Một bản Khơ Mú ở Tương Dương, Nghệ An

Đan lát mây tre là nghề thủ công nổi bật nhất của người Khơ Mú, được nhiều nhà nghiên cứu coi là nghề thủ công tiêu biểu nhất của cộng đồng này. Sản phẩm mây tre đan, vì vậy được coi là kết tinh của tri thức bản địa trong lĩnh vực thủ công nghiệp của người Khơ Mú. Trong bối cảnh kinh tế thị trường hiện nay, nghề đan lát mây tre không chỉ cung cấp các các sản phẩm cho người Khơ Mú để sử dụng trong các sinh hoạt văn hóa, sản xuất hàng ngày với những định chế nghiêm ngặt mà còn là một loại hàng hóa có giá trị để đưa ra thị trường. Làm sao để phát triển nghề đan lát mây tre nhằm nâng cao đời sống cho người Khơ Mú là mối quan tâm của chính quyền và nhiều người dân Nghệ An.

Tri thức bản địa về nghề đan lát của người Khơ Mú

Ở người Khơ Mú, một số nghề thủ công phát triển mạnh như đan lát, sản xuất các loại bẫy thú hay dụng cụ đánh bắt cá, làm rượu cần… Trong đó, đan lát đồ mây tre là tiêu biểu nhất và được nhiều người biết đến nhất. Đây cũng là một nét đặc sắc trong thủ công nghiệp nói riêng và văn hóa Khơ Mú nói chung. 

Đan lát ở người Khơ Mú chủ yếu do người đàn ông làm. Hầu hết đàn ông Khơ Mú đều biết nghề đan lát. Khoảng 10 tuổi thì các cậu bé đều được cha ông truyền thụ các kỹ năng về nghề đan lát. Ban đầu học các kỹ thuật đơn giản từ chẻ, vót tre, và mây để chuẩn bị cho việc đan lát. Sau đó học đan những cái cơ bản nhất rồi phải học những tri thức về việc vào rừng tìm những nguyên liệu tốt nhất. Cứ như vậy mà dần người con trai sẽ thành thạo nghề đan lát một cách tự nhiên. Ai cũng biết đan lát nhưng chỉ một số người là đan giỏi và được nhiều người yêu mến. Nhiều người trẻ tuổi trong bản bên cạnh được cha ông truyền dạy thì họ cũng có thể đến tìm những người thợ đan lát giỏi để học thêm nhằm có thể sản xuất ra những sản phẩm đẹp hơn, chất lượng hơn. Đan lát cũng là một tiêu chí để đánh giá về người đàn ông. Những người con trai giỏi đan lát và đan được những đồ đẹp thì được nhiều cô gái yêu mến hơn và muốn lấy làm chồng hơn. Bởi theo quan niệm người Khơ Mú, những người đan lát giỏi là những người khéo léo, chịu khó và siêng năng, đương nhiên sẽ làm được nhiều việc khác trong gia đình chứ không chỉ có mỗi đan lát. Các sản phẩm tiêu biểu trong nghề đan lát hàng tre mây của người Khơ Mú là mâm, ghế, ép xôi, gùi, thúng, rổ, rá,… Trong đó, mâm là sản phẩm đặc trưng nhất, đẹp nhất, làm mất nhiều công sức nhất nhưng cũng có giá trị nhất.

Để có thể tạo ra được những sản phẩm đan lát tre mây đẹp và bền thì phải đi lấy được những nguyên liệu tốt nhất, đạt yêu cầu nhất. Để lấy được nguyên liệu tốt thì cũng phải có kinh nghiệm. Người Khơ Mú vào rừng lấy tre và mây để đan lát dựa vào những tri thức dân gian, những kinh nghiệm được đúc kết qua nhiều thế hệ. Khi học đan lát thì cũng được cha ông truyền dạy cho những tri thức đi rừng để tìm và lấy những cây tre, cây mây đạt chất lượng. Thường thì phải lựa chọn những cây tre già còn nguyên ngọn, cây to, thẳng thì mới tốt. Theo quan niệm người dân thì cây tre cụt ngọn dù có to cũng không được vì nó không tốt lành. Còn mây thì phải lựa chọn những cây to, đều và dài. Có khi phải vào các rừng già mới kiếm được những cây tre, cây mây phù hợp. Sau đó chặt tre xuống, chặt các cành đi rồi kéo về nhà. Mây thì chặt xong sẽ bóc vỏ ngoài, cuộn tròn lại để vận chuyển về nhà. Khi mới chặt về sẽ chẻ tre và mây khi đang tươi sẽ dễ dàng hơn. Chẻ nhỏ ra rồi đem phơi nắng hoặc gác lên bếp cho khô. Đến khi chuẩn bị sử dụng thì mang tre, mây ra ngâm nước cho mềm lại, thường ngâm vài ba tiếng đồng hồ. Sau đó dùng dao vót lại cho sạch và mịn hơn, phẳng hơn rồi mới đan.

Một nghệ nhân Khơ Mú giới thiệu về nghề đan lát mây tre truyền thống của dân tộc mình

Các sản phẩm mây tre đan tiêu biểu của người Khơ Mú

Mâm tre mây là sản phẩm đặc trưng nhất của thủ công nghiệp Khơ Mú. Người Khơ Mú làm mâm rất đẹp và là mặt hàng thủ công được nhiều người ưa chuộng. Mâm có 3 phần mặt mâm, phần thân mâm và phần đế mâm. Mặt mâm là phần cầu kỳ nhất và đẹp nhất, gồm phần trong đan bằng tre và phần viền xunh quanh đan bằng mây. Người thợ thủ công biết sử dụng các thanh tre để đan lại và tạo ra những hoa văn hình ngũ giác rất bắt mắt mà không cần một loại thuốc nhuộm hay sơn màu. Để đan được mặt mâm đẹp thì cần những cây tre to, thẳng và già. Còn phần viền xung quanh được đan bằng mây, kết hợp với phần mặt trong tạo thành mặt mâm rất đẹp và thuận tiện khi sử dụng. Phận thân mâm được làm từ những cây mây uốn hình chữ U và nối với phần mặt mâm và đế mâm một cách vững chãi. Đế mâm được làm bằng một loại cây mà người Khơ Mú gọi là cây lồng đăng. Các điểm tiếp giáp được buộc chặt bằng những sợi mây. Mâm được tạo ra không chỉ đẹp mà còn bền và vững chãi, sử dụng có khi hàng chục năm mới hỏng.

Bên cạnh mâm thì ghế cũng là một sản phẩm quan trọng. Có hai loại ghế. Loại lớn có 16 thanh chống, còn loại bé thì có 12 thanh chống. Mặt ghế được đan bằng mây, hình tròn. Đế cũng là một cây mây to được cuộn tròn và nối với mặt ghế bằng các thanh chống bằng tre. Ghế được sử dụng trong gia đình, và cũng là một đồ đạc quan trọng. Khi làm nhà mới thì người ta cũng phải chuẩn bị một bộ mâm, ghế và ép xôi mới. Hay khi một cô gái về nhà chồng thì cũng phải mang theo một cái ghế mới và 2 vò rượu. Ngoài ra, người Khơ Mú còn đan ép xôi và một số dụng cụ như gùi, thúng, mủng, rổ, rá…

Các sản phẩm đan xong thì đưa lên gác bếp. Gác trên bếp càng lâu thì sử dụng càng bền. Thế nên có những đồ tre mây đan xong người dân gác bếp hàng tháng, thậm chí hàng năm trời đến khi cần mới mang xuống sử dụng. Khi mua đồ đan lát, người Khơ Mú cũng thích mua những sản phẩm đã gác bếp lâu ngày. Họ không xem đó là đồ cũ vì chưa qua sử dụng. Họ mang ra ngâm nước rồi lau chùi cho sạch sẽ trước khi sử dụng.

Nghề đan lát không chỉ là một nghề để phục vụ sinh hoạt gia đình và phục vụ sản xuất, mà nó còn có vai trò quan trọng trong các sinh hoạt văn hóa truyền thống của người Khơ Mú. Trong cuộc sống hàng ngày, người Khơ Mú có thể sử dụng mâm nhôm, ghế nhựa và các loại dụng cụ khác mua từ chợ về. Tuy nhiên, trong thực hành văn hóa truyền thống thì không được. Khi làm giỗ cha, giỗ mẹ, thì người Khơ Mú phải dùng mâm tre, ghế mây và các dụng cụ truyền thống do người Khơ Mú đan lát nên để làm lễ cúng. Trong quan niệm của họ thì phải cúng tổ tiên theo đúng nghi lễ mà tổ tiên truyền dạy cho mình, chứ không thể đưa những thứ lạ lẫm vào bếp thờ của gia đình được. Làm như vậy, cha mẹ, tổ tiên sẽ không chấp nhận. Cũng vì những giá trị văn hóa như vậy mà trong mọi gia đình người Khơ Mú, dù già hay trẻ đều có ít nhất một bộ mâm, ép xôi, ghế là đồ đan lát truyền thống để trong bếp thờ. Khi thực hành các nghi lễ, họ sử dụng những dụng cụ này để làm lễ. Và các gia đình không biết đan lát thì phải đi mua về để trong nhà. Người Khơ Mú khi tiếp khách quý cũng thích sử dụng các dụng cụ đan lát truyền thống hơn.

Mâm là sản phẩm mây tre đan tiêu biểu nhất của người Khơ Mú

Phát triển mạng lưới thương mại sản phẩm mây tre đan trong thị trường nội tộc

Một trong những nét đặc biệt của nghề đan lát ở dân tộc Khơ Mú là quá trình luân chuyển trong mạng lưới thương mại nội tộc người. Khảo sát tại bản Minh Tiến (xã Lượng Minh) và bản Na Bè (xã Tương Dương) thì thấy hầu như toàn bộ những sản phẩm mây tre đan được các thợ ở đây làm ra đều bán lại cho những người Khơ Mú trong bản hoặc các bản Khơ Mú gần đó. Nghề đan lát không chỉ phục vụ sinh hoạt gia đình và phục vụ sản xuất, mà nó còn có vai trò quan trọng trong các sinh hoạt văn hóa truyền thống của người Khơ Mú.

Quan niệm sử dụng những đồ vật, công cụ, phương tiện truyền thống trong các thực hành văn hóa, đặc biệt là với các nghi lễ gắn với văn hóa gia đình khá phổ biến ở nhiều cộng đồng và rất rõ nét trong cộng đồng dân tộc Khơ Mú. Đó như là những định chế văn hóa của cộng đồng và trong trường hợp này nó là động lực để phát triển nghề thủ công đan lát mây tre truyền thống. Bởi chính những định chế này là điều kiện để nghề thủ công này tồn tại cả trong nền kinh tế truyền thống lẫn trong nền kinh tế thị trường hiện tại. Những định chế văn hóa đó đảm bảo cho mạng lưới thương mại nội tộc người luôn có điều kiện để phát triển bất chấp sự cạnh tranh từ những sản phẩm bên ngoài.

Hiện nay, để đẩy mạnh phát triển mạng lưới thương mại các sản phẩm mây tre đan nội tộc người của cộng đồng Khơ Mú thì cần phải xây dựng các mạng xã hội về sản phẩm, mạng xã hội về tộc người để tạo ra các diễn đàn cho người người Khơ Mú ở nhiều nơi khác nhau cùng nắm bắt thông tin, chia sẻ kinh nghiệm cũng như tiếp cận các sản phẩm với chất lượng tốt nhất. Sự trao đổi, chia sẻ trong nội cộng đồng một mặt tạo điều kiện để thương mại hóa các sản phẩm mây tre đan qua đó góp phần trao truyền tri thức bản địa của nghề đan lát mây tre truyền thống, mặt khác cũng giúp tâm lý tộc người trở nên mạnh mẽ hơn, đoàn kết với nhau hơn và chia sẻ nhiều giá trị từ văn hóa, kinh tế hơn nữa.

Người Khơ Mú uống cong cây để làm ghế đan

Phát triển mạng lưới thương mại sản phẩm mây tre đan ra thị trường rộng lớn

Dù phần lớn các sản phẩm đan lát mây tre trước đây đều bán cho trong cộng đồng là chính, nhưng với một sản phẩm chất lượng như đồ đan lát của người Khơ Mú vốn được các cộng đồng khác công nhận thì nó cũng trở thành một loại hàng hóa được đưa ra trao đổi với các cộng đồng khác từ khá sớm và hình thành các mạng lưới trao đổi sản phẩm vươn ra ngoài cộng đồng Khơ Mú.

Mạng lưới trao đổi sản phẩm đan lát của người Khơ Mú xuất hiện từ khá sớm và hiện nay vẫn được duy trì và phát triển. Thực tế, người Khơ Mú sử dụng các sản phẩm đan lát của mình để trao đổi các mặt hàng thiết yếu với các cộng đồng khác. Cho đến nay, quan hệ trao đổi này vẫn được tiếp nối. Những người Thái và Mông ở khu vực xung quanh vẫn mua các đồ đan lát của người Khơ Mú về dùng. Nhưng sự trao đổi, buôn bán đồ đan lát diễn ra trong mạng lưới xã hội nội tộc người mạnh mẽ hơn. Bởi nó được chi phối bởi các định chế văn hóa như đã nói trên. Người Khơ Mú có thể mặc trang phục người Thái hoặc mua của người miền xuôi từ chợ, thậm chí có khi còn sử dụng cả những bài cúng bằng tiếng Thái, nhưng phải sử dụng các dụng cụ truyền thống của nghề đan lát để thực hành các nghi lễ quan trọng. Đó là lý do quan trọng để những người làm nghề đan lát có thể buôn bán, trao đổi các sản phẩm của mình một cách ổn định và lâu dài hơn.

Hàng ngày, vẫn có những người đi vào các bản tìm mua các sản phẩm đan lát của người Khơ Mú để đem đi chợ bán. Ở nhiều chợ phiên, nhất là ở vùng biên, nhiều người Khơ Mú thường đưa đồ đan lát ra để buôn bán, trao đổi. Sản phẩm đan lát còn được phân phối qua bên kia biên giới với Lào theo các mạng lưới người Khơ Mú với nhau. Nhiều bản Khơ Mú ở miền núi Nghệ An, đặc biệt ở huyện Kỳ Sơn, nơi tập trung nhiều người Khơ Mú nhất vẫn phát triển nghề đan lát một cách mạnh mẽ. Ngày nay, sản phẩm đan lát của người Khơ Mú cũng trở thành một loại hàng hóa bán cho khách du lịch và một số cộng đồng khác, mạng lưới thương mại không ngừng được mở rộng, nhưng mạng lưới thị trường nội tộc người vẫn giữ vai trò quan trọng bởi các định chế văn hóa của nó.

Như vậy, có thể thấy rằng, dù nghề đan lát của người Khơ Mú trước đây đã tham gia vào sự trao đổi hàng hóa nhưng hiện nay vẫn chỉ mới bước chân vào thị trường một cách khá rụt rè khi chỉ có một số người tập trung vào sản xuất hàng hóa. Nếu dựa theo quy mô và số lượng người tham gia thì nhiều người sẽ cho rằng nghề đan lát ở đây chưa thể gọi là tham gia vào kinh tế thị trường được, bởi nó chỉ xuất hiện ở một vài người có năng lực tiếp cận với thị trường và cũng chỉ cung cấp cho một cộng đồng nhỏ hẹp. Nhưng nếu nhìn ở góc độ khác, những biểu hiện của người Khơ Mú trong bước đầu đưa sản phẩm đan lát vào thị trường lại giúp chúng ta hiểu rõ hơn về sự bắt nhịp với thị trường ở các cộng đồng trong buổi bình minh sẽ ra sao. Bởi bất kỳ cộng đồng nào gia nhập và phát triển kinh tế thị trường cũng phải trải qua giai đoạn làm quen với những hành vi và động thái phát triển mới. Khi cả một cộng đồng mà hầu như ai cũng biết đan lát thì người ta chỉ sản xuất để phục vụ nhu cầu của mình là chính, sự trao đổi có xuất hiện nhưng không quá mạnh mẽ. Nhưng khi mà cả bản chỉ còn vài người làm nghề đan lát trong khi các gia đình vẫn có nhu cầu sử dụng đồ đan lát truyền thống thì cơ hội để buôn bán, trao đổi sản phẩm được mở rộng hơn. Đó là một cơ hội, mà nắm bắt cơ hội là dựa vào sự thay đổi tư duy của con người, tạo ra một nguồn cảm hứng mới để hồi sinh và phát triển một nghề được coi là đặc trưng của dân tộc Khơ Mú.

Một số sản phẩm tiêu biểu của nghề đan mây tre truyền thống người Khơ Mú

Phát triển thị trường sản phẩm mây tre đan gắn với du lịch

Đan lát mây tre là nghề tiêu biểu nhất trong thủ công nghiệp của người Khơ Mú. Sản phẩm mây tre đan cũng là kết tinh của nghề và là biểu tượng của văn hóa cộng đồng. Những sản phẩm này cũng có độ thẩm mỹ cao và có sức thu hút đối với du khách. Vậy nên, phát triển sản phẩm mây tre đan gắn với du lịch cộng đồng là cần thiết đối với các bản Khơ Mú. Ở đó, cần hướng đến các sản phẩm du lịch trải nghiệm nghề truyền thống, tạo ra nhiều sản phẩm hàng hóa đa dạng để không chỉ phục vụ sinh hoạt mà còn có thể làm quà để du khách mua về làm đồ lưu niệm hay biếu tặng cho nhau. Các sản phẩm mây tre phải được sử dụng trong quá trình đón tiếp khách để du khách được liên tục cảm nhận những giá trị văn hóa truyền thống. Kể cả trang trí làng bản hay tạo cảnh quan các điểm du lịch cũng nên sử dụng các hoa văn phổ biến và mang tính biểu tượng của nghề đan lát mây tre của người Khơ Mú.

Để phát triển sản phẩm mây tre đan truyền thống của người Khơ Mú gắn với du lịch cộng đồng thì cần phải lựa chọn và quy hoạch thành làng nghề đan lát mây tre truyền thống. Hầu hết các bản Khơ Mú có cảnh quan đẹp như dựa vào núi, chạy quanh suối với cây cối um tùm và các gia đình sống khá tập trung. Nhưng các bản hiện tại cũng chỉ còn vài ba người làm nghề đan lát, cùng lắm có dăm bảy người. Cần phải lựa chọn để quy hoạch thành làng nghề gồm nhiều hộ gia đình làm nghề đan lát thì mới gắn với phát triển du lịch cộng đồng được bởi nó tạo ra cảnh quan, tạo ra sản phẩm và tập trung được những nghệ nhân tài năng nhất. Như vậy, cần phải đẩy mạnh nghiên cứu về nghề thủ công, về văn hóa truyền thống và cả đẩy mạnh tập huấn cho người dân về kinh tế thị trường, về hoạt động du lịch. Như vậy sẽ giúp người dân chủ động hơn trong phát triển kinh tế và tạo điều kiện để đưa sản phẩm mây tre đan vào thị trường theo con đường du lịch.

Một vấn đề quan trọng là cần phải vận dụng công nghệ số vào phát triển sản phẩm mây tre đan gắn với du lịch cộng đồng. Các sản phẩm mây tre đan phục vụ du lịch cộng đồng cần phải được tạo mã QR. Việc quét mã QR để tiếp cận thông tin sản phẩm cho khách du lịch cũng như là một sự đảm bảo đối với chất lượng của sản phẩm. Việc này cần được triển khai với các sản phẩm quan trọng khác và đặc biệt là phát triển nó trên các sản phẩm lưu niệm để vừa kiểm định chất lượng sản phẩm vừa cung cấp thông tin sản phẩm đến với khách hàng một cách rộng rãi nhất từ tất cả các mặt hàng phục vụ du khách. Tốt nhất, các sản phẩm đan mây tre của người Khơ Mú cũng cần phải được công nghệ hóa bằng mã QR để giúp khách hàng có thể kiểm tra thông tin ngay trên sản phẩm. Trên các logo quảng cáo cũng cần có mã QR để giới thiệu với du khách. Việc công nghệ hóa sản phẩm thủ công gắn với du lịch cần phải được thực hiện có hệ thống, gắn với quảng bá hình ảnh cũng như cung cấp thông tin cho khách hàng. Mặt khác, cần sử dụng công nghệ để thương mại hóa câu chuyện gắn với biểu tượng văn hóa. Nếu dùng mã QR để cung cấp thông tin sản phẩm là cách thức kiểm tra chất lượng và cung cấp thông tin, thì thương mại hóa câu chuyện bằng công nghệ lại là một cách thức để thu hút du khách và cung cấp các trải nghiệm cho khách hàng. Câu chuyện cuộc đời của những con người gắn với nghề đan lát mây tre của người Khơ Mú là những nhân tố hấp dẫn du khách, khơi gợi họ tham gia vào các hoạt động trải nghiệm. Còn câu chuyện sản phẩm mây tre đan mang tính biểu tượng lại cung cấp những thông tin hấp dẫn cho người mua các sản phẩm đó hay trải nghiệm các quá trình sản xuất ra các sản phẩm đó. Nói chung, du lịch và nhiều hoạt động thương mại hiện nay thường gắn kết thương mại sản phẩm với bán câu chuyện liên quan đến sản phẩm đó./.