Lý Đợi: Việt Nam có rất nhiều di sản phi vật thể, trong đó đã có 12 di sản đã được UNESCO công nhận. Với một nhà Việt Nam học như chị - nghĩa là người quan sát chuyên nghiệp từ bên ngoài - thì để kể tên, nhận diện cho được 12 di sản phi vật thể được UNESCO công nhận có thật sự dễ dàng không? Tại sao?
Daria Mishukova: Hành trình cảc di sản phi vật thể Việt Nam được UNECO công nhận đã bắt đầu từ năm 2003 với nhã nhạc cung đình Huế và cuối năm 2017 là nghệ thuật bài chòi ở Trung Bộ. Sự đánh giá cao của UNESCO là một bước quan trọng, vừa khít với mục tiêu bao tồn di sản Việt Nam, vừa khít với mục tiêu quảng bá di sản văn hóa. Tuy nhiên, trên thế giới có nhiều di sản(cả vật thể và phi vật thể) được UNESCO ghi nhận vào danh sách quan trọng, nhưng cũng ít di sản được cả thế giới biệt đến, còn phần nhiều thì… của ai nấy biết. Cũng có di sản đã ghi nhận là “di sản nhân loại” nhưng chỉ được chuyên gia UNESCO biết tên. Cả thế giới còn lại không bao giờ nghe và do đó ít có quan tâm, chứ đừng nói đến chuyện tìm hiểu, bảo vệ. Chưa kể đến chuyện chính người địa phương cũng có vốn kiến thức khiêm tốn về di sản bản địa của mình. Với nhiều người, di sản còn là một gánh nợ phải gánh, phải miễn cưỡng tiếp nhận và duy trì, có cơ hội là buông xuôi ngay. Không phải ngẫu nhiên mà nhiều di sản sau khi được UNESCO công nhận thì sự mai một trong nhân dân lại nhanh hơn, vì nhân dân thấy đã có người lo thay mình. Đây là thực tế. Và 12 di sản phi vật thể của Việt Nam cũng không nằm ngoài quy luật đó.
Lý Đợi:Vậy từ kinh nghiệm quốc tế của chị, làm sao để một di sản phi vật thể có thể tiếp tục đời sống hiện nay của nó tại bản địa - nơi sản sinh ra nó?
Daria Mishukova: Người Việt Nam nhiều khi bắt đầu việc này bằng tranh luận về việc ngành du lịch đang phá hoại di sản. Theo tôi, nên hiểu rỗ, du lịch và vấn đề bao tồn di sản là những phạm trù và hiện tượng liên quan với nhau tương đối ít. Đó là hai đường thẳng song song, ít khi chạm vào nhau.
Chứng minh rất đơn giản. Chỉ bằng 4 câu hỏi:
1) Trên thế giới có di sản - cả vật thể và phi vật thể - được bảo tồn tốt, nhưng vẫn được nhiều người tham quan, du lịch? Câu trả lời là: có.
2) Trên thế giới có di sản được bao tồn tốt, nhưng rất ít người tham quan, du lịch? Câu trả lời là: có.
3) Trên thế giới có di sản được bao tồn không tốt, nhưng vẫn được nhiều người tham quan, du lịch? Câu trả lời là: có.
4) Trên thế giới có di sản được bao tồn không tốt và ít được người tham quan, du lịch? Câu trả lời là: có.
Chính vì vậy, hoàn toàn không có mẫu thuận giữa việc bao tồn di sản và ngành du lịch. Có di sản thành công cả hai mặt: bảo tồn và du lịch. Có di sản chỉ có một trong hai. Có di sản không thành công mặt nào cả. Vấn đề chỉ là cách làm.
Lý Đợi:Cũng có ý kiến cho rằng một di sản chỉ thực sự sống khi được những người trẻ vào cuộc. Nhà nước, các cấp quản lý làm sao để gây cảm hứng cho giới trẻ vào cuộc chấn hưng, tiếp biến, phát triển các di sản văn hóa phi vật thể của mình?
Daria Mishukova: Danh lam thắng cảnh được UNESCO ghi vào danh mục di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới là một bước quan trọng, nhưng con đường phía trước rất dài và có nhiều thách thức hàng ngày, kể cả trên con đường bảo tồn di sản, lẫn trên con đường quảng bá di sản. Với mục tiêu kết hợp thành công trong cả hai, nên dành nhiều nỗ lực, kinh phí, trí tuệ, trách nhiệm và tính sáng tạo. Khó có một công thức chung, dù nguyên tắc chung là có, nên cần nghĩ toàn cầu mà hành động thì phải tùy theo thực tế địa phương. Giới trẻ đại diện cho tương lai, thiếu vắng họ thì quá khứ không còn, mà tương lai cũng không đến.
Lý Đợi:Còn ác nhà sáng tạo trẻ, những nhà nghiên cứu trẻ, các nhà báo trẻ… sẽ góp vai trò như thế nào vào diện mạo chung này?
Daria Mishukova: Thế hệ Y đã bước vào thế kỷ 21 với nhiều lợi thế về mọi mặt so với các thế hế trước: khả năng du học nước ngoài, du lịch quốc tế, các phương tiện đi lại và liên lạc hiện đại... Điều kiện này đã giúp phát triển và rèn luyện tính sáng tạo của con người. Cách nhìn mới của thế hệ trẻ có tác động tích cực với nhiều lĩnh vực. Tuy nhiên, có một điều quan trọng, thế hệ trẻ nên được đào tạo sớm từ trong gia đình và xã hội về việc biết tôn trọng văn hóa. Không biết tôn trọng văn hóa thì làm sao nói đến việc duy trì, bảo tồn, lan tỏa…
Lý Đợi:Trong 12 di sản phi vật thể được UNESCO công nhận của Việt Nam, chị nghĩ với người nước ngoài, di sản nào sẽ dễ tiếp cận và dễ tiếp nhận hơn?
Daria Mishukova: Theo ý kiến riêng, với người nước ngoài, 12 di sản phi vật thể Việt Nam không nên được tách riêng, mà hãy biến thành một chỉnh thể hình dung. Khi người ta nói “Đức lý trí”, “ý chí Do Thái”, “tinh thần Nhật Bản”, “giấc mơ Mỹ”, “chủ nghĩ hình thức Nga”… là đang nói về một chỉnh thể hình dung.
Một chương trình biểu diễn hiện đại, kết hợp những nétvăn hóa tiêu biểu của truyền thống sẽ dễ phù hợp hơn. Người nước ngoài sẽ thích nghe một chuyên mục văn nghệ hát quan họ dài 2-3 phút với phông nền đa dạng, tươi đẹp. Nhưng sau khi nghe hơn 10 phút, nhiều người sẽ mệt, sẽ chán. Kịch bản chương trình văn hóa này nên lưu ý đến nguyên tác tâm lý khán giả.
Lý Đợi:Gần đây nhiếp ảnh gia Nguyễn Á phát hành sách ảnh và triển làm về hầu đồng; rồi đạo diễn Việt Tú đưa chầu văn - hầu đồng lên sân khấu, rồi đi diễn cho khách nước ngoài xem... Chị nghĩ đây có phải là một cách làm không?
Daria Mishukova:Sách và sân khấu có ngôn ngữ riêng, nên cũng có cách để thành công riêng. Với chương trình của Việt Tú, nó thật rực rỡ, có giá trị văn hóa trong giải trí, nhưng không nên đem so với thước đo văn hóa tâm linh của hầu đồng. Nhìn từ khía cạnh bên ngoài, có tính độc lập về ngôn ngữ và thể tính, đây là những cách làm tạo được cảm hứng, nên rất đáng để ủng hộ, nhưng đừng nên lầm lẫn nó với bảo tồn văn hóa - di sản.
Lý Đợi:Toàn cầu hóa làm cho văn hóa địa phương mai một và biến mất nhanh chóng. Với nước Nga, họ ứng xử và tiếp biến thế nào với các di sản phi vật thể của mình?
Daria Mishukova: Tôi không đồng ý với câu nói: toàn cầu hóa làm cho văn hóa địa phương mai một và biến mất nhanh chóng. Này là những ngày Tết Việt Nam. Nhìn ra đi, xung quanh có nhiều đồ trang trí rất đẹp. Cách đây 20 năm người Việt Nam đã không trang trí đường phố, nhà cửa đẹp như vậy vào những ngày Tết Nguyên Đán. Chính toàn cầu hóa đã mang lại nhiều nét đẹp vào ngày lễ truyền thống Việt Nam, đặc biệt là Tết Âm lịch và Tết Trung Thu, với nhiều đồ trang trí, gói quà, ẩm thực, trang phục...Ở nước Nga cũng vậy, nay đã có cây thông năm mới đẹp hơn, đồ trang trí ấn tượng hơn, hộp quà to và đẹp hơn, vui chơi giải trí phong phú hơn và thú vị hơn.
Nghĩa là, chúng ta đừng nhầm lẫn giữa sự mai một, biến mất của một di sản nào đó với quá trình toàn cầu hóa. Có sinh ra thì sẽ có chết đi, một di sản nào đó chết đi vì nó đến thời khắc phải chết, không phải do các điều khác được sinh ra.
Lý Đợi:Vậy thì với 12 di sản phi vật thể, phải chăng Việt Nam đang cần những chiến lược hình ảnh mới?
Daria Mishukova: Thế giới này không ngừng phát triển. Tất nhiên du lịch và kinh tế di sản có tác động đến các di sản phi vật thể. Trên thế giới có nhiều di tích vật thể và phi vật thể quy mô địa phương, là niềm tự hào của người dân địa phương được bảo tồn rất nghiêm túc, tuy không có danh hiệu là di sản thế giới. Đặc biệt là trong các nước châu Âu như Pháp, Ý, Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha, Anh, Đức…, bạn có thể nhìn thấy nhiều tòa nhà cổ, nhiều nết văn hóa cổ tuyệt đẹp, dù không được ghi vào danh mục di sản thế giới, mà được bảo tồn tốt hơn nhiều, nếu so với một số di sản tại Việt Nam.
Việt Nam đã dành nhiều nỗ lực để nhận được sự công nhận của UNESCO, đó là niềm tự hào và cũng là một trách nhiệm lớn lao để bao tồn di sản cho các thế hệ kế tiếp người Việt, và quảng bá với cộng động quốc tế. Tất nhiên, Việt Nam đang cần những chiến lược hình ảnh mới ở khía cạnh tiếp thị và quảng bá, vì bước thành công của ngày hôm qua không phải là điểm để dừng lại, mà là một bước để đi tiếp đến tới thành công của ngày hôm mai.
………………………………………………………
- (Daria) Nhà Việt Nam học Daria Mishukova
- (VN - Con rong chau tien) Bìa sách Việt Nam - Đất nước con rồng cháu tiên in bằng tiếng Nga
- (Viet Tu chau van) Đạo diễn Việt Tú khá thành công trong việc sân khấu hóa chầu văn tứ phủ của Việt Nam. Theo Daria Mishukova đây là một cách lấy cảm hứng từ di sản, chứ không phải bảo tồn di sản
- (Hau dong VN) Nhiếp ảnh gia Nguyễn Á (TP.HCM) vừa phát hành sách “Hầu đồng Việt Nam”, với hình ảnh được ghi nhận tại hầu hết các giá đồng quan trọng từ Bắc vào Nam. Nguyễn Á cũng từng phát hành sách “11 di sản văn hóa phi vật thể Việt Nam được UNESCO vinh danh”
- (Hau dong Nam Dinh) Hầu đồng ở Nam Định - giá hầu bà đệ nhất. Ảnh: Nguyễn Á
BOX:
Người được Việt Nam yêu mến
Đánh giá cao sự đóng góp vào việc phát triển và quảng bá du lịch và thương hiệu, nhiều tổ chức tại đã trao tặng cho Daria Mishukova khoảng 10 giấy khen, bằng khen, kỷ niệm chương vì sự đóng góp vào việc xây dựng và phát triển văn hóa, Việt Nam học. Báo chí, truyền hình Việt Nam và quốc tế thường xuyên mời Daria Mishukova trả lời phảng vấn, tham gia các diễn đàn liên quan đến Việt Nam. Riêng với báo chí Việt Nam, từ năm 2004 đến này đã đăng gần 180 bài phỏng vấn, bài viết chân dung về Daria Mishukova.
Hôm nay
Hôm qua
Tất cả