn thủy và tận hưởng cuộc sống trọn vẹn nhất bởi vì anh ta đã đạt tới một trạng thái nhận thức cao hơn – anh ta đồng thời nhận thức được cả về môi trường xã hội lẫn môi trường tự nhiên, anh ta thuận theo Đạo.

Một biểu hiện xa hơn về Đạo là tính chất điềm tĩnh vốn là biểu hiện của sự tĩnh lặng thanh bình phổ quát (Được mất dương dương người thái thượng). Con người có đặc trưng là sự điềm tĩnh này thì không bị cám dỗ bởi danh lợi, không bị chi phối bởi khen chê; thay vào đó, anh ta hòa nhập làm một với Trời và Đất và vạn vật; Nho giáo sáp nhập một số khía cạnh của Đạo gia. Nguyên coi anh ta là người tự do và hạnh phúc, như ông miêu tả trong những câu thơ khác dưới đây:

Ngoài vòng cương tỏa chân cao thấp

Hòa nhập làm một với Đạo (“mây trắng”), người ta thoát khỏi những dục vọng vị kỷ, và như thế, anh ta trở nên điềm tĩnh thanh thản với chính mình. Anh ta nhận ra tự do và hạnh phúc. Nếu chúng ta xem xét kỹ hơn, quá trình này có thể được xem như là một sự hiện thân cho Đạo, sự nhận thức về tự do và thanh tĩnh, về niềm vui và hạnh phúc ngay chính trong môi trường thân thuộc.

Quan điểm của Nguyễn về quan hệ giữa cá nhân và tập thể không tách rời khỏi quan niệm của Đạo gia. Tuy nhiên, dù Nguyễn cảm thấy thoải mái với những ẩn dụ, khái niệm và thuật ngữ của Đạo gia, thực sự ông vẫn giữ nguyên tinh thần Nho giáo. Nguyễn có vẻ như thừa nhận quan điểm cho rằng ranh giới giữa Đạo gia và Nho giáo không phân định rõ ràng, và người ta có thể mở rộng hệ quy chiếu của mình để cho phép mình trở nên linh hoạt hơn, để hình dung chính thể luận Nho giáo như là một quá trình năng động.

Mối quan hệ mang tính chất bổ sung và phụ thuộc lẫn nhau giữa cá nhân và xã hội thì không được hiểu như một sự tương tác thân mật giữa con người với nhau; trái lại nó là quá trình hình thành thể xác con người với Trời và Đất và vạn vật. Chính thể có tính hữu cơ này hay quan điểm có tính liên hệ này về Đạo giúp Nguyễn có thể vượt qua ranh giới, qua lại giữa hai môi trường. Nguyễn cũng có thể đồng nhất mình với cái phổ quát vĩ đại hơn, và, từ quan điểm này, người ta có thể nhận ra rằng Đạo vừa ẩn lại vừa hiện, vừa chỉ có một vừa nhiều, vừa tục vừa thiêng, vừa cụ thể vừa siêu việt.

Sự chịu đựng của người ấy cao sừng sững và không bao giờ sụp đổ; người ấy dường như thiếu nhưng lại chẳng chấp nhận gì cả, anh ta đáng quý bởi sự đúng đắn mực thước của mình nhưng lại không bảo thủ; hòa nhã và hân hoan, anh ta dường như là hạnh phúc… thư thái, anh ta nghỉ ngơi trong giá trị của mình. Khoan dung anh ta dường như trở thành một phần của thế giới; sừng sững một mình, anh ta không thể bị điều gì kiểm soát; thoát thế, anh ta dường như thích tách hẳn mình ra; mơ màng, anh ta quên mất điều mình định nói

Một người như vậy “nghỉ ngơi trong niềm vui của Trời Đất”.

Đi đây đi đó và ngao du tự do tức là ham vui chơi. Với tinh thần vui chơi, bậc thánh nhân nghỉ ngơi; khi sự nghỉ ngơi trở nên thư thái và trong trẻo, thì cẩn trọng và lo lắng sẽ không còn bén mảng đến gần. Bậc thánh nhân hòa vào nhịp điệu của dòng chảy tự nhiên của cuộc sống, khi tĩnh, anh ta và cái Âm có cùng một phẩm chất; khi động, anh ta và Dương có cùng một nhịp.

Thơ Nguyễn thường miêu tả nhân vật trữ tình trong trạng thái tuyệt đối chuyên chú vào việc mình làm và như mê sảng. Ông nói khi ở trong tình trạng say rượu và như mê sảng nó xui khiến người ta:

Rượu một bầu, thơ một túi, cờ một cuộc, cầm một xoang,

Nhân vật trữ tình đang đi ngao du, đó là một hoạt động đầy vui thú, và tâm trạng đang tuyệt đối chuyên chú vào việc mình làm. Cảm nhận về niềm vui không chỉ do rượu gây ra, mà còn bởi cả toàn bộ cảm nhận của anh ta khi tuyệt đối chuyên chú vào việc mình làm. Cái tôi và môi trường xung quanh hòa nhập làm một trong một bức tranh trọn vẹn. Tất cả đều nhập vào làm một, và nhân vật trữ tình thoát khỏi những câu thúc của cuộc sống thế tục.

Nhà thơ chứng minh rằng ông đang vui vẻ và hòa nhập hoàn toàn vào dòng chảy của cuộc sống, có thể qua lại cùng lúc giữa hai môi trường xã hội và môi trường cái đẹp, giữa những mối quan tâm của con người và sự yêu thích thiên nhiên. Ông đã phần nào mô tả được cả thú chơi và sự chuyên chú tuyệt đối nhờ sử dụng hình tượng người say. Một người say có thể được mô tả như là đang ở trong trạng thái không thể bị rối trí bởi vì anh ta đã đắm chìm trong sự ngây ngất do uống rượu. Trong trạng thái đó, người say không còn để ý hay coi trọng sự phân biệt nữa, không còn dè dặt và hoàn toàn thanh thản, vô tư. Người ta có thể nói rằng đối với một người trong cơn say rượu ngất ngây cũng không thể bị phân biệt rõ ràng ngọn núi lớn với ngọn núi nhỏ, và mọi thứ đều trở nên đồng đẳng. Tâm trạng vui vẻ khi uống rượu hay trong trạng thái phấn khích là hoàn toàn.

Thơ Nguyễn chứng tỏ rằng trong trạng thái say sưa và sự tập trung như vậy, mọi vật đan kết với nhau, hòa lẫn vào với nhau; không vạch ra được sự phân biệt hay ranh giới rõ ràng để tách bạch người thực hiện với hành động. Thực tại và hư ảo, mơ mộng và tỉnh táo không thể phân biệt nổi. Anh ta cử động tự nhiên thoải mái và không có phân biệt. Nhận thức về thời gian cũng bị thay đổi. Cái mà anh ta nhận thấy trong khoảnh khắc đó là một tổng hòa; mọi thứ đều nhập vào Một thể duy nhất. Sự chia tách hay phân biệt biến mất hoàn toàn. Anh ta hầu như quên mất rằng các bộ phận khác nhau trên cơ thể mình là có trật tự. Mọi thứ đều được nhận thức như là một chỉnh thể thẩm mỹ và được cảm nhận ngay lập tức. Thực tế, anh ta cũng không cần phải kiểm soát điều gì cả vì mọi thứ đều đồng thời vừa nằm trong tầm kiểm soát vừa ngoài tầm kiểm soát. ý nghĩ và hành động, bên trong và bên ngoài, vận động và ngưng trệ thảy đều lẫn lộn với nhau trong cảm giác của người đó.

Trong phần trước tôi đã phân tích kỹ lưỡng quan niệm cho rằng sự vui đùa như một phương tiện thương lượng và vượt qua những xung đột để tận hưởng niềm vui và tiếng cười. Phần này sẽ nhằm chỉ ra Nguyễn sẵn sàng đưa ngôn từ và tinh thần của Đạo gia lên một cấp độ cao hơn bằng cách khuyến khích người đọc lên đường và ngao du tự do. Nguyễn sử dụng hình tượng người say lang thang đó đây, không bận tâm hay lo lắng như một phương tiện lặp đi lặp lại để mô tả bản chất của ngao du tự do. Người say lang thang trong một thế giới kỳ diệu nơi mọi thứ bồng bềnh như những áng mây. Nhận thức của anh ta không bị kiểm soát, và anh ta cảm nhận được một sự liên kết với vạn vật. Anh ta đi như trong cơn mê. Anh ta không sợ hãi và không lo âu trong khoảnh khắc đó. Anh ta lang thang tự do, tận hưởng niềm vui trong mọi điều anh ta bắt gặp. Anh ta được miêu tả khi đang tham gia vào hoạt động sáng tạo vui vẻ và thú vị. Anh ta có một cách nhìn khác bởi vì anh ta đang nếm trải cơn say ngất ngây và sự sống viên mãn.

Trong bài viết  của Chris Jochim, ông ta chỉ ra rằng trạng thái tự do ngao du tương tự với sự trải nghiệm tinh thần lý tưởng.

Bài thơ Ngất ngưởng muốn nói rằng khi người ta ở trong trạng thái tuyệt đối chuyên chú vào việc mình làm thì hành động không còn bị câu thúc và cấm đoán. Người đại diện, khi tham dự vào, sẽ đánh mất ý thức về cá tính, thời gian, không gian bởi trải nghiệm đó thực sự là thú vị (Nghĩa vua tôi cho vẹn đạo sơ chung). Nhưng, Jochim cũng chỉ ra rằng, thật trái ngược, sau khi ngao du, cá tính của người ta lại xuất hiện trở lại mạnh mẽ hơn bao giờ hết. Niềm vui của ngao du có được là do người ta tham dự vào mà không cần phải cố gắng. Trải nghiệm như mê sảng của người nấu bếp Bào Đinh chỉ ra rằng bằng cách tham gia vào hoạt động đó và nhập vào sự vận động của cái toàn thể, người ta có thể đạt đến trạng thái tự nhiên và hầu như không phải nỗ lực. Trang Tử chỉ ra rằng người ta có thể nếm trải niềm vui ngao du ngay giữa cuộc đời. Nguyễn dùng ngôn từ Đạo gia để thể hiện thái độ về việc tuyệt đối chuyên chú vào việc mình làm hay ngao du để hòa nhập hoàn toàn với tự nhiên khi chìm đắm trong một trải nghiệm thống nhất.

Có vẻ như trải nghiệm của nhà thơ về ngao du được đặt ngay giữa cuộc đời và là mục tiêu được định hướng mà không đánh mất hoàn toàn cái tôi. Nhà thơ có vẻ như đã đưa ra một câu trả lời mang màu sắc Phật giáo cho vấn đề nhập thế. Nhưng sẽ thích hợp hơn nếu lý giải là Nguyễn thể hiện sự coi thường đối với lễ giáo và thái độ tự cho mình là quan trọng của các quan trong triều. Đúng hơn, chúng ta nên hiểu rằng việc từ bỏ cái tôi cũng có nghĩa là trở nên vô tư. Có lẽ, ông định nói rằng việc học được cách giải thoát mình là rất quan trọng và đó là bí quyết để có được cuộc sống hạnh phúc vui vẻ. Bằng cách thoát ra khỏi cái tôi, người ta có thể vận động theo nhịp điệu của tự nhiên và có thể tham gia vào sự sáng tạo của vũ trụ. Nguyễn bày tỏ, “Lưng lưng rũ sạch niềm nhân ngã, Gẫm thú phồn hoa đáng thế chưa?” (Lúc về già). Thoát ra khỏi cái tôi cũng giúp người ta đồng nhất với cái toàn thể rộng lớn hơn và có cùng chung nhịp đập với tự nhiên. Nguyễn, bởi có mối liên hệ và sự vượt thoát này nên thường tự so sánh niềm vui của mình với niềm vui của các đấng thần tiên.

Dù thỉnh thoảng cũng có thể nghiệm niềm vui của các đấng thần tiên, song phần lớn thời gian Nguyễn dừng chân ở cái thế giới phù du này, và ông nói với chúng ta rằng cuộc đời là một chuyến hành trình với nhiều ngã tư. Người ta phải ứng xử đúng với nhu cầu và sự bất ổn của khoảnh khắc hiện tại, điều đó rất quan trọng. Người ta phải linh hoạt và tự nhiên trong hành động của mình. Người ta phải vượt ra ngoài hê quy chiếu của mình và vận dụng mọi tư liệu sẵn có để có được câu trả lời và cách thức phản ứng phù hợp. Quên bản thân mình đi có thể được hiểu như là mở rộng trọng tâm chú ý hay hệ quy chiếu của mình và đồng nhất mình với cái toàn thể rộng lớn hơn. Trong trạng thái đó, người ta có thể cảm nhận được hạnh phúc tuyệt đối.

Rượu một bầu, thơ một túi, cờ một cuộc, cầm một xoang,

Người ta có thể ngao du tự do và ung dung. Người ta có thể nhìn từ một nhãn quan tươi mới và có thể được giải phóng về tình cảm khỏi những mối liên hệ đời thường với vạn vật và vì thế mới hành động thuận theo nhịp điệu của tự nhiên. Ngô Quang Danh đề xuất rằng bay vút ra khỏi cuộc đời không có nghĩa là trốn chạy nó mà là chấp nhận nó từ cái nhìn từ trên bầu trời.

Người lữ khách ngao du tự do giữa các lĩnh vực và không nhận thấy bất kỳ một sự phân biệt nào bởi vì anh ta hiểu sự đồng đẳng của vạn vật:

Linh khẩm bảo hợp thái hòa,

Nhà thơ bắt chước theo sự vận động biến đổi của tự nhiên và đồng nhất mình với cái toàn thế. Ông ta không bị chia cắt. Ông ta sống tách biệt, nhưng ông ta vẫn liên hệ với tự nhiên và môi trường xung quanh. Vũ trụ ở trong ông ta và ông cảm thấy như ở nhà khi ở giữa vũ trụ. Không có lý do gì khiến ông phải sợ hãi hay thấy bất an. Ông ngao du tự do và an toàn khắp mọi lĩnh vực có sẵn cho mình. Có thái độ đó, ông không thể bị làm hại. Vì thế, không có lý do gì mà phải lo âu phiền muộn. Và vì không lo âu phiền muộn, ông đạt tới trật tự và hài hòa, mà kết quả tất yếu là niềm vui va hạnh phúc bao la bởi ông cũng giống với tự nhiên và dòng chảy của tự nhiên (lạc ngã tính thiên).

Thơ Nguyễn cũng muốn nói lên rằng ngao du tự do là một ẩn dụ cho sự tự do về mặt tình cảm, thoát khỏi những tạp nhạp của những mối bận tâm thế tục. Người ta vượt ra khỏi sự phân biệt vì được biến đổi nhờ có nhận thức và tri thức mới. Nhờ vui vẻ, người ta có thể tiến tới nhận ra sự tương đồng giữa mọi vật; không còn lý do gì phải lo âu và vì thế người lữ khắch tạm thời thoát khỏi xung đột. Thơ ca trì hoãn cái công việc của chúng ta với những xung đột, những mục tiêu, những ảo tưởng và những mối bận tâm của chúng ta. Nó dạy cho người đọc nhìn thế giới từ một góc độ khác và mời người đọc tham gia vào những hoạt động vui vẻ của cuộc sống. Thơ ca tập hợp mọi xung đột và niềm vui lại và chỉ cho người đọc thấy rằng có khả năng để hòa giải hay thống nhất chúng. Bằng cách mở rộng phạm vi quan tâm của chúng ta, thơ ca tập hợp mọi thứ lại trước người đọc và thuyết phục người đọc vượt ra ngoài trạng thái nhận thức thông thường, của đặc trưng cá nhân, của cái tôi, và của những ham muốn trước mắt, của xung đột và lo âu. Trong thơ, ngay cả đau khổ cũng bị xua đi khi người ta lang thang tự do hòa nhập vào dòng chảy cuộc sống, bởi nỗi đau mất mát lúc này có thể lại trở thành niềm vui của một sự khởi đầu mới. Nguyễn chỉ ra rằng chỉ có một cách duy nhất để trở nên vui vẻ là phải hòa hợp với sự hài hòa như trong âm nhạc của cái toàn thể, tận dụng mọi dữ liệu có được, và thể hiện một sự cân bằng và niềm vui mới mẻ, hoàn thiện hơn trong quá trình làm người. Sống vui vẻ tức là đang bơi cùng với Khổng Tử, Lão Tử trên dòng sông Vi.

Kết luận