Ngày 2/9/1945, tại Quảng trường Ba Đình (Hà Nội), Chủ tịch Hồ Chí Minh trịnh trọng đọc Tuyên ngôn Độc lập, khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa

Trong nhiều yếu tố dẫn đến thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám có vai trò quan trọng của văn hóa. Đó là truyền thống yêu nước, tinh thần đấu tranh anh dũng, trí tuệ sáng tạo của dân tộc được kết tinh trong mỗi người dân, trong mỗi thành viên Việt Minh, trong mỗi đảng viên Cộng sản đã phát huy, tỏa sáng trong cuộc cách mạng. Đó còn là thắng lợi của nhận thức khoa học về vai trò của văn hóa và đường lối, xây dựng, phát triển văn hóa của Đảng Cộng sản Việt Nam. Đảng đã chủ động chuẩn bị nguồn lực văn hóa cho cuộc cách mạng từ khá sớm. Hoàn toàn không ngẫu nhiên Đảng đã có Đề cương Văn hóa từ tháng 2 năm 1943. Đề cương Văn hóa là văn kiện quan trọng có ý nghĩa tuyên ngôn về đường lối văn hóa tư tưởng của Đảng; Là phác thảo về một nền hóa tương lai của dân tộc; Là nền tảng để tập hợp lực lượng toàn dân tộc, đặc biệt là giới trí thức, văn nghệ sỹ, thanh niên, sinh viên, học sinh.

Tháng 4 năm 1943, Hội Văn hóa cứu quốc được thành lập bên cạnh các tổ chức “cứu quốc” khác của Mặt trận Việt Minh. Báo Tiền Phong là cơ quan ngôn luận của Hội. Hội đã nhanh chóng tập hợp được đông đảo các văn nghệ sĩ, trí thức tham gia, trong đó có nhiều người nổi tiếng như: Học Phi (Chủ tịch), Nguyễn Huy Tưởng, Nam Cao, Nguyên Hồng, Tô Hoài, Nguyễn Đình Thi, Thép Mới… Tổ chức của hội đã nhanh chóng phát triển trên địa bàn toàn quốc, và khẩn trương hoạt động có hiệu quả.

Hội đã xác định những nhiệm vụ trước mắt và lâu dài của các nhà văn hóa Việt Nam. Trong đó, hai nhiệm vụ quan trọng nhất là: i) Gạt bỏ những tiêu cực văn hóa phong kiến trong văn hóa Việt Nam, đánh đổ sự kìm kẹp và đầu độc về văn hóa của thực dân Pháp đồng thời tiếp thu, bảo tồn và phát huy những giá trị tích cực của di sản văn hóa truyền thống, những yếu tố tích cực của văn hóa phương Tây hiện đại. Và, ii) Xây dựng một nền văn hóa mới, dân tộc, khoa học, đại chúng.

Với quan điểm “văn hóa khi đã xâm nhập vào đại chúng thì cũng tác động như một sức mạnh vật chất”, Hội Văn hóa Cứu quốc đã tổ chức tuyên truyền cổ động văn nghệ sỹ, trí thức và đông đảo đồng bào hướng đến “kịch liệt chống những xu hướng văn hóa đầu cơ, xu nịnh, thoái hóa” và “kiến thiết một nền văn hóa mới với mục đích phụng sự độc lập tự do và hạnh phúc của dân tộc”; Nỗ lực tham gia các hoạt động yêu nước, tham gia đấu tranh chống đế quốc, phong kiến, giành độc lập, dân chủ.

Cách mạng Tháng Tám thành công, nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa được thành lập đã mở ra kỷ nguyên mới của tiến trình văn hóa nước nhà. Từ đây, một nền văn hóa mới được kiến tạo theo định hướng tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Chủ thể nền văn hóa mới là cộng đồng dân tộc bao gồm tất cả các giai tầng xã hội. Giới trí thức, văn nghệ sỹ là đội tiên phong sáng tạo của nền văn hóa mới. Mọi người đều có quyền bình đẳng sáng tạo và hưởng thụ văn hóa. Từ Cách mạng Tháng Tám, một thế hệ trí thức văn nghệ sỹ mới hình thành để cùng các thế hệ đi trước xây dựng nền văn hóa mới làm động lực cho công cuộc kháng chiến cứu nước và xây dựng đất nước.

Trong bối cảnh đất nước đang chuẩn bị phải bước vào cuộc kháng chiến chống Pháp, Hội nghị Văn hóa toàn quốc tổ chức vào ngày24 tháng 11 năm 1946, được xem là Hội nghị Diên Hồng của thời đại mới. Đây là sự kiện văn hóa trọng đại nhằm tập hợp, phát huy sức mạnh văn hóa của con người Việt Nam, sức mạnh nội sinh của dân tộc cho sự nghiệp chống giặc ngoại xâm, chuẩn bị lực lượng văn hóa phục vụ cho sự nghiệp “kháng chiến, kiến quốc”. Tại đây, đã xác định “văn hóa soi đường quốc dân đi”, “văn nghệ sỹ cũng là chiến sỹ”.

Gần 80 năm đã qua nhưng tinh thần văn hóa của Cách mạng Tháng Tám vẫn còn tươi mới. Cánh cửa văn hóa mà cuộc cách mạng mở ra đã đưa văn hóa Việt Nam đến với thời đại mới; Tạo ra nhiều giá trị mới để cùng với di sản của cha ông làm nền tảng tinh thần cho sự nghiệp xây dựng và bảo vệ đất nước, hòa nhập với văn hóa, văn minh nhân loại.