Nhân có đọc được những ý kiến về vấn đề thấu cảm trong dạy học văn trong bài viết “Dạy văn dạy cái gì?” trên facebook của anh, trong đó có những nhận định liên quan đến tiếp nhận văn học, nên tôi viết vài ý kiến trao đổi. Trước hết, xin nói ngay rằng tôi không trao đổi về đề tài “thấu cảm” nói chung, cũng không trao đổi về vấn đề phương pháp dạy văn, vì đó là những lĩnh vực rộng lớn, đòi hỏi phải tham chiếu nhiều tài liệu,nằm ngoài khả năng và sức lực của tôi. Trong phần này, tôi chỉ trao đổi 3 trong 5 ý kiến về dạy học văn của anh có liên quan đến tiếp nhận văn học, vì chúng nằm trong lĩnh vực mà tôi có tìm hiểu chút ít. Còn các vấn đề khác của ý kiến 4 và 5, tôi chưa được đọc kĩ lưỡng, nên cũng xin để dịp khác.

Cụ thể ở đây tôi chỉ trao đổi một số luận điểm trong những đoạn sau:

1. Anh viết rằng:“Một là, xem văn bản là cái độc lập với tác giả thì chuyện tri âm hay "thấu cảm" với tác giả là không cần thiết nữa. Đọc văn, học văn, theo các nhà phê bình Mới, để “thấu cảm”, tức “thấu hiểu và cảm thông” (theo từ điển Vũ Chất) với tác giả là “ngụy luận ý đồ”, vì luôn xảy ra hiện tượng tác giả nghĩ một đằng tạo ra văn bản một nẻo”.

Chỗ này có 2 điểm trao đổi:

a/ Trên thực tế, việc “xem văn bản là cái độc lập với tác giả” và “tri âm hay thấu hiểu với tác giả là không cần thiết nữa” là hai vấn đề khác nhau. Vấn đề thứ nhất, có vẻ đúng về mặt lí thuyết, nhưng chỉ với một số lí thuyết gia tiếp nhận (Eco chẳng hạn, vẫn cho rằng văn bản liên quan đến tác giả, dù ông phân tích rất thích đáng về vai trò của người đọc); vấn đề thứ hai phức tạp hơn nhiều, vì khi người đọc hình dung ra một tác giả để quy cho họ những tư tưởng và tình cảm mà mình tiếp nhận từ tác phẩm, thì đó là tác giả mô hình như là chức năng tạo nghĩa, không phải là tác giả tiểu sử hay tác giả thực (theo Foucault, Eco). Tác giả này thực tế là luôn hiện diện trong hầu hết thực tiễn của việc đọc.Câu hỏi ở đây là, trong nhận thức của người đọc thì họ có hình dung rằng đó là tác giả hư cấu hay không? Và liệu việc họ hình dung đó là tác giả thực thì sự thấu hiểu được hình dung như thế có cần thiết không? Câu trả lời từ những nghiên cứu thường nghiệm cho thấy rằng người đọc thường hình dung đó là điều tác giả thực muốn nói. Những nghiên cứu mới nhất, chẳng hạn như của Schweickart, thì cho rằng điều này là cần thiết, nhất là với việc người đọc nữ đọc các văn bản của người nữ.Tôi sẽ nói thêm ý này ở sau.

b/ Do đó, ở vấn đề này,cần có sự phân biệt giữa các định đề lí thuyết và thực tiễn của việc đọc. Việc đọc trong thực tiễn nói chungthì người đọc đọc cho nhu cầu của họ, việc cần thiết hay không là thuộc về cá nhân mỗi người. Vì thế, Michel de Certeau và một số người khác nữa, như Henry Jerkins chẳng hạn, khi nghiên cứu sự đọc đại chúng đã cho rằng các mô hình khái quát kiểu như là người đọc đưa tầm đón nhận của mình vào quá trình đọc theo cách hiểu của Jauss, hay đối thoại với văn bản theo cách hiểu của Gadamer, Jauss…. chỉ là những mô hình lí thuyết, chứ hoàn toàn không cho thấy hết được thực tiễn đọc vốn đa dạng vô cùng.

2. Anh viết rằng:“Đọc văn, học văn để “thấu cảm” với nhân vật nhờ đồng cảnh ngộ hay thậm chí “nhìn bằng con mắt của nhân vật” để hiểu nhân vật và để hiểu mình là “ngụy luận cảm thụ”, vì không bao giờ có chuyện nhân vật là bản sao của cuộc sống. Văn bản là một cách thức mã hóa đời sống văn hóa xã hội, đọc văn, học văn là tìm cách giải mã hệ thống kí hiệu trong văn bản”.

Chỗ này dường như anh có một nhầm lẫn nhỏ: “nhìn bằng con mắt nhân vật để hiểu nhân vật và hiểu mình” thì không có liên quan gì đến chuyện “nhân vật là bản sao cuộc sống”. Một nhân vật hư cấu vẫn có thể được người đọc nhìn bằng con mắt nhân vật để hiểu nhân vật và hiểu mình.

3.Anh viết rằng: “Hai là, khi P. Valery nói: "Tôi chỉ là người làm ra bài thơ, còn nghĩa là do bạn đọc cung cấp", điều đó cũng có nghĩa là đọc hay học văn luôn là một sáng tạo với tư cách là chủ thể. Các nhà hiện tượng luận đã chỉ ra, văn bản nghệ thuật luôn là kết cấu mời gọi với các khoảng trống để người đọc lấp vào. Sáng tạo của bạn đọc do “tầm đón” và sự “dung hợp tầm đón” ở chủ thể tiếp nhận.”

Chỗ này có hai điểm trao đổi về lí thuyết tiếp nhận:

a/ Anh, cũng như một số nhà nghiên cứu khác ở Việt Nam hiện nay, có vẻ như đã hiểu chưa đầy đủ luận điểm về kết cấu mời gọi của văn bản và sự cụ thể hóa của người đọc. Cách diễn đạt của anh cho thấy rằng có vẻ như trong cách hiểu của anh thì người đọc nắm quyền sáng tạo nghĩa.Trên thực tế, không phải ngẫu nhiên mà các nhà viết lịch sử lí thuyết tiếp nhận xếp Iser vào khuynh hướng văn bản trong nghiên cứu tiếp nhận. Vì đối với Iser, chính văn bản là điều kiện để cho việc đọc diễn ra theo hướng nào. Anh có thể đọc thêm bản dịch của tôi về bài viết của Iser liên quan đến vấn đề này trên tạp chí Nghiên cứu văn học, số 5. 2017.

b/ Điểm trên cũng có liên quan đến một khái niệm trong thông diễn học triết học của Gadamer anh đưa vào trong câu cuối: “dung hợp tầm đón đợi” (Fusion of horizons/ Horizontverschmelzung; tôi dịch là “hòa trộn các chân trời”). Ở đây, cách hiểu của anh có vẻ có chút nhầm lẫn.Vì khái niệm này của Gadamer có một khía cạnh rất quan trọng là trước khi các chân trời có thể dung hợp/hòa trộn thì người tiếp nhận phải nhập vào được chân trời câu hỏi của văn bản, nghĩa là phải hiểu những câu hỏi mà văn bản được viết ra như là câu trả lời.Dù cho ông có đề nghị một sự ý thức về độ căng của khoảng cách thời gian, nhưng ý chủ đạo của Gadamer là sự nhập vào chân trời của văn bản.Đó chính là điều kiện và yêu cầu cho sự thấu cảm thực sự với các vấn đề văn bản gợi nên.Nhưng câu trích trên của anh diễn đạt hầu như ngược ý khái niệm của Gadamer! Chỗ này bài của anh Trần Ngọc Hiếu liên hệ khá rõ ở ý cho rằng nên gợi sự thấu cảm bằng các câu hỏi, và thấu cảm không phải là sự đồng nhất hóa với đối tượng, mà là đặt mình trong đối tượng để từ chối phán xét.

4.Anh viết rằng:“Ba là, nếu xem văn bản là phát ngôn của một tác giả, của một thời đại, thì đọc văn, học văn luôn là một cuộc đối thoại liên tục, không ngừng. Lý thuyết đối thoại của Bakhtin đã vạch ra, các phát ngôn luôn mang tư tưởng hệ và là sản phẩm của một loại hình văn hóa nhất định, không bao giờ có chuyện một tư tưởng hệ hay một loại hình văn hóa mang tính chất toàn trị thống nhất mọi tiếng nói”.

Ý trên của anh về đọc văn như là cuộc đối thoại thì ngày nay đã được đặt lại vấn đề.Những nghiên cứu mới nhất của Schweickart không cho thấy như vậy nữa. Dựa trên quan niệm về tiếp nhận văn học nữ quyền, bà cho rằng mối quan hệ mà các lí thuyết gia gọi là quan hệ đối thoại, về thực chất, là luôn có tính chất áp đặt. Vì văn bản không thể tự biện minh cho mình trước các công cụ và chiến lược diễn giải, nên trong mọi cuộc đối thoại, chỉ có người đọc và nhà phê bình tự đối thoại với chính mình mà thôi! Vì thế, bà đề xuất một đạo đức học của sự quan tâm trong việc đọc, đó là, người đọc yên lặng và lắng nghe văn bản, thay vì đề nghị một cuộc đối thoại mà thực chất là giả tạo. Người đọc phải hoàn toàn thấu cảm với văn bản, làm chứng cho tiếng nói tác giả bằng tiếng nói nội tâm của mình(tất nhiên, trong thực tiễn thì việc phân biệt giữa tác giả hư cấu và tác giả thực không được người đọc chú ý lắm).Đây chính là khía cạnh lí thuyết mà anh Trần Ngọc Hiếu đã đề cập.

Nhìn chung, trong các luận điểm trên của anh, tôi thấy nổi lên có hai điểm cần quan tâm. Một là lí thuyết tiếp nhận hay thông diễn học là một lĩnh vực, còn thực tiễn tiếp nhận lại là chuyện khác. Các lí thuyết gia bao giờ cũng khái quát mọi thứ, nhưng thực tiễn tiếp nhận thì lại vô cùng tận và nhiều khi chẳng có quy luật nào hết vì nhu cầu của người đọc là đa dạng.Hai là, việc trong tiếp nhận có thấu cảm được hay không thì khác với việc thấu cảm có cần thiết không; tạm gọi là bình diện cái đang là của hiện thực và bình diện cái phải là của điều nên có.Theo tôi được biết, khuynh hướng chiếm đa số hiện nay, trong bối cảnh cần sẻ chia những tiếng nói khác biệt, những kí ức và tiếng nói bị làm cho câm lặng, thì các lí thuyết gia đang nhấn mạnh đến yêu cầu thấu cảm trong đọc và tiếp nhận văn chương. Thấu cảm, như thế, là sự lắng nghe mà không phán xét, thấu hiểu và chia sẻ mà không ngăn chặn những tiếng nói khác mình.Có lẽ anh cũng thuộc về những người có thể hiểu rõ điều đó.

Cuối cùng, về vấn đề này và những vấn đề khác liên quan, còn có rất nhiều điều tôi chưa biết, chưa đọc, tôi không dám bàn. Hơn nữa, đáng lí ra tôi cần phải viết lại vấn đề này thành một bài có lớp lang thứ tự, có cấu trúc các vấn đề nhất quán và phân tích, trích dẫn một cách kĩ lưỡng hơn. Nhưng đó là việc cần thời gian và công phu.Tạm thời tôi chỉ trao đổi được rất sơ sài như thế.Rất xin lỗi anh và quý độc giả về điều này.

(Bài này rút từ một trao đổi đăng facebook của tôi, bài đăng ở đây có chỉnh sửa và bổ sung cho phù hợp. Bản này từ đây được xem như bản công bố chính thức của trao đổi này)