Năm 2024 là một năm có nhiều biến động, cùng với việc sáp nhập các đơn vị hành chính, nhiều cơ chế, chính sách cũng thay đổi, ảnh hưởng đến nhiều lĩnh vực, trong đó có tu bổ, tôn tạo di tích. Dù vậy, ngành Văn hóa đã quyết tâm, nỗ lực hoàn thành nhiều dự án lớn, nhỏ trong đó có các dự án tu bổ, tôn tạo di tích, góp phần phát triển kinh tế, xã hội của nhiều địa phương, nhất là trong giai đoạn triển khai xây dựng nông thôn mới nâng cao, nông thôn mới kiểu mẫu.

Chùa Giai, xã Thanh Khai, huyện Thanh Chương vừa được tu bổ, tôn tạo với kinh phí 40 tỷ đồng từ nguồn xã hội hóa. Ảnh: Trần Đình Hà

Theo thống kê chưa đầy đủ, Nghệ An hiện nay có hơn 2.602 di tích đã được kiểm kê và phân loại, trong đó, tính đến hết năm 2024 có 499 di tích đã được xếp hạng (cấp quốc gia đặc biệt: 6 di tích; cấp quốc gia: 145 di tích, cấp tỉnh: 348 di tích). Trong những năm gần đây, lĩnh vực văn hóa tâm linh được quan tâm hơn bao giờ hết, cùng với hoạt động phát huy giá trị di tích, công tác tu bổ, tôn tạo di tích cũng được chú trọng, bên cạnh sự quan tâm  của chính quyền các cấp, công tác này còn thu hút nhiều tổ chức, cá nhân tham gia. Kế thừa những thành quả đó, năm 2024, công tác tu bổ, tôn tạo di tích đạt được nhiều thành tựu, tuy nhiên, vẫn còn đó nhiều băn khoăn, trăn trở.

Những thành quả của công tác tu bổ, tôn tạo di tích năm 2024

Năm 2024, hoạt động tu bổ, tôn tạo di tích diễn ra rất sôi nổi từ đồng bằng đến miền núi bằng nhiều nguồn vốn khác nhau, từ Trung ương đến địa phương như nguồn từ chương trình mục tiêu quốc gia, vốn thường xuyên, vốn trung hạn, nguồn ngân sách địa phương, nguồn xã hội hóa... Nhờ vậy, số lượng di tích được tu bổ, tôn tạo trong năm 2024 vượt hơn những năm trước. Theo thống kê chưa đầy đủ, có khoảng gần 20 di tích, từ di tích cấp quốc gia đặc biệt đến di tích nằm trong danh mục kiểm kê được tu bổ, tôn tạo. Trong đó, nhiều dự án lớn đã triển khai và đang trong giai đoạn hoàn thành như Dự án Tu bổ, tôn tạo di tích Đình Hoành Sơn, xã Khánh Sơn, huyện Nam Đàn (tổng kinh phí 24 tỷ đồng); Dự án Tu bổ tôn tạo di tích Đình Đông Viên, xã Trung Phúc Cường, huyện Nam Đàn (tổng kinh phí 15 tỷ đồng); Dự án Tu bổ tôn tạo di tích Nhà cụ Vi Văn Khang, xã Môn Sơn, huyện Con Cuông (tổng kinh phí 15 tỷ đồng)...

Hạ giải đình Hoành Sơn (xã Khánh Sơn, huyện Nam Đàn)

Bên cạnh đó, công tác tu bổ tu bổ, tôn tạo di tích bằng nguồn Nghị quyết (số 28/2022/NĐ-HĐND ngày 9/12/2022) của HĐND tỉnh cũng đã triển khai thành công cho 4 di tích (Nhà thánh Hoành Sơn, xã Khánh Sơn, huyện Nam Đàn; Đình Long Thái, xã Thái Sơn, huyện Đô Lương; Đền Voi, xã Quỳnh Hồng, huyện Quỳnh Lưu; Nhà thờ họ Chu, xã Diễn Trường, huyện Diễn Châu); nguồn chi thường xuyên của tỉnh triển khai tu sửa cho 7 di tích (Tháp Xốp Lợt, xã Mỹ Lý, huyện Kỳ Sơn; Đình Chợ Xâm, xã Nghi Hoa, huyện Nghi Lộc; Đền Bà Cô, xã Hưng Hòa, TP Vinh; Nhà ông Nguyễn Sỹ Huyến (Cụm di tích Làng Đỏ), phường Hưng Dũng, TP Vinh; Mộ và Nhà thờ Nguyễn Xuân Ôn, xã Diễn Thái, huyện Diễn Châu; Nhà thờ Đặng Nguyên Cẩn và Đặng Thúc Hứa, xã Thanh Xuân, huyện Thanh Chương; Đền Linh Kiếm, xã Thuận Sơn, huyện Đô Lương).

Nhà thánh Hoành Sơn (xã Khánh Sơn, huyện Nam Đàn) sau tu bổ

 Ngoài ra, năm 2024, đã có thêm 01 di tích được tu bổ bằng nguồn chương trình mục tiêu quốc gia về miền núi (Bia Ma Nhai, xã Chi Khê, huyện Con Cuông). Hiệu quả của công tác tu bổ, tôn tạo di tích được nhìn thấy rõ rệt, các hạng mục công trình khang trang hơn, góp phần tăng tính bền vững và tạo cơ sở để bảo vệ, phát huy giá trị di tích lâu dài.

Bên cạnh hoạt động tu bổ, tôn tạo di tích bằng nguồn ngân sách Nhà nước, hoạt động tu bổ, tôn tạo bằng nguồn xã hội hóa cũng diễn ra sôi nổi không kém với sự tham gia của nhiều tổ chức, cá nhân. Năm 2024, nhiều dự án lớn đã hoàn thành nhờ nguồn vốn này như Dự án tu bổ, tôn tạo chùa Giai (xã Thanh Khai, huyện Thanh Chương), Dự án tu bổ, tôn tạo đền Thanh Liệt (xã Xuân Lam, huyện Hưng Nguyên), Dự án tu bổ, tôn tạo đình Mậu Long (xã Liên Thành, huyện Yên Thành)... Bên cạnh đó, ngành Văn hóa đã hướng dẫn bằng văn bản, cử cán bộ đến khảo sát thực tế tại các di tích có nhu cầu tu bổ để định hướng, hướng dẫn quy trình thực hiện, góp ý giải pháp, hồ sơ thiết kế bản vẽ thi công để công tác tu bổ di tích đạt hiệu quả, giữ gìn yếu tố gốc của di tích, giảm thiểu tối đa việc làm mới hóa di tích sau tu bổ. Nhờ đó, nhiều di tích được tu sửa khang trang, đảm bảo tính khoa học và tính pháp lý như đền Tráng Liệt (xã Nghi Thiết, huyện Nghi Lộc), phủ Hòa Quân (xã Thanh Hương, huyện Thanh Chương), đền Khe Sặt (thị trấn Con Cuông, huyện Con Cuông), đền Bàu Lối (phường Nghi Thu, thị xã Cửa Lò)...

Những trăn trở của người làm di sản

Về kinh phí: Ở Nghệ An, số lượng di tích khá nhiều, cơ bản làm bằng gỗ nên mức độ xuống cấp diễn ra khá nhanh, đặc biệt là sau mỗi mùa mưa bão. Tuy nhiên, nguồn kinh phí cấp cho lĩnh vực này lại quá ít so với số lượng di tích hư hỏng. Hiện nay, công tác tu bổ, tôn tạo di tích chủ yếu là tu sửa cấp thiết, manh mún, chắp vá nên hiệu quả chưa cao. Vẫn còn tình trạng tu bổ hạng mục này xong, hạng mục khác lại xuống cấp. Năm 2024, theo kế hoạch, có 15 di tích được tu sửa cấp thiết với kinh phí 7,6 tỷ đồng từ nguồn chi thường xuyên của tỉnh. Tuy vậy, do nguyên nhân khách quan, chỉ có 7 di tích được tu sửa kịp thời trong năm 2024, còn lại vẫn phải “hẹn” sang năm 2025.

Về thủ tục, quy trình: Một trong những lý do gây chậm trễ chính là thủ tục, quy trình thực hiện công tác tu bổ, tôn tạo phức tạp, tốn nhiều thời gian và phải chịu sự ràng buộc của nhiều ngành khác nhau như xây dựng, văn hóa, tài nguyên môi trường... dẫn đến việc quá trình xử lý gặp nhiều vướng mắc và cần có thời gian tháo gỡ. Điển hình như trường hợp tu sửa cấp thiết di tích Tháp Xốp Lợt. Tháp được xếp hạng là di tích cấp tỉnh nên phải tuân thủ Luật Di sản văn hóa và các quy định pháp luật liên quan. Tuy nhiên, bản thân tháp cũng là một công trình kiến trúc nghệ thuật hiếm gặp và là công trình duy nhất tồn tại trên đất Nghệ An. Bởi vậy, quá trình lên phương án, thẩm định và phê duyệt tại cơ quan chuyên môn có thẩm quyền phải tuân thủ theo nhiều quy định khác của ngành xây dựng, kiến trúc... khiến cho quy trình thực hiện kéo dài, ảnh hưởng đến tiến độ công việc và liên đới đến nhiều di tích khác - đã bị xuống cấp nghiêm trọng nhưng phải lùi lại thời gian tu bổ. Nhiều khi, đây chính là nguyên nhân thúc đẩy nhanh sự xuống cấp của di tích. Với những người làm di sản, di tích giống như máu thịt của mình nên khi chứng kiến cảnh các di tích bị xuống cấp mà chưa được tu bổ kịp thời, thậm chí, nhiều di tích còn phải “oằn mình” chống chọi với các đợt thiên tai, bão lũ, khiến ai cũng không khỏi lo lắng, xót xa. Mong rằng, trong thời gian tới, chính quyền Trung ương và tỉnh xem xét, điều chỉnh, thống nhất giữa các ngành một số quy định liên quan đến tu bổ, tôn tạo di tích, để các dự án tu bổ, tôn tạo di tích không phải chịu cảnh “một cổ mấy tròng” và được tu bổ kịp thời khi xuống cấp.

Một trăn trở nữa không chỉ riêng của những người làm di sản mà cả chính quyền các cấp, đó là sự đòi hỏi của các nhà đầu tư khi quyết định đầu tư tu bổ, tôn tạo di tích. Cơ bản, các nhà đầu tư tuân thủ theo quy định, tuy nhiên, nhiều tổ chức, cá nhân còn yêu cầu chính quyền địa phương làm xong quy trình, thủ tục mới đồng ý cấp kinh phí tu sửa. Bên cạnh đó, có một số tổ chức, cá nhân lại yêu cầu thực hiện công tác tu bổ, tôn tạo theo ý họ, kể cả việc sắp xếp, bài trí đồ thờ tại di tích sau khi hoàn thành tu sửa. Hiện nay, trên địa bàn tỉnh, chỉ trừ một vài huyện (Thanh Chương, Diễn Châu, Đô Lương) có dành một khoản kinh phí cấp cho việc tu bổ di tích, các địa phương còn lại, nhất là cấp xã, nguồn kinh phí dành cho hoạt động này hầu như không có. Bởi vậy, việc được tổ chức, cá nhân đầu tư là nguyện vọng, mong muốn của rất nhiều địa phương và cũng vì thế mà nhiều nơi đã vì lợi ích trước mắt nên bỏ qua nhiều thủ tục, quy trình, dẫn đến tình trạng một số di tích sau khi tu bổ, tôn tạo, phục hồi đã không còn dáng dấp của công trình kiến trúc văn hóa tâm linh (ví dụ như đình Điện Yên, xã Long Thành, huyện Yên Thành; đình Làng Dinh Chu, xã Đại Đồng, huyện Thanh Chương; đền Trương Hán, xã Thọ Sơn, huyện Anh Sơn...), nhiều di tích còn sơn màu lòe loẹt... Tuy nhiên, cũng có một số địa phương sau khi nghe những yêu cầu vô lý từ nhà đầu tư đã kiên quyết từ chối (như việc đặt tượng Phật trong khuôn viên đền Khe Thị, xã Nghi Công Nam, huyện Nghi Lộc; tu sửa đền Gám, xã Xuân Thành, huyện Yên Thành để làm nơi tu tập của phật tử...).

Như vậy, bên cạnh những thành tựu đã đạt được thì rõ ràng, hoạt động tu bổ, tôn tạo di tích vẫn còn nhiều vấn đề trăn trở, cần lắm sự vào cuộc, quan tâm của các cấp, các ngành. Hy vọng rằng, trong thời gian tới, sẽ có nhiều cơ chế, chính sách đặc thù dành cho lĩnh vực này, để những di tích xuống cấp cần tu bổ không phải dài cổ đợi và những người làm di sản yên tâm công tác và cống hiến./.