Đầu mùa đông, tôi về làng Trung Kiên, Nghệ An, rẻo đất biển vỗ về chân núi, lừng danh với nghề đóng tàu suốt 7 thế kỷ mà sách Hoan Châu phong thổ ký đã từng không tiếc lời khen ngợi. Và 700 năm sau, bao con thuyền vẫn xuất phát  từ làng nghề ấy đề xông pha sóng gió, tiếp nối tinh thần trọng biển của một dân tộc có đất nước như cánh chim trước đại dương.

Danh tiếng Hoàng Lao

Truyền nhân những người thợ đóng tàu ở làng Trung Kiên, huyện Nghi Lộc, Nghệ An, kể rằng họ không thể nhớ chính xác mình là đời thứ bao nhiêu của làng nghề đã được sử sách vinh danh. Họ chỉ biết mình đã thấm nghề từ cha ông, và cha ông họ thì được tổ tiên truyền lại. Cứ thế, đời sau nối tiếp đời trước, xem việc truyền kế nghề tổ tiên là trọng trách giữ gìn "ngọn lửa thiêng" của làng. Trung Kiên xưa có tên là Hoàng Lao. Đây là ngôi làng có các dãy núi Hổ, Rồng và Bảng bao quanh sông Cấm chảy ra biển Cửa Lò, thuận lợi phát triền nghề cá và các dịch vụ đóng tàu.

Sử sách ghi nghề đóng tàu đã phát xuất ở Hoàng Lao từ cách đây 700 năm với ông tổ nghề là Nguyễn Quý Công, đến nay vẫn được hậu thế làng kính thờ là Quan Hậu. Chùa Trung Kiên hiện vẫn còn ngôi mộ tổ và bia đá "cổ thần bi ký" kể về vợ chồng ông Nguyễn Quý Công khởi đầu danh tiếng nghề đóng tàu cho làng. Khi ông bà chết đi, vì không có con cái, nên gia sản để lại cho làng và xây dựng được ngôi chùa cổ Trung Kiên. Gần đó, đền cổ Trung Kiên cũng có ghi một câu đối nói về vùng đất địa linh nhân kiệt vang danh với nghề đóng tàu này: "Mười hai cửa biển bốn phương hương khói, núi sông lồng lộng thanh/Ba trăm năm sau, danh tiếng để lại, xưa nay ngưỡng vọng".

Bước ngoặt lớn của làng đóng tàu Hoàng Lao xưa, có lẽ, là từ khi nhà Lê từng tập hợp nhiều hạm đội ở Cửa Lò, để tiến hành chiến chinh với xứ Đàng Trong. Các thợ đóng  tàu tài ba của làng được dịp trưng dụng sửa chữa, đóng thêm chiến  thuyền. Nhìn rộng hơn, xứ Thanh Nghệ cũng là nơi từng xuất phát nhiều đoàn thuyền dân di cư theo đường biển vào xứ Đàng Trong. Nghề đóng thuyền ở đây được người dân tôn thờ hàng đầu trong bách nghệ (trăm nghề), bởi nó rất trọng yếu với triều đình lẫn cuộc sống người dân. Sang thời nhà Nguyễn, quốc sử quán đã ghi chép rất chi tiết và đặc biệt đề cao nghề đóng thuyền ở khu vực này, nhất là những chiến thuyền lớn và thuyền hải vận chuyên thực hiện đường biển.

Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ ghi rằng Thiệu Trị năm thứ 3 đã chuẩn y lời tâu: "Nghệ An đóng xong hai chiếc thuyền tuần dương, xét nghiệm thấy đều bền chắc, cần phải khen thưởng". Đoạn khác trong sử này còn ghi rõ tiềm năng đóng tàu của Nghệ An với lời dụ của Minh Mạng năm thứ 3: "Nghệ An là nơi sản xuất ra gỗ, thợ thuyền lại nhiều, khi cần dễ đòi bắt. Nay lệnh cho tỉnh ấy đóng một thuyền bọc đồng nhiều dây, gọi là thuyền Điềm Dương..." . Đây là vinh dự lớn của thợ đóng tàu xứ Nghệ, vì thuyền bọc đồng là loại lớn, hải vận quan trọng hàng đầu của nhà Nguyễn thời ấy.

Rồi dòng chảy thời gian đã trôi qua cùng bao biến động thời cuộc. Nỗ lực của nhà Nguyễn trong việc phát triển ngành đóng tàu phục vụ hàng hải và hải quân phải tạm dừng vì cuộc xâm lược cả thế kỷ của đoàn quân viễn chinh Pháp. Nhưng những cơ sở đóng tàu cùng bao lớp thợ vang bóng một thời, trong đó có người Hoàng Lao, vẫn truyền tiếp nghề cho con cháu. Ngoài các xưởng lớn đang hoạt động tại chỗ, hàng trăm thợ đóng tàu là người làng này đang có mặt khắp đất nước.