Ơ Đu là cộng đồng thuộc nhóm dân tộc thiểu số rất ít người với dân số ít bậc nhất ở Việt Nam hiện nay. Lâu nay đã có nhiều nhà nghiên cứu quan tâm đến cộng đồng này. Nhưng các cách tiếp cận nghiên cứu tộc người Ơ Đu vẫn còn nhiều hạn chế. Trong bối cảnh hiện nay, tìm một cách để tiếp cận, để hiểu về người Ơ Đu sao cho phù hợp cũng là một vấn đề cần được quan tâm thảo luận

Ơ Đu trong cách nhìn truyền thống

Từ nhiều năm nay, các nhà nghiên cứu luôn nỗ lực cố gắng tiếp cận người Ơ Đu nhằm tìm hiểu rõ hơn về bản sắc cộng đồng. Đó là nỗ lực khám phá Ơ Đu dựa trên những đặc trưng văn hóa của riêng họ. Hướng tiếp cận này chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của các tiêu chí trong phân định thành phần tộc người ở Việt Nam vốn là quan điểm chủ đạo trong nửa sau thế kỷ XX với nhiệm vụ xác định thành phần dân tộc. Bản sắc tộc người, do vậy được xác định dựa vào các tiêu chí quan trọng như ngôn ngữ, đặc trưng văn hóa và ý thức tự giác tộc người. Dưới sự ảnh hưởng từ quan điểm chủ đạo đó, người ta cố gắng tìm những nét riêng biệt của người Ơ Đu từ những cái nhìn khu biệt, tách họ ra khỏi bối cảnh sống phức tạp của họ. Từ đây, người ta dựng nên một cộng đồng Ơ Đu với những làng bản riêng biệt, nhà quay vào núi, các sinh hoạt văn hóa riêng với lễ cúng tiếng sấm đầu năm đặc trưng hay những phong tục tập quán riêng của họ. Tóm lại là cố gắng làm cho người Ơ Đu đặc trưng hơn, khác với các tộc người khác bên cạnh, để chứng minh họ là một tộc người riêng có bản sắc riêng…

Trong khi các nhà nghiên cứu nỗ lực xác định bản sắc của cộng đồng Ơ Đu thì các nhà quản lý cũng với quan điểm tương đồng lại cho rằng bản sắc văn hóa Ơ Đu đã bị mai một và phải tìm hiểu để khôi phục lại. Bắt đầu từ ngôn ngữ rồi đến các sinh hoạt văn hóa đặc trưng. Hầu như khi nói đến cộng đồng Ơ Đu, các nhà quản lý đều cho rằng họ đã không còn bản sắc hoặc bản sắc đã bị mai một gần hết và khó có khả năng phục hồi. Cả vấn đề nghiên cứu lẫn quản lý đều dựa vào quan điểm về một bản sắc Ơ Đu cứng nhắc, từng tồn tại trong quá khứ và không hay ít thay đổi. Bản sắc được hiểu như một đặc trưng riêng để định danh cộng đồng và sẽ không thay đổi qua các giai đoạn khác nhau. Thay đổi nghĩa là đã mất bản sắc.

Những cách tiếp cận dựa trên quan điểm đó một mặt giúp cho người Ơ Đu được tôn trọng hơn với tư cách là một tộc người như những tộc người khác, nhưng mặt khác cũng làm cho sự hiểu biết về người Ơ Đu trở nên xơ cứng, không khám phá được sự năng động của người Ơ Đu qua những giai đoạn và trong những bối cảnh lịch sử xã hội nhất định. Điều đó cũng làm cho những nhận thức về người Ơ Đu trở nên không hợp lý khi gắn với bối cảnh thực tế của họ trong hàng trăm năm từ đầu thế kỷ XXI trở về trước. Vậy nên đòi hỏi phải có những cách nhìn khác để hiểu về Ơ Đu một cách phù hợp hơn.

Ơ Đu nhìn từ đa văn hóa và đa chủ thể

Ơ Đu là một cộng đồng đa văn hóa và đa chủ thể. Kiến tạo và bồi đắp cho văn hóa Ơ Đu không thể không kể đến những người Thái, người Khơ Mú là các cộng đồng gắn kết chặt chẽ và lâu năm của họ. Vậy nên những cái nhìn khu biệt Ơ Đu với các mối quan hệ khác sẽ trở nên phiến diện bởi sẽ làm cho chúng ta không hiểu được bối cảnh xã hội của cộng đồng này cũng như hiểu không đầy đủ về quá trình kiến tạo văn hóa Ơ Đu.

Trước hết, từ rất lâu rồi người Ơ Đu không còn một bản riêng biệt. Họ sống thành các nhóm từ 5-7 hộ đến vài ba chục hộ và xen kẽ trong các bản người Thái hoặc người Khơ Mú, cho đến khi tái định cư về bản Văng Môn (xã Nga My, Tương Dương) thì mới có lại một bản riêng. Những “bản của người Ơ Đu” trước đó chỉ được biết đến qua một vài tư liệu truyền miệng là chính, nói về một cộng đồng có vị thế nhưng trải qua nhiều thăng trầm để rồi ly tán ra nhiều nơi. Nhưng những điều đó đã diễn ra trong một quá khứ rất lâu trước đây. Còn thực tế, trải qua mấy thế kỷ rồi, người Ơ Đu là một cộng đồng sống xen kẽ và không tập trung thành các bản riêng biệt nên cơ cấu xã hội cũng có sự riêng biệt. Họ sống trong các bản người Thái hay người Khơ Mú nên chịu lệ thuộc vào các kết cấu xã hội của các cộng đồng này. Việc không có bản riêng nên cơ cấu xã hội và phân chia quyền lực cũng không thật sự rõ ràng. Vậy nên, để hiểu về cơ cấu xã hội của người Ơ Đu thì phải gắn với người Thái, người Khơ Mú - vốn là những chủ làng thật sự ở những nơi người Ơ Đu sinh sống trước đây.

Một yếu tố quan trọng trong tiêu chí tộc người là ngôn ngữ, thì ngôn ngữ Ơ Đu cũng đã bị mai một và mất vai trò trong đời sống thường nhật. Hệ từ vựng của người Ơ Đu bị mất đi qua nhiều thế hệ và đến nay chỉ khôi phục lại được một số từ vựng cơ bản nhưng cũng ít khi được người dân sử dụng. Trước đây một thời gian, người Ơ Đu nói tiếng Thái và tiếng Khơ Mú là chủ yếu. Hiện tại, người Ơ Đu nói đến 3 thứ ngôn ngữ khác nhau là tiếng Thái, tiếng Khơ Mú và tiếng Kinh. Ngôn ngữ là công cụ giao tiếp để hiểu nhau. Và khi họ giao tiếp được các ngôn ngữ khác thì cơ hội để khôi phục lại ngôn ngữ tộc người mình càng thêm nhỏ đi. Đặc biệt là nhu cầu giao tiếp với các cộng đồng khác của người Ơ Đu cao hơn bởi họ sống trong các bản người Thái và bản người Khơ Mú nên họ cần giao tiếp với các cộng đồng này nhiều hơn, và hầu hết người Ơ Đu đều biết tiếng Thái và tiếng Khơ Mú nên tiếng Ơ Đu mất dần như là một hệ quả của quá trình tiếp xúc văn hóa.

Quan trọng nhất, người Ơ Đu thực hiện nghiêm chỉnh quy tắc ngoại tộc hôn. Do chỉ có một dòng họ là họ Lo nên người Ơ Đu không kết hôn với nhau. Trong chiều dài lịch sử, vì thực hiện ngoại tộc hôn nên người Ơ Đu kết hôn với người Thái và người Khơ Mú là chủ yếu (hiện tại có 3 cặp vợ chồng người Ơ Đu kết hôn với nhau khi họ tiếp nhận quan điểm sau hơn 5 đời thì sẽ không còn quan hệ cận huyết). Quan hệ hôn nhân là nhân tố quan trọng trong việc kiến tạo bản sắc văn hóa. Qua quan hệ hôn nhân, người Ơ Đu tiếp nhận các yếu tố văn hóa Thái, Khơ Mú để làm giàu thêm bản sắc văn hóa truyền thống của mình. Điều đó thể hiện ở khía cạnh họ tiếp nhận các nghề thủ công truyền thống của người Thái, các kinh nghiệm làm nương rẫy của người Khơ Mú, các phong tục tập quán và các nghi lễ trong văn hóa Thái và Khơ Mú để làm phong phú thêm nền văn hóa Ơ Đu. Mặt khác, những người phụ nữ Ơ Đu khi về làm dâu người Thái, người Khơ Mú cũng đưa một số yếu tố văn hóa truyền thống của tộc người mình vào đời sống văn hóa gia đình làm cho văn hóa Ơ Đu có thêm sức sống.

Như vậy, khi tìm hiểu về người Ơ Đu thì cần phải đặt họ trong bối cảnh đa văn hóa, đa chủ thể. Không thể tách biệt bản sắc văn hóa Ơ Đu một cách tuyệt đối và máy móc bởi nó hòa quyện với văn hóa Thái và văn hóa Khơ Mú. Đây không chỉ đơn thuần là sự tiếp nhận văn hóa của một cồng đồng đối với một cộng đồng khác mà là quá trình cùng nhau kiến tạo văn hóa bởi trong gia đình Ơ Đu nào cũng có người Thái hay người Khơ Mú sinh sống hoặc cả ba cộng đồng cùng sinh sống trong một tộc người. Và trải qua nhiều thế hệ như vậy mà văn hóa Ơ Đu trở thành nền văn hóa đa bản sắc từ đa chủ thể.

Ơ Đu nhìn từ tác động công nghệ số

Ngày nay, công nghệ số đang tác động đến hầu hết các lĩnh vực và gần như mọi cộng đồng. Người Ơ Đu cũng không ngoại lệ. Năm 2006, khi những gia đình đầu tiên tái định cư về đây thì mới bắt đầu kết nối điện lưới. Đến năm 2007, khi hệ thống quản lý bản Văng Môn hoàn thiện, dân số bắt đầu ổn định thì điện lưới cũng phủ sáng cả bản. Lúc này, trong bản vẫn chưa có ai dùng điện thoại. Đến năm 2008, trạm phát sóng điện thoại được xây dựng ở xã Nga My, sóng điện thoại phổ biến và những chiếc điện thoại dần được xuất hiện nhiều hơn. Đến những năm 2012-2013, nhiều người sử dụng điện thoại hơn, nhất là những người đi ra làm ăn xa. Họ không chỉ mua cho mình mà còn mua cho bố mẹ ở nhà sử dụng để tiện liên lạc. Điện thoại thông minh và mạng internet xuất hiện nhưng chủ yếu sử dụng 3G, sau này là 4G. Năm 2018, gia đình đầu tiên lắp đặt wifi để kết nối internet. Số lượng người sử dụng điện thoại thông minh cũng tăng lên. Đến năm 2023, cả bản có 16 hộ gia đình đã lắp wifi, phần lớn người dân đều sử dụng điện thoại thông minh, chỉ một số người lớn tuổi không quen sử dụng internet thì còn dùng điện thoại không kết nối mạng (dân cũng gọi là điện thoại “cục gạch").

Người Ơ Đu ngày càng tham gia nhiều hơn vào các mạng xã hội như Facebook, Zalo, Youtube, Tik tok… qua đó tham gia nhiều hơn vào thế giới hiện đại. Mạng xã hội cũng tác động mạnh mẽ đến đời sống của người Ơ Đu. Những giá trị văn hóa mới được hình thành. Người Ơ Đu tiếp nhận tiếng phổ thông, trang phục người Việt, sử dụng các trang thiết bị hiện đại… Họ cũng chủ động tham gia vào kinh tế thị trường một cách sâu đậm hơn và trở nên năng động hơn trong cả kinh tế lẫn văn hóa. Không còn là những người Ơ Đu rụt rè, quanh năm ở trong bản nữa, họ trở thành những con người năng động hơn, giao lưu với nhiều cộng đồng hơn bên cạnh các mối quan hệ truyền thống với người Thái và người Khơ Mú. Qua đó, nền văn hóa Ơ Đu được hiện đại hóa sâu sắc hơn. Con người Ơ Đu hiện nay cũng không còn là con người thụ động gắn với nương rẫy nữa là trở thành những con người năng động, chủ động tiếp cận xã hội hiện đại, chủ động giao lưu với thế giới bên ngoài. Người Ơ Đu cũng không bó hẹp, chôn chân trong những bản làng người Thái, Khơ Mú nữa mà có bản riêng, đặc biệt là phần lớn thanh niên đã rời bản, rời núi đi các đô thị để kiếm kế sinh nhai, qua đó cũng đưa họ đến với thế giới hiện đại hơn. Không chỉ vậy, những con em rời bản này cũng là cầu nối quan trọng, đặc biệt là qua mạng xã hội tương tác hàng ngày với gia đình ở quê để rồi từ đó làm cho văn hóa Ơ Đu trở nên năng động, tương tác mạnh hơn với nhiều nền văn hóa khác.

Tìm hiểu về văn hóa Ơ Đu lúc này cần phải đặt trong bối cảnh rộng lớn hơn dưới tác động của công nghệ số. Bản sắc Ơ Đu giờ đây gắn với nhiều nhân tố văn hóa mới và những quá trình vận động đa dạng và phức tạp hơn nhiều so với trước. Cũng như bao cộng đồng khác, người Ơ Đu giữa đời sống thực và đời sống ảo cũng có nhiều vấn đề bất cập. Ở đó, những người linh hoạtp đã vận dụng một cách phù hợp và hiệu quả các mạng xã hội vào cuộc sống. Nhưng cũng có người do thụ động, thiếu hiểu biết mà bị lừa đảo, bị hệ lụy tiêu cực từ các mạng xã hội. Nói chung, sự tương tác xã hội và môi trường xã hội của người Ơ Đu trong bối cảnh công nghệ số đã thay đổi hoàn toàn khác trước. Vậy nên, cần có cách tiếp cận phù hợp hơn để hiểu về người Ơ Đu hiện nay.

Ơ Đu cần nhìn tổng thể và toàn diện hơn

Bản sắc tộc người không phải bất biến, mà nó thay đổi trong những bối cảnh khác nhau để phù hợp với quá trình phát triển. Bản sắc tộc người được xem là nhân tố quan trọng để định danh cộng đồng cũng như định danh cá nhân thuộc về cộng đồng đó. Qua các giai đoạn và các bối cảnh khác nhau, bản sắc cũng có sự vận động và biến đổi. Vậy nên, khi nhìn về bản sắc của một cộng đồng cần có sự cởi mở, linh hoạt, tôn trọng quyền của chủ thể văn hóa. Với trường hợp Ơ Đu càng phải như vậy để tránh những định kiến cho rằng họ bị mất bản sắc hay “không còn giá trị văn hóa truyền thống để bảo tồn, phát huy”.

Tiếp cận tìm hiểu người Ơ Đu cần có cái nhìn tổng thể và toàn diện. Nhìn từ lịch sử để thấy được những biến đổi thăng trầm của cộng đồng này: Từ một cộng đồng tập trung rồi tan rã, ly tán vào các làng bản người Thái, Khơ Mú, sau đó lại được tái định cư về một bản nhưng số lượng người ra ngoài làm ăn cũng chiếm tỷ lệ cao; Từ cuộc sống trong làng bản tương đối khép kín đến quá trình gia nhập vào cuộc sống rộng lớn hơn… Nhìn từ các nhân tố kiến tạo văn hóa để thấy được Ơ Đu là một cộng đồng đa bản sắc và đa chủ thể hòa quyện vào nhau trong một lịch sử lâu dài. Nhìn từ các yếu tố văn riêng biệt để nhìn thấy các tầng lớp văn hóa khác nhau tạo nên văn hóa Ơ Đu như là một hệ thống giá trị văn hóa nhiều lớp lang nhưng thống nhất và được chủ thể văn hóa thừa nhận. Nhìn từ những nhân tố hiện đại đang tác động đến văn hóa Ơ Đu để thấy được sự mở rộng tương tác văn hóa, sự năng động của con người Ơ Đu trong bối cảnh hiện đại.

Đặc biệt, nhìn từ chủ thể văn hóa Ơ Đu để thấy rõ hơn những nỗ lực của người Ơ Đu trong quá trình bảo tồn, kiến tạo văn hóa của mình. Để tích hợp được các giá trị văn hóa từ ngoài vào nhằm kiến tạo nên nền văn hóa riêng của mình thì cần có bản lĩnh, có sự hài hòa và khéo léo mới có thể làm được. Trong quá trình lịch sử, người Ơ Đu đã tiếp nhận văn hóa Thái, Khơ Mú để làm giàu cho văn hóa cộng đồng mình. Bây giờ, họ tiếp nhận nhiều giá trị văn hóa khác đến từ nhiều tác nhân, nhiều môi trường khác nhau nhằm làm cho cuộc sống của mình tốt đẹp hơn, làm cho văn hóa của mình đa dạng và phong phú hơn. Điều đó là sự cần thiết và cũng là bản lĩnh của người Ơ Đu chứ không nên vội nhận định họ đang bị mai một, mất mát bản sắc.

Tóm lại, để hiểu về người Ơ Đu, chúng ta cần có những cách nhìn tổng thể hơn, toàn diện hơn và linh hoạt hơn để loại bỏ dần những định kiến về cộng đồng này. Người Ơ Đu vẫn còn đó và vẫn sẽ tiếp tục đồng hành với quê hương, với đất nước. Để làm được điều đó, họ đã vượt qua nhiều thử thách, đối diện với nhiều khó khăn. Và mỗi lần vượt qua những khó khăn, thử thách đó, họ lại bồi thêm một lớp giá trị văn hóa quan trọng vào nền văn hóa của mình. Dù ai có nhận định thế nào thì với người Ơ Đu, cái gì làm cho cuộc sống của con người trở nên tốt hơn, họ có quyền tiếp nhận và đưa vào vận dụng để kiến tạo, bồi đắp cho văn hóa cộng đồng mình. Đây là cách làm phổ biến của nhân loại trên toàn thế giới nên nó cần được tôn trọng.

(Bài đã đăng VHTT Nghệ An số Tết Ất Tỵ - Tháng 01/2025)