Trình diễn Bộ sưu tập "Minh Châu Hà Thành" của nhà thiết kế Vũ Thảo Giang

Lựa chọn khởi nghiệp từ các giá trị văn hóa truyền thống là một hướng đi đa mục tiêu và đưa lại nhiều lợi ích cho cộng đồng. Đó là con đường khởi nghiệp từ vốn văn hóa hướng đến các giá trị bền vững. Nhưng khởi nghiệp từ vốn văn hóa không phải là con đường dễ dàng, bằng phẳng, mà nó phải đối diện với nhiều rủi ro, thách thức hơn so với các con đường khởi nghiệp khác. Tuy nhiên, nếu vượt qua được sẽ mang đến nhiều giá trị to lớn vượt qua những giá trị kinh tế, đó là tôn vinh các giá trị văn hóa truyền thống trong bối cảnh hiện nay.

Sự lựa chọn can đảm

Đầu tiên là câu chuyện của chị Vi Thị Thắm, một phụ nữ người Thái ở huyện Con Cuông, tỉnh Nghệ An cũng lựa chọn khởi nghiệp từ vốn văn hóa. Chị Thắm từng học ở Úc về, được nhiều nơi tuyển dụng nhưng lại lựa chọn về quê lập nghiệp. Chị tập trung vào phát triển du lịch văn hóa, du lịch cộng đồng ở miền Tây xứ Nghệ. Ban đầu chị chủ yếu đầu tư vào các tuyền du lịch ở Con Cuông, tập trung ở điểm du lịch Phà Lài, là Giám đốc Khu du lịch sinh thái Phà Lài với nhiều sản phẩm du lịch khác nhau. Sau đó chị thành lập Trung tâm Điều phối Du lịch miền Tây xứ Nghệ - Tây Nghệ Tourist (TNT) để phát triển du lịch văn hóa rộng rãi hơn. Các sản phẩm du lịch mà chị Thắm xây dựng đều gắn với các giá trị văn hóa truyền thống của các cộng đồng dân tộc thiểu số ở miền Tây Nghệ An. Với cách nhìn rộng lớn hơn, chị đã xây dựng các tour du lịch kết nối nhiều giá trị văn hóa truyền thống của các cộng đồng khác nhau, vừa kéo dài thời gian lưu trú của khách, vừa khai thác được các nét đặc trưng văn hóa của nhiều cộng đồng. Cũng vì vậy mà nhiều sản phẩm văn hóa được tham gia vào thị trường du lịch hơn, qua đó tạo công ăn việc làm và thu nhập cho nhiều người.

Doanh nhân Vi Thị Thắm (từ 3 từ trái sang) trong một chương trình tọa đàm về khởi nghiệp

Giống chị Thắm, Lương Thị Hường là một cô gái Thái đến từ Quế Phong cũng lựa chọn con đường khởi nghiệp từ vốn văn hóa của dân tộc mình. Là một nghệ sĩ hoạt động trong lĩnh vực âm nhạc nhưng thu nhập chính của Hường lại đến từ việc kinh doanh các sản phẩm từ văn hóa bản địa. Hường cùng với gia đình đã dày công tìm hiểu các bài thuốc để ngâm rượu của người Thái và các công thức chế biến rượu truyền thống của người Thái tạo ra một số thương hiệu rượu như Lẩu phà thẻn, rượu đòng ống tre, rượu ngâm dược liệu… Bên cạnh đó là một số đặc sản mang đậm bản sắc văn hóa của người Thái ở Quế Phong. Các sản phẩm rượu mà Hường cung cấp đều được làm thủ công tỉ mỉ, công phu, giá khá cao nhưng vẫn thu hút được nhiều du khách. Nhiều khách hàng đã lựa chọn các loại rượu này để sử dụng hàng ngày, liên hoan với bạn bè đồng nghiệp hay làm quà để biếu tặng cho nhau. Cũng nhờ vậy mà Hường không những tạo ra nguồn thu nhập để ổn định cuộc sống của mình giữa thành phố Vinh, còn tạo ra thêm công ăn việc làm cho một số người dân ở quê, qua đó góp phần vào việc tôn vinh, bảo tồn và phát huy các giá trị di sản văn hóa người Thái ở Quế Phong.

Nhìn rộng ra nhiều địa phương khác, việc lựa chọn vốn văn hóa để khởi nghiệp cũng thu hút được nhiều thanh niên. Trường hợp chị Lương Thanh Hạnh, sinh ra ở Thanh Hóa, tốt nghiệp đại học ngành du lịch và làm việc trong lĩnh vực thiết kế nội thất, nhưng chị Hạnh lại bén duyên với nghề dệt tơ lụa và là người hồi sinh nghề dệt lụa đũi Nam Cao ở xã Nam Cao, huyện Kiến Xương, tỉnh Thái Bình. Dệt lụa Nam Cao là làng nghề có hơn 400 tuổi với sản phẩm nổi tiếng được nhiều người. Nhưng rồi vì nhiều nguyên nhân khác nhau mà làng nghề này dần bị mai một. Khi chị Hạnh về thì chỉ còn lác đác một vài khung cửi. Chị Hạnh cùng người dân đã xây dựng Hợp tác xã dệt đũi Nam Cao từ chưa đầy chục người nay phát triển đến hơn 200 thành viên, đưa sản phẩm lụa đũi Nam Cao xuất khẩu ra nhiều nước. Sau hơn mười năm, chị Hạnh và các đồng nghiệp đã khôi phục lại làng nghề Nam Cao, tạo ra cả một vùng trồng dâu hơn 700ha, hình thành tuyến du lịch văn hóa làng nghề và tạo công ăn việc làm cho hàng ngàn người, đặc biệt là những người trên 60 tuổi có thu nhập ổn định không phải phụ thuộc con cái, trở thành sinh kế chính cho hơn 1.000 hộ gia đình trong cả nước.

Doanh nhân Lương Thị Hạnh ký kết hợp tác với doanh nghiệp nước ngoài về xuất khẩu lụa đũi Nam Cao

Hay trong một lĩnh vực đặc thù hơn - lĩnh vực thiết kế thời trang, nhà thiết kế trẻ Vũ Thảo Giang, một cô gái người Tày cũng lựa chọn con đường khởi nghiệp từ vốn văn hóa. Cô đã thành công trong việc lấy cảm hứng từ những hoa văn, họa tiết trên thổ cẩm truyền thống của các cộng đồng để thiết kế ra những bộ sưu tập áo dài truyền thống. Cảm hứng từ vốn văn hóa dân tộc là động lực thôi thúc cô hoàn thành các bộ sưu tập nổi tiếng như “Minh Châu Hà Thành”, “Gốm khảm “Bát nhã”, “Qua miền di sản”, “Việt Nam gấm hoa”, “Phố Làng”, “Hạt Ngọc trời”...

Nhà thiết kế Vũ Thảo Giang (thứ 2 từ trái qua) trong một buổi tọa đàm về "Vốn văn hóa dân tộc - đòn bẩy cho khởi nghiệp sáng tạo" tại Hà Nội.

Chị Thắm, chị Hường, chị Hạnh, hay Thảo Giang chỉ là những trường hợp cụ thể trong vô vàn người lựa chọn vốn văn hóa để khởi nghiệp. Đây là sự lựa chọn can đảm bởi phát triển từ vốn văn hóa là con đường đặc biệt khó khăn và đầy rẫy thử thách. Trong số họ, cũng có người thành công và người thất bại. Nhưng sự lựa chọn của họ luôn có những giá trị nhất định đóng góp vào bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa dân tộc.

Giá trị đặc biệt của vốn văn hóa

Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Nghệ An tập huấn cho đồng bào ở Quế Phong về kết nối di sản văn hóa với phát triển du lịch cộng đồng

Nguồn vốn văn hóa có giá trị quan trọng trong quá trình phát triển. Điều đó được thể hiện trên 4 phương diện chính: Thứ nhất, phát triển từ vốn văn hóa tạo ra tính hiệu quả kinh tế. Tính hiệu quả kinh tế thể hiện trên hai phương diện là lợi nhuận và lợi ích. Lợi nhuận được tính cơ bản là phần dôi ra giữa tổng doanh thu và tổng chi phí đầu tư, nó đặt ra cho doanh nghiệp phải xác định tính hiệu quả cụ thể khi tiến hành đầu tư. Còn lợi ích thể hiện ở lợi ích cá nhân và lợi ích cộng đồng, lợi ích trực tiếp và lợi ích gián tiếp, lợi ích ngắn hạn và lợi ích dài hạn. Phát huy vốn văn hóa và phát triển kinh tế một cách có hiệu quả phải là hài hòa giữa lợi nhuận và lợi ích, hài hòa lợi ích giữa các bên liên quan, lợi ích ngắn hạn với dài hạn, lợi ích cá nhân và lợi ích cộng đồng. Thứ hai là tính kế thừa, thể hiện qua việc trao truyền giữa nhiều thế hệ với nhau, tạo ra tính kế thừa trong gia đình, trong cộng đồng. Tính kế thừa thể hiện sự trao truyền vốn văn hóa giữa các thế hệ, là một tiêu chí để đánh giá hiệu quả của vốn văn hóa trong phát triển kinh tế. Nếu tính kế thừa thấp thì mô hình đó cần xem xét lại bởi nó đang làm cho vốn văn hóa bị mai một, mất mát. Thứ ba là tính bền vững, thể hiện từ sự bền vững về kinh tế, bền vững về chính trị, bền vững về môi trường, bền vững về xã hội, bền vững về văn hóa và bền vững về con người. Bởi vốn văn hóa dân tộc được vun đắp qua nhiều thế hệ nên được chọn lọc kỹ càng và có độ hài hòa cao. Cùng với đó là sự phân bố đồng đều hơn giữa các cộng đồng, sự tái tạo nhanh hơn so với vồn tự nhiên, và ít bị sự độc quyền khống chế. Cuối cùng là tính lan tỏa, thể hiện trong gia đình hay lan tỏa trong cộng đồng hẹp như làng, bản, lan tỏa trong địa phương như huyện, tỉnh hay lan tỏa ra toàn quốc và quốc tế.

Vốn văn hóa là nguồn vốn quan trọng trong quá trình phát triển kinh tế bởi Việt Nam là một đất nước có độ đa dạng văn hóa cao. Sự đa dạng văn hóa làm cho nguồn vốn này trở nên phong phú, giàu sức cộng hưởng và tạo ra một nguồn cảm hứng vô cùng to lớn để thỏa sức sáng tạo cho những ai đam mê, trăn trở với văn hóa dân tộc. Gần như mọi lĩnh vực, từ nông lâm ngư nghiệp, thủ công nghiệp, hệ thống tri thức dân gian, nghệ thuật biểu diễn, phong tục tập quán, đến cảnh quan tộc người, nhà cửa, trang phục…. đều có thể trở thành nguồn vốn quan trọng nếu biết cách vận dụng phù hợp vào phát triển.

Con đường để tôn vinh các giá trị văn hóa truyền thống

Khởi nghiệp từ vốn văn hóa là một lựa chọn gian truân, cần sự đam mê và lòng can đảm. Bởi xét cho cùng, đầu tư phát triển kinh tế từ vốn văn hóa có một số đặc điểm quan trọng: Trước hết là cần nhiều vốn đầu tư nhưng phải đầu tư tập trung chứ không đầu tư theo diện rộng được. Các giá trị văn hóa rất khó khai thác vào phát triển kinh tế, nên cần phải đầu tư lớn hơn so với các lĩnh vực khác. Thứ hai là chậm thu hồi vốn. Khởi nghiệp từ vốn văn hóa là các mô hình đầu tư văn hóa, nhiều vốn nhưng thu hồi chậm bởi cần phải có thời gian để kiểm chứng các sản phẩm văn hóa, sự kén chọn về khách hàng cũng như giá trị tiêu dùng cần được đảm bảo. Vậy nên những lĩnh vực này không có chỗ cho sự làm ăn chộp giật. Thứ ba, khởi nghiệp từ vốn văn hóa đối diện với nhiều nguy cơ rủi ro. Tỷ lệ thất bại trong lĩnh vực khởi nghiệp từ vốn văn hóa cao hơn các lĩnh vực khác bởi nó phức tạp, không dự báo như các lĩnh vực kinh tế thông thường được, lại nhạy cảm về sự biến đổi nên không dễ để thành công. Tuy nhiên, một khi phát huy được hiệu quả thì nó mang lại nhiều giá trị cùng lúc chứ không chỉ riêng giá trị kinh tế. Cuối cùng là khó dự báo, khó tiên liệu được con đường phát triển của quá trình khởi nghiệp từ vốn văn hóa. Trong đầu tư kinh tế, việc khó tiên đoán các chặng đường phát triển là vấn đề mà các chủ đầu tư lo ngại nhất, bởi họ không chủ động được trong quá trình đầu tư của mình.

Một vấn đề chung mà hầu hết những người lựa chọn khởi nghiệp từ vốn văn hóa chia sẻ là khi họ đưa ra lựa chọn đó thì làm cho những người xung quanh họ không khỏi ngạc nhiên. Họ bị gọi là “hâm” khi mang tiền đi đầu tư vào những lĩnh vực mà không biết tương lai sẽ thế nào. Sở dĩ như vậy vì đây là sự lựa chọn các giá trị truyền thống, vốn khác xa những giá trị thị trường hiện đại, vào một thị trường hiện đại phát triển như vũ bão. Đây là sự lựa chọn các giá trị khác biệt văn hóa để đi vào thị trường. Mà các giá trị văn hóa khác biệt thì không phải ai cũng nhận ra và không phải ai cũng chấp nhận. Thế nên, đây là một sự lựa chọn con đường nhỏ, đường lẻ để đi bên cạnh những xa lộ, những dòng chảy lớn của kinh tế thị trường. Thế nên những người lựa chọn con đường này để khởi nghiệp trong mắt người khác trở nên khác biệt nên bị gọi là “hâm” là “liều”. Nhưng điều đó cũng thể hiện sự can đảm của người khởi nghiệp. Một người trẻ bước chân vào khởi nghiệp thì ngoài kiến thức và bản lĩnh kinh doanh, cần phải có sự can đảm trong lựa chọn, sự nhanh nhạy trong phân tích, sự đam mê trong nghề nghiệp và sự kiên trì trên đường đi.

Khởi nghiệp từ vốn văn hóa gắn với tình yêu, niềm đam mê và sự trân trọng các giá trị văn hóa truyền thống dân tộc. Có những người khởi nghiệp từ nguồn vốn văn hóa của cộng đồng mình như trường hợp của chị Vi Thị Thắm lựa chọn về quê hương để phát huy các giá trị văn hóa của người Thái, từ đó mở rộng ra các cộng đồng gần đó. Cũng có những người khởi nghiệp từ nguồn vốn văn hóa của một cộng đồng khác mà họ lựa chọn như trường hợp chị Hạnh người Thanh Hóa nhưng khởi nghiệp từ nghề dệt lụa Nam Cao ở Thái Bình... Nhưng dù sao thì họ cũng phải có niềm đam mê, sự trân trọng các giá trị văn hóa đó. Nếu không có được điều đó, họ không chỉ thất bại trong khởi nghiệp mà còn làm ảnh hưởng tiêu cực đến các giá trị văn hóa truyền thống đó. Mục tiêu của họ khi khởi nghiệp là làm sao để làm hồi sinh những giá trị văn hóa đó và càng ngày càng làm cho nguồn vốn văn hóa đó giàu lên, làm cho người dân địa phương giàu lên từ nguồn của cải mà cha ông bao thế hệ để lại. Như vậy, không chỉ phát triển kinh tế, khởi nghiệp từ vốn văn hóa còn làm cho các giá trị văn hóa tỏa sáng, khuyến khích công tác bảo tồn di sản văn hóa truyền thống, nâng cao ý thức và tâm lý con người đối với bản sắc văn hóa dân tộc. Và để đạt được mục tiêu đó, họ phải vượt qua một chặng đường dài từ 7-10 năm, vượt qua những khó khăn không chỉ từ kinh tế mà cả từ những định kiến, từ sự vận động xã hội. Nhưng khi vượt qua được những điều đó, họ được cộng đồng ghi nhận, được thị trường chấp nhận và được hưởng những kết quả xứng đáng bởi nhiều người được nhận lợi ích và chia sẻ giá trị của quá trình khởi nghiệp của họ.

Tóm lại, vốn văn hóa là nguồn cảm hứng to lớn cho những ai muốn khởi nghiệp từ di sản của cha ông để lại nếu họ có đủ bản lĩnh và đam mê. Khởi nghiệp từ vốn văn hóa là con đường vinh quanh nhưng đầy rẫy chông gai, là một quãng đường dài chứ không phải là một đoạn đường. Vậy nên để đi đến đích thì người khởi nghiệp cần phải can đảm, đủ lòng đam mê khởi nghiệp, đủ lòng yêu quý và trân trọng các giá trị văn hóa truyền thống, đủ trí tuệ và sáng sạo để vận dụng nguồn vốn văn hóa và đủ bản lĩnh để vượt qua những khó khăn. Trong bối cảnh hiện tại, cần phải khuyến khích và hỗ trợ các doanh nghiệp lựa chọn khởi nghiệp từ vốn văn hóa vì nó cần thiết cho sự phát triển bền vững của đất nước./.

(Bài đã đăng VHTT số 18 - Tháng 9/2025)