Một trong hàng chục đập thủy điện của Trung Quốc ở sông Mê kông 

Con sông dài nhất ở Đông Nam Á được gọi là sông mẹ. Đó là sông Mê Kông hùng mạnh. Hàng chục triệu người sinh sống quanh nó dựa vào nông nghiệp và đánh cá. Nhưng chúa tể thượng nguồn là Trung Quốc, quyết định dòng chảy của sông Mê Kông.

Mê Kông khởi nguồn từ cao nguyên Tây Tạng ở Trung Quốc và nước này đã xây dựng hàng chục nhà máy thủy điện trên sông Mê Kông. Dốc nhất là đập Nuozhadu. Lào cũng có hai đập trên sông Mê Kông, song họ không dự trữ nước như ở Trung Quốc mà chỉ can thiệp vào dòng chảy, phù sa và nguồn thủy sản. Điểm yếu nhất là các quốc gia cuối cùng ở hạ lưu, có nền nông nghiệp dựa trên nguồn nước của sông Mê Kông. Campuchia sống dựa vào hồ Tonlé Sap, được dẫn dắt bởi một nhánh của sông Mê Kông, hướng dòng chảy thay đổi tự nhiên theo mùa khô và mùa lũ. Hơn một nửa số gạo của Việt Nam trồng ở cửa sông Mê Kông.

Trung Quốc tích giữ nguồn nước

Ngoại trưởng Trung Quốc, Vương Nghị (Wang Yi) trong chuyến thăm Lào[1] vào tháng 2 đã phàn nàn rằng mùa khô năm ngoái đã làm Trung Quốc, cũng như các nước hạ nguồn, Lào, Myanmar, Thái Lan, Campuchia và Việt Nam, khốn khổ. Wang lập luận rằng mặc dù thiếu nước mưa, Trung Quốc đã tìm cách tăng lưu lượng nước qua các đập của mình vì lợi ích của các nước hạ nguồn.

Các đập thủy điện trên sông Mê Kông 

Nhưng, một báo cáo[2] được công bố vào giữa tháng 4 đã tiết lộ rằng thực sự có đủ nước ở Trung Quốc. Lượng mưa và nước tan chảy nơi khu vực thượng nguồn ở tỉnh Vân Nam thậm chí còn cao hơn bình thường một chút trong mùa mưa. Tuy nhiên, Trung Quốc đã không xả nước tích trữ trong các bể chứa với các đập để cho chảy xuống hạ lưu, nơi vẫn khô hạn nhất trong vòng hơn 50 năm nay.

“Nếu người Trung Quốc tuyên bố họ không gây ảnh hưởng gì đến hạn hán, thì kết quả đo lường không ủng hộ tuyên bố đó”, nhà khí tượng học Hoa Kỳ, Alan Basist, một trong hai tác giả của báo cáo, do Hiệp hội năm quốc gia và Hoa Kỳ ở hạ lưu sông Mê Kông đặt hàng, nói với Reuters.

Vào mùa khô, khoảng 70% lượng nước ở hạ lưu sông Mê Kông thường đến từ thượng nguồn chứ không phải từ các lưu vực gần hơn. Sự cạn kiệt của vùng hạ lưu đe dọa sinh kế của vô số nông dân và ngư dân. Tại các điểm đo của đoạn sau biên giới Lào - Thái, mặt sông thấp hơn bình thường đến ba mét. Màu sắc của nó cũng thay đổi từ màu nâu sẫm đặc trưng sang màu xanh sáng vì không có đất phù sa chảy ngược dòng.

Người Trung Quốc gọi là Mekong Lancang (Lan thương). Ở Trung Quốc, có một tá đập thủy điện dọc theo dòng sông tạo ra năng lượng để đáp ứng nhu cầu của một nền kinh tế đang phát triển, và gần như nhiều dự án mới đang được lên kế hoạch.

Tác động của các đập đối với dòng chảy hạ lưu đang gây tranh cãi, một phần do Trung Quốc không chia sẻ thông tin về thể tích chứa của các hồ có các đập chắn trên sông Mê Kông. Theo báo cáo [3], tổng khối lượng của chúng là gần 48 km khối. Để so sánh: Thể tích của Päijänne (hồ lớn nhất ở Phần Lan) là khoảng 18 km khối.

Báo cáo mới nhất dựa trên các phép đo vệ tinh về độ ẩm bề mặt ở khu vực lưu vực thượng nguồn từ năm 1992 đến 2019. Những con số này có mối liên hệ nhất quán với bề mặt sông Mê Kông trong nhiều năm, nhưng điều này đã thay đổi vào năm 2012 khi Trung Quốc hoàn thành đập Nuozhadu đặc biệt lớn, được báo cáo là có thể tích 27 km khối. Sự khác biệt giữa mực nước thượng nguồn và chiều cao bề mặt hạ lưu đặc biệt lớn vào năm ngoái.

Nước, vũ khí mới của Trung Quốc

Trước đây hạn hán từng làm khổ vùng hạ lưu sông Mê Kông, ví dụ vào năm 2016. Vào thời điểm đó, Trung Quốc đã xoa dịu hoàn cảnh của các nước láng giềng bằng cách xả nước từ bể chứa. “Thời gian tới, Trung Quốc có thể yêu cầu có đi có lại, và quốc gia khát nước, tuyệt vọng có thể không thể từ chối”, ông Bra Brahma Chellaney, chiến lược gia tại Trung tâm nghiên cứu chính sách ở Delhi (Ấn Độ), đã viết trên tờ Japan Times (Thời báo Nhật Bản) hồi tháng 8 năm ngoái. “Nói tóm lại, Trung Quốc có thể biến nước thành vũ khí với các đập của mình.”

Trong số các quốc gia hạ lưu, chỉ có Lào có hai nhà máy thủy điện trên sông Mê Kông. Bề ngoài, việc bán điện đem lại một số cái mới, cho cả dòng chính và phụ lưu. Một chủ thể cho vay và phát triển chính của các dự án là Trung Quốc. Lào không giữ nước trong các hồ chứa lớn như Trung Quốc, nhưng các đập của nó cũng có khả năng cản trở việc vận chuyển phù sa ở hạ lưu và di cư của thủy sản. Campuchia, thay vào đó, vào tháng ba đã quyết định hoãn[4] các dự án thủy điện theo kế hoạch của họ trên tuyến chính của sông Mê Kông trong mười năm.

Việc trồng lúa đòi hỏi nhiều nước. Vùng hạ lưu của sông Mê Kông được gọi là vựa lúa của Đông Nam Á. Thái Lan, Campuchia và Việt Nam là một trong những nhà sản xuất và xuất khẩu gạo lớn nhất thế giới. Tuy nhiên, chính họ, những quốc gia cuối cùng ở hạ lưu, là những người phải chịu sự thương xót của những người khác.

Thủy điện là ngành sản xuất năng lượng tái tạo lớn nhất thế giới, nhưng ở phương Tây, sự bùng nổ xây dựng đập đã giảm. Trong thế kỷ trước, Ngân hàng Thế giới cũng háo hức ủng hộ các dự án đập, nhưng nó đã đến với các hệ tư tưởng khác sau khi có kinh nghiệm về những ảnh hưởng bất lợi của đập tới nguồn nước ở hạ lưu. Tuy nhiên, ở nhiều nơi trên thế giới, sự nhiệt tình với đập đã tăng lên. Nhiều quốc gia coi thủy điện là động lực tăng trưởng kinh tế và là phương tiện cải thiện mức sống ở vùng sâu vùng xa.

Một cố gắng đã được thực hiện để thống nhất việc sử dụng nước ở các con sông phổ biến ở các nước vào đầu năm 1966 ở Phần Lan, nơi Hội Luật gia Quốc tế (ILA) đã đưa ra một thỏa thuận gọi là các Quy tắc Helsinki[5] về chủ đề này.

Chúng được coi là một cơ sở cho Công ước Liên hợp quốc về giao thông nội thủy quốc tế cùng với cái khác, được thông qua vào năm 1997, mặc dù cho đến năm 2014 mới có hiệu lực. Nó đã được 36 quốc gia phê chuẩn, song hầu như không có nhà sản xuất thủy điện lớn nào, như Trung Quốc và Ethiopia, Thổ Nhĩ Kỳ, nơi các đập lớn trên sông Nile và Tigris đã được xây dựng.

Công ước của Liên Hiệp quốc không đặt ra các quy tắc chính xác nhưng nhấn mạnh các cân nhắc về sự công bằng và công bằng lý. “Cần tránh những tác hại đáng kể đối với các quốc gia khác. Đó là điều được coi là trách nhiệm của các bên trong công ước này.” Lotta Viikari, Giáo sư Luật quốc tế tại Đại học Lapland (Phần Lan) cho biết.  

“Một điều hiển nhiên là lợi ích của các quốc gia ở thượng nguồn của các con sông có thể khác nhiều so với lợi ích của các quốc gia ở hạ lưu, ví dụ như trong các dự án đập. Sở thích cũng có thể rất cụ thể. Do đó, không thể điều chỉnh chủ đề rất chi tiết, vì vậy, hiệp ước của Liên Hợp Quốc chủ yếu duy trì ở mức độ nguyên tắc”. Do phạm vi hạn chế của một thỏa thuận quốc tế, các thỏa thuận liên chính phủ thường đóng một vai trò quan trọng hơn.

Chẳng hạn, Phần Lan đã phê chuẩn thỏa thuận của Liên Hợp Quốc nhưng Nga thì không. Tuy nhiên, các quốc gia có một thỏa thuận chung cả về vùng biển xuyên biên giới nói chung và riêng về dòng chảy xuyên biên giới của hồ Saimaa và Vuoksi. Các thỏa thuận có từ thời Liên Xô và được giám sát bởi một Ủy ban hỗn hợp được thành lập đặc biệt về vùng biển xuyên biên giới.

Trung Quốc đã không ký kết thỏa thuận về việc khai thác sông Mê Kông với các nước ở hạ nguồn, mặc dù những nước này gắn liền với nó.

Lê Lam (dịch từ tiếng Phần Lan)

Nguồn: https://dynamic.hs.fi/a/2020/padot/