Văn hóa Nghệ An

Я вас любил

Александр Сергеевич Пушкин

Я вас любил: любовь еще, быть может,
В душе моей угасла не совсем;
Но пусть она вас больше не тревожит;
Я не хочу печалить вас ничем.
Я вас любил безмолвно, безнадежно,
То робостью, то ревностью томим;
Я вас любил так искренно, так нежно,
Как дай вам Бог любимой быть другим.

Dịchnghĩa:

TôiyêuEm: tìnhyêu, có lẽ,
Tronglòngtôivẫnchưatắthẳn;
Nhưngthôi, chớ đểnó quấyrầyEmthêmnữa.
TôikhôngmuốnlàmEmbuồnvì bấtcứ điềugì.
TôiyêuEmlặngthầm, vô vọng,
Bịgiàyvò khivì rụtrè, khibởighentuông.
TôiyêuEmchânthành đếnmức, nângniu đếnmức,
LạyTrờimà Emlại đượcaikhácyêunhư vậy.

Còn đâylà bảndịchcủaThúyToàn:

TÔI YÊU EM
AlexanderSergeyevichPushkin

Tôiyêuem: đếnnaychừngcó thể
Ngọnlửatìnhchưahẳn đã tànphai
Nhưngkhông đểembậnlòngthêmnữa
Hayhồnemphảigợnbónguhoài

Tôiyêuem âmthầm, khônghyvọng
Lúcrụtrè, khihậmhựclòngghen
Tôiyêuem, yêuchânthành, đằmthắm
Cầuem đượcngườitìnhnhư tôi đã yêuem

(Thúy Toàn dịch)

Đây là lần đầu tiên tôi được biết bài thơ này. Bởi vậy những điều nêu ra dưới đây nếu có trùng lặp ở đâu đó thì xin thành thật cáo lỗi.

Tôi có ấn tượng với hai câu thơ dịch thứ 2 và 4. Chúng được diễn đạt rất hay. Có lẽ do hai câu này kết hợp với hoàn cảnh xuất hiện của nó mà bài thơ dịch được nhiều người yêu thích. Chính vì vậy ông Ngô Tư Lập đã viết: ”Tôi yêu em” là một trong những bài thơ dịch nổi tiếng nhất ở nước ta nói chung”. Nhưng cũng đánh giá: “Tuy nhiên, không có bản dịch nào là hoàn thiện tuyệt đối”. Cũng với lẽ đó, tôi trình bày một số suy nghĩ riêng trong cách hiểu ngữ nghĩa bài thơ tiếng Nga khác hai ông, dựa vào từ điển tiếng Nga của X.I. Ôgiegôv xuất bản tại Maxcơva năm 1973.

I- Về bài tiểu luận của ông Ngô Tự Lập và bài thơ dịch của ông Thúy Toàn:

1- Những điều trao đổi chung về ngữ nghĩa và ngữ pháp trong bài thơ:

a- Vềngữpháp, любил- phảidịchlà ĐÃ YÊU. Vềngữnghĩa, có như vậythì tìnhyêumớiCÓ THÊ VẪNCÒN (câuthứ 1), CHƯATẮTHẲN (câuthứ 2), chủthể (Я) mới đểtìnhyêuvẫncònấykhôngtác độngthêm đếnkháchthể (ВАС) (câuthứ 3 và 4) và cầumong điềutốtchokháchthể (câuthứ 8). Đâylà cốtlõiquyết định ý nghĩacủabàithơ, vì khôngphẩingẫunhiênmà nhà thơ diễn đạt động từ ЛЮБИТЬ ở thì quá khứ.

b- Từ ВАС (có thể là thiếu nữ hoặc phụ nữ) phải dịch là CHỊ, BÀ, QUÝ BÀ, bởi lẽ:

- Đây là cách xưng hô theo phép xã giao của người Nga khi đối tượng chưa phải là người thân (ở đây chỉ là yêu đơn phương) và cũng là cách xưng hô phổ biến trong giới quý tộc Nga thời đó. Nêu dịch như từ ТЕБЯ (EM, BẠN, MÌNH) vừa sai ngữ pháp vừa tỏ ra suồng sã.

- Theo ông Lâp: “với từ “em” tôi đề nghị dùng cách viết hoa” (Em) lại càng khiên cưỡng.

Vậy, ở đây chọn từ NÀNG là phù hợp nhất.

c- Trong từ điển tiếng Nga, động từ ТОМИТЬ (giày vò, day dứt...) không có cấu tạo thể tính động từ, nên nghĩa ТОМИМ là (CHÚNG TA – chủ ngữ ẩn) DAY DỨT (giày vò) nhau, chứ không phải BỊ DAY DỨT (bị giày vò). Thực ra, chỉ có chủ thể tự day dứt (giày vò). Nhưng dù dịch ТОМИМ là BỊ GIÀY VÒ hoặc HẬM HỰC khi ghép với từ РОБОСТЬЮ ( bởi rụt rè, dè dặt…) thì cách diễn đạt “Bị dày vò khi vì rụt rè” hoặc “Lúc rụt rè, khi hậm hực...” là không thuần Việt và không phù hợp ngữ nghĩa.

d- Với từ РЕВНОСТЬЮ (bởi ghen tuông, sốt sắng, nhiệt thành…) dịch là GHEN TUÔNG hoặc LÒNG GHEN thì không phù hợp ngữ cảnh, vì chủ thể không biểu hiện ghen tuông hoặc lòng ghen với ai. Còn sử dụng từ HẬM HỰC vừa không sát ngữ nghĩa, vừa hạ thấp nhân cách của chủ thể trong bài thơ.

2- Những điều trao đổi thêm về bài tiểu luận của ông Ngô Tự Lập:

tìnhyêucó thểvẫncòn”– đấy mới là mệnh đề hoàn chỉnh.

c- Việc dich nghĩa cụm từ “Nhưngthôi, chớ đểnó…” (đầu câu thơ thứ 3) đã phá vỡ cấu trúc ngữ pháp của câu. Nguyên nghĩa phải là “Nhưnghãy đểnó…”.

d- Trong từ điển tiếng Nga nói trên không có ý nào giải thích từ НЕЖНО là NÂNG NIU và sử dụng cụm từ YÊU NÂNG NIU (dịch nghĩa câu thứ 7) cũng xa lạ với tiếng Việt.

đ- Tôi cũng đồng tình rằng, “hiệuquảnhấtlà haicâucuốicùng, cũnglà haicâu ôngThúyToànhiểusai ý tácgiả”. Nhưng khi dịch nghĩa lại chưa xác đáng (câu thứ 8), vì ”được ai khác yêu” (khách thể ở thế bị động – như là được ban phát) không đồng nghĩa với “được yêu bởi ai khác” (khách thể ở thế chủ động – người khác phải để mắt tới, mới đúng). Nói cách khác khách thể chỉ như mục tiêu để người khác “yêu trộm, nhớ thầm”. Thế mới đúng tình yêu của chủ thể là tình yêu đơn phương (xem tiết 3.b).

Riêng cụm từ - thành ngữ: ДАЙ…БОГ - cầu Trời phú cho (phù hộ cho), biểu đạt mong muốn hay cụm từ: ТАК…КАК - đến thế…như thế, biểu đạt so sánh, chỉ cần hiểu đúng như trong từ điển và diễn đạt đúng khi dịch là đủ. Không nên mượn ý của người khác để luận giải như giảng văn đến mức xa ngữ nghĩa của bài thơ.

3- Những điều trao đổi thêm về bài thơ dịch của ông Thúy Toàn:

a- Mệnh đề “Đến nay chừng có thể” (câu thứ 1) chỉ mang nghĩa lượng hóa mức độ yêu, không phù hợp ngữ nghĩa (tình yêu còn vương vấn) của câu thơ (xem tiết 2.a). Mặt khác mệnh đề này không ăn nhập với nội dung câu thứ 2.

Trong câu thứ 2 cụm từ “В душе моей - Trong tâm hồn tôi” nếu được thể hiện ở hình thức nào đó thì câu thơ dịch mới đủ ngữ nghĩa.

b- Tình yêu của chủ thể (Я) là tình yêu đơn phương, còn khách thể (ВАС) không bị chi phối bởi tình yêu đó (ít nhất là biểu hiện trong thơ). Cho nên cách diễn đạt hai câu thứ 3 và 4 mang tính áp đặt chủ quan, bởi khách thể chưa từng “bận lòng” và “gợn bóng u hoài”. Nhưng có người cho rằng, khách thể biết tình yêu đơn phương đó, nên có thể xảy ra các tình huống trên. Nếu được phép suy diễn như vậy thì liệu có tình huống khách thể “khó chịu” hoặc “giận dữ”? Khi đó sẽ chẳng có bài thơ này!

c- Theo ngữ pháp tiếng Nga, hai câu cuối (câu thứ 7 và 8) dù đã dịch lặp lại ý, dịch thừa cụm từ “như tôi đã yêu em” vẫn không diễn đạt rõ thể so sánh “đếnthế…như thế”.

d- Cũng theo ngữ pháp và ngữ nghĩa tiếng Nga, cần phân biệt nội dung câu thứ 8 như sau:

- Đây là điều cầu mong cho khách thể trở thành người đươc yêu (đáng yêu) (ЛЮБИМОЙ БЫТЬ) bởi ai khác (ДРУГИМ), chứ không phải “được người tình (người khác)… yêu em” (БЫТЬ ДРУГИМ ) (xem điểm 2.đ).

- Do yêu đơn phương nên chủ thể (Я) và ai khác (ДРУГИМ không có lý do để tự coi mình là NGƯỜI TÌNH của khách thể.

- Trong từ điển tiếng Việt và tiếng Nga từ NGƯỜI TÌNH (tình nhân) đều có nghĩa là người (nam, nữ) có quan hệ tình dục ngoài hôn nhân hợp pháp. Như vậy người dịch đã làm cho mối tình đơn phương trong bài thơ mất đi vẻ đẹp và sự trong sáng vốn có.

II- Về đề xuất dịch nghĩa và chuyển ngữ:

Dịch nghĩa:

TA ĐÃ YÊU NÀNG

Ta đã yêu nàng: tình yêu vẫn còn, có thể(có thể vẫn còn),

Trong tâm hồn ta [tình yêu] đã tắt [nhưng] chưahoàntoàn(chưa tắt hẳn);

Nhưng hãy để nó (tình yêu) không làm xao động nàng thêm nữa;

Ta không muốn gây ưu phiền nàng chút nào(bằng bất cứ cớ gì).

Ta đã yêu nàng âm thầm,vô vọng,

Khi dằn lòng, lúc nhiệt thành day dứt;

Ta đã yêu nàng chân thành đến [hết] mức, dịu dàng đến [hết] mức,

Cầu Trời phú cho nàng được yêu đến [hết] mức như thế bởi ai khác.

Để dịch bài thơ trên, tôi lựa chọn những ngữ nghĩa chủ yếu sau đây:

1- Dù người phụ nữ trong bài thơ có thật hay không, tôi vẫn nghĩ chủ thể chính là A.X. Puskin, nên mối tình đơn phương đó mới thi vị đến thế. Vì vậy tôi dịch Я là TA mới xứng với vị thế hào hoa, phong nhã, khí phách của nhà thơ. Dịch từ ВАС là NÀNG (xem tiết 1.b).

2- ТРЕВОЖИТЬ : gây xao động (lay động – theo từ điển tiếng Việt), gây sóng gió, gây bất an… Dịch là LAY ĐỘNG.

3- ПЕЧАТЛИТЬ gây ưu phiền, gây u sầu… Dịch là GÂY ƯU PHIỀN.

4- РОБОСТЬЮ (РОБОСТЬ): bởi rụt rè, dè dặt, sợ sệt… Chọn nghĩa: DÈ DẶT.

Suy diễn: sự dè dặt tạo nên trạng thái DẰN LÒNG, NÉN LÒNG. Dịch là NGHẸN LÒNG.

5- РЕВНОСТЬЮ (РЕВНОСТЬ): bởi ghen tuông, sốt sắng, nhiệt thành… Chọn nghĩa: SỐT SẮNG + NHIỆT THÀNH. Dịch là CHÁY BỎNG.

6- ТОМИМ (ТОМИТЬ): giày vò, day dứt, hành hạ… Chọn nghĩa: DAY DỨT.

Suy diễn từ các cụm từ :

- МЕНЯ ТОМИТ ЖАЖДА: tôi khát.

- ТОМИТЬСЯ ЖАЖДОЙ ЧЕГО-Л.: khát khao điều gì đó.

Tôi liên tưởng DAY DỨT đến CỒN CÀO và KHAO KHÁT. Dịch là KHÁT KHAO.

7- НЕЖНО: một cách dịu dàng, âu yếm, trìu mến… Dịch là DỊU NGỌT.

Xét đến cùng việc dịch thơ là chọn ngôn từ và hình ảnh (nếu có) để diễn đạt cho đúng ngữ pháp, ngữ nghĩa, ngữ cảnh và ngữ điệu vốn có của bài thơ ở mức tối đa. Như vậy là thể hiện sự tôn trọng bạn đọc, nhất là với bạn đọc chưa biết ngoại ngữ nguyên tác. Ngay cả khi thực hiện phóng tác cũng vẫn cần sát nghĩa. Ví như ở bài thơ ĐỢI ANH VỀ của C. Ximiônôv do nhà thơ Tố Hữu dịch rất hay cũng chỉ chú giải là “phỏng dịch”.

Tôi xin dịch bài thơ trên như sau:

TA ĐÃ YÊU NÀNG

AlecxanđrXergeevitrPuskin

Ta đã yêu nàng: tình vẫn còn, có thể,

Trong hồn ta chưa tắt hẳn lửa lòng;

Nhưng không để mộng tình lay động nàng thêm nữa;

Gây ưu phiền nàng ta chẳng chút cầu mong.

Ta đã yêu nàng âm thầm, vô vọng,

Khi nghẹn lòng, lúc cháy bỏng khát khao;

Ta đã yêu nàng thật chân thành, dịu ngọt,

Cầu Trời nàng được yêu thế bởi ai nào.

Hà nội 02 /2011

a- Tôi đồng tình rằng, cụm từ “chừng có thể” (câu thứ 1) là “không trung thành với ngôn từ trong sáng của nguyên bản”. Nhưng khi đề xuất: “tốt nhất là cứ dịch giản dị, sát nghĩa thành: …: tìnhyêu, có lẽ” thì ông đã bỏ qua từ ЕЩЁ với nghĩa vẫncòn, làm cho cụm từ này tối nghĩa. Vậy phải dịch là: “tìnhyêuvẫncòn, có thể (có lẽ)” hoặc “

b- Cụm từ “Ngọnlửatình” (câu thứ 2) mà người dịch thêm vào chính là chủ ngữ ẩn của động từ vị ngữ УГАСЛА. Nhưng sự giải thích về động từ này (ở điểm 2 của tiểu luận) là không thỏa đáng về ngữ nghĩa và ngữ pháp. Thực ra đây là động từ thể chưa hoàn thành , có nghĩa đã tắt, nhưng chưa trọn vẹn, phù hợp với “vẫncòn” (ở câu thứ 1). Từ НЕСОВСЕМ (không hoàn toàn) là nhằm nhấn mạnh thêm và đắc dụng cho cách gieo vần НИЧЕМ của tác giả.