Hói Bượm Đức Hoà bắt nguồn từ Trại Côốc trong dãy Trà Sơn, vượt địa dư các xã Tân Hương, Đức Lạng, Đức Đồng, Đức Lạc rồi mềm mại lặng lẽ đi qua Đức Hoà khoảng chừng 5 km  mà tìm về gặp sông mẹ Ngàn Sâu nơi Gềnh Tàng, để cùng xuôi xuống hợp với  Ngàn Phố của huyện Hương Sơn ở bến Tam Soa Linh Cảm tạo thành sông La.

Hồi trước ở Hói Bượm có hàng vạn cây Mưng/Lộc Vừng to nhỏ, kéo dài suốt mấy cây số.

Nay, những cánh hoa như thế này chỉ còn trong ký ức của những người cao tuổi.

Có thể nói rằng hói Bượm là một món quà mà thiên nhiên đã ưu ái ban tặng cho Đức Hoà. Nó uốn lượn quanh co giữa cánh đồng bằng phẳng tạo thành một con kênh vừa tưới vừa tiêu vô cùng hợp lý cho người nông dân từ bao đời nay. Ngày xưa khi chưa có các trạm bơm điện, dân ở đây đã làm guồng xe nước tự động chạy bằng sức nước. Người ta đắp đập buộc nước phải chảy theo một dòng nhỏ gọi là phóng xe, đẩy guồng xe quay cả ngày đêm múc nước lên đổ vào máng, rồi từ đó nước theo mương dẫn về các ngã tưới tắm thoả thích. Bây giờ các guồng xe nước ấy không còn nhưng vẫn còn in những dấu tích xưa trên dòng hói Bượm: phóng xe cố Tạo, phóng xe ông Bài, phóng xe ông Phát, phóng xe ông Cự, phóng xe ông Khôi, phóng xe ông Luân, phóng xe ông Phó Hạp…Đó chính là sự ghi nhận công lao những con người luôn cần mẫn và sáng tạo vì sự sống của chính mình, của xóm giềng và cho cả đồng đất quê hương.

Có cả những cái Phóng/Guồng/Cọn nước như thế này nữa.

Nhưng nay thì hoàn toàn không còn. Tất cả đã trở thành quá khứ.

Ngày xưa hai bên bờ hói Bượm ken dày những hàng mưng (tức là cây lộc vừng) xanh tốt  Người ta bảo cây mưng là cây linh hồn của hói Bượm kể cũng không ngoa. Từ cửa hói ở Gềnh Tàng vòng lên cầu Bượm, ngoặt vào Trám Vịnh, qua cầu Đất đồng Trình, đi đến đâu cũng chỉ thấy một màu xanh thắm tươi đầy sức sống của  mưng. Có những cây mưng cổ thụ hai ba người ôm không xuể. Tán cây xoã ra, vươn từ bên này sang bên kia tạo nên những chiếc “cầu khỉ” cho người leo trèo qua lại.

Khoảng nửa cuối mùa đông thì mưng bắt đầu thay lá. Lá mưng đang  xanh ngã dần sang màu vàng rồi màu đỏ, rụng xuống lâu ngày hoá thành một lớp bùn dày gọi là “rạo”, tạo ra nguồn phù du sinh vật nuôi cá tôm sinh sôi. Thỉnh thoảng vào lúc nước ròng, người ta rủ nhau đi nơm đi nhủi  gọi là “vậy hói”. Cá, tôm, trai, ốc, vẹm, hến ở hói Bượm nhiều vô kể, chính là một nguồn thực phẩm dồi dào lúc nào cũng có sẵn cho người dân nơi đây vốn rất cần cù chịu khó.

Mùa xuân mưng ra lộc non. Lộc mưng lúc đầu có màu tím tía, mơn mởn nõn nà. Người sành ăn hái lộc mưng ăn với rau sống hoặc làm gỏi, có hương vị bùi bùi, chát thơm rất hấp dẫn. Bởi vậy mà có câu ca:

“Cá lẹp mà kẹp lộc mưng

Ông ăn một miếng mụ trừng mắt ra”.

Vào mùa hoa mưng nở thì hói Bượm râm ran tiếng ong đi tìm mật và tiếng các loài chim. Hoa mưng không nở thành chùm mà treo thành từng dây thõng xuống như những chuỗi hạt cườm, trông thật duyên dáng và quyến rũ. Mỗi dây hoa phân bố đều đặn và cân xứng khoảng từ 70 đến hơn 100 đài hoa. Mỗi đài hoa có bốn cánh phơn phớt hồng, khi chưa nở thì phong kín, chúm chím e ấp. Hoa mưng nở xoè ra chừng bốn lăm, năm mươi cuống nhụy đỏ tươi mảnh mai, trên đầu mỗi cuống đậu một nhụy hoa hình tròn màu vàng  nhỏ hơn hạt kê. Thỉnh thoảng có một đài hoa chín rụng, xoay xoay nhẹ nhàng rồi đáp xuống giống như người ta nhảy dù. Hoa mưng rụng phủ kín mặt nước mặt đất trông như một tấm thảm nhung đỏ. Màu hoa mưng kín đáo khiêm nhường chứ không rực rỡ khoe sắc như các loài hoa khác. Hương hoa mưng ngan ngát, lan toả nhiều hơn về đêm. Đã có nhiều tác phẩm nghệ thuật nổi danh nhờ vào vẻ đẹp vừa đài các vừa dân dã của loài hoa lộc vừng này.

Hoa mưng nở rộ vào tầm tháng 5, tháng 6 âm lịch. Khi hoa nở xong, rụng hết thì mưng đã kết trái rồi. Trái mưng lúc còn non có 8 cạnh mảnh mai màu xanh lơ, sau càng lớn thì tự nhóm lại còn 4 hoặc 5 cạnh dày, trở dần thành màu sẫm đất. Trái mưng lặng lẽ lớn lên treo thành từng dây trĩu xuống để đến khoảng tháng 8 thì chín rụng, bám lấy đất mà nẩy mầm sinh sôi, truyền đời nối kiếp cho những thế hệ  mưng con mưng cháu chắt sau này.

Hói Bượm từng được coi như là một máy điều hoà không khí tự nhiên, góp phần cân bằng hệ sinh thái cho đồng đất Đức Hoà, che chắn  cái lạnh của gió mùa đông bắc,  làm dịu cái nóng của gió Lào trong những ngày nắng hạ. Nó cũng làm cản trở sóng gió và dòng chảy của nước lụt mùa mưa bão, giúp cho con người ở đây giảm bớt phần khó khăn thiệt hại trong cái thế phải sống chung với lũ từ bao đời..

Những năm đánh Mỹ, hói Bượm là nơi trú ẩn kín đáo và an toàn cho những ca nô, xà lan, phà, thuyền của bộ đội công binh, bộ đội đường ống xăng dầu, của  các đoàn vận tải hàng quân sự Sông Hương, Sông La, là nơi cất dấu và tập kết những vũ khí, đạn dược, khí tài, quân trang quân nhu của các đơn vị bộ đội trung chuyển để rồi sau đó lại theo dòng sông Ngàn Sâu ngược lên Yên Duệ, Hoà Duyệt, vào tận Chu Lễ, Quảng Bình, nhập vào con đường mòn Hồ Chí Minh Đông Trường Sơn huyền thoại, chi viện cho chiến trường miền Nam. Cũng đã có những chiếc phà, xà lan bị bom Mỹ đánh chìm, nằm lại trong lòng hói Bượm. Và cũng có rất nhiều cán bộ chiến sỹ các đơn vị quốc phòng, TNXP, dân công hoả tuyến đã từng bám trụ, hy sinh hoặc bị thương trên mảnh đất này.

Cùng với hói Bượm, ở Đức Hoà còn có hói Quanh tương truyền do bà Bạch Ngọc Hoàng hậu cho đào từ Bến Lội đến đền Miếu Lỗ gặp dòng Liệt Thuỷ (rào Nướt) rồi chảy ra sông Ngàn Sâu. Nhìn tổng thể theo con mắt nhà quân sự thì cả hói Bượm và hói Quanh thời bà Bạch Ngọc Hoàng hậu Trần Thị Ngọc Hào vừa có tác dụng giao thông vận tải đi lại bằng đường thuỷ với các nơi, vừa tạo dựng được một hệ thống phòng thủ chiến lược theo phương châm thành cao hào sâu  trong binh pháp nhằm thực hiện những kế sách lâu dài.

Bây giờ nước dòng hói Quanh vẫn chảy, nhưng hói Bượm thì không còn như xưa. Trải qua bao biến cố thăng trầm theo thời gian và thời cuộc, hói Bượm đã bị ngăn ra thành từng khúc nước tù đọng. Những hàng mưng đã bị triệt phá hoàn toàn. Từ khi mưng lên ngôi vị đầu trong hàng cây cảnh thì thậm chí cây mưng con cũng bị săn tìm đào bằng hết. Người dân quê nhiều lúc nuối tiếc ngồi than thở, thầm mơ ước “bao giờ cho đến ngày xưa”…