Trong giới nghiên cứuvề truyền thông đại chúng cũng như giới chính trị và ngay giới nhà báo ởcác nước công nghiệp phát triển, người ta thường trở đi trở lại vớicâu hỏi sau: Giới truyền thông tạo nên công luận, hay họ chỉ là người phát ngôn của công luận? Các nhà chính trị ở các nước ấy thỉnh thoảng vẫn quy kết giới nhà báo là thiếu khách quan trong việc tác động đến công chúng, và thậm chí thường hay tạo nên những luồng dư luận không có lợi cho họ. Còn về phía truyền thông đại chúng, các nhà báo cũng thường tự biện hộ bằng cách cho rằng thực ra họ chỉ phản ánh lại ý kiến của các giới công chúng khác nhau mà thôi, và họ không làm gì khác hơn là “phát ngôn viên” của công luận. Trong lĩnh vực học thuật, dường như cuộc tranh luận kéo dài về vấn đề này vẫn chưa đi tới những kết luận ngã ngũ mang tính phổ quát và thuyết phục được mọi người. Có lẽ câu trả lời thỏa đáng chỉ có thể tìm thấy đượctrong nhữngcông trìnhphân tích hạn hẹp vào những trường hợp cụ thể trong nhữngbối cảnhlịch sử xã hội đặc thù nhất định mà thôi.

Bài viết này sẽ thử tìm lời giải đáp cho câu hỏi trên, và từ đó, bàn luận về mối quan hệ giữa báo chí, công luận, và lòng tin trong xã hội - xét như những nhân tố có tầm quan trọng thiết yếu trong đời  xã hội hiện đại.

1. Khái niệmcông luận

Trong thực tế, không phải ai cũng hiểu giống nhau về thuật ngữ “công luận”. Và người ta cũng thường sử dụng lẫn lộn những thuật ngữ như “dư luận”, “công luận”, “dư luận xã hội” hay “dư luận quần chúng” trong những bối cảnh hết sức khác nhau, đôi khi nhằm vào những mục tiêu cụ thể nhất định. Nhân viên trong một xí nghiệp chẳng hạn, khi nói tới dư luận thường muốn nói tới một sốý kiến của một sốngườilao độngnào đótrong đơn vị. Nhà báo khi sử dụng thuật ngữ này thường chủ yếu dựa trên phản hồi củamột sốđộc giả của tờ báo, hoặc dựatrênkhối lượng thư từ mà tờ báo nhận được hàng ngày,... Patrick Champagne, một nhà xã hội học thuộc nhóm nghiên cứu của Pierre Bourdieu ở Pháp, nhắc lại một ý tưởng của Bourdieu cho rằng công luận (opinion publique trong tiếng Pháp) là một khái niệm khá mơ hồ, bởi lẽ nó là một khái niệm chính trị chứ không phải là một khái niệm khoa học, và chỉ các nhà thăm dò dư luận mới khoác lên cho nó một định nghĩa có vẻ khoa học: Công luận chính là ý kiến nào chiếm đa số trong những câu trả lời cho một câu hỏi phỏng vấn nào đó.1 Trong bối cảnh của nền báo chí ở cácnướcTây phương, P. Champagne đã cảnh giác về xu hướng “thương mại hóa” của các tờ báo khi sử dụng kết quả thăm dò dư luận một cách máy móc vào việc điều chỉnh nội dung tờ báo sao cho phù hợp tối đa với thị hiếu và nguyện vọng của bạn đọc, với mục đích đơn giản là chỉ cốt làm sao cho tờ báo có thểbán chạy; và trong trường hợp như vậy thì hệ quả là tờ báo không còn làm nhiệm vụ thông tin đúng nghĩa nữa, mà chỉ là “chạy theo” thị hiếu của độc giả, và thậm chí có khi còn rơi vào xu hướng “mị dân”.2

Công luận, hay cũng có thểgọi là dư luận xã hội(tương ứngvới thuật ngữ public opiniontrong tiếng Anh), theo tác giả Mai Quỳnh Nam, “là sự thể hiện tâm trạng xã hội, phản ánh sự đánh giá của các nhóm xã hội lớn, của nhân dân nói chung về các hiện tượng đại diện cho lợi ích xã hội cấp bách trên cơ sở các quan hệ xã hội đang tồn tại”.3 Tính đặc thù của công luận là ở chỗ nó không thuần túy là một hiện tượng tâm lý tinh thần, mà nó là một “cấu trúc tinh thần - thực tế”, nghĩa là nó là “cầu nối giữa ý thức xã hội và hành động xã hội”.4 Chủ thể của công luận bao gồm nhiều thành phần và tầng lớp khác nhau. Vì thế, khi nghiên cứu về công luận, chúng ta “phải phân tích nó trong cấu trúc các quan hệ xã hội, vì bản chất của công luận phản ánh vị thế xã hội trong sự tương tác với các cá nhân và các nhóm xã hội được tạo nên bởi các quan hệ xã hội và các lợi ích của họ”.5 Công luận có các chức năng sau: điều hòa các mốiquan hệ xã hội, kiểm soát xã hội, giáo dục, và khuyên bảo.6 Ở Việt Nam, việckhảo sátvàthăm dò công luận một cách có hệ thốngvềcácvấn đề củaxã hộicho đếnnay có lẽ chưa nhiều. Mặc dù có thể có những định nghĩa khác nhau về thuật ngữ này, nhưng chúng tôi nghĩ rằng lĩnh vựcnghiên cứu về công luận là một yêu cầu có thực và cấp bách.7

2. Truyền thông đại chúng và công luận

Truyền thông đại chúnglà quá trìnhtruyền đạt thông tin một cách rộng rãi đến mọi người trong xã hội, thông qua các phương tiện truyền thông đại chúng.

Việc đọc báo, xem truyền hình và nghe ra-đi-ô từ lâu đã trở thành một tập quán sinh hoạt thông dụng trong đời sống thường nhật của người dân. Tờ báo, ti-vi và ra-đi-ô đã trở thành những thứ thân thuộc gần như không thể thiếu trong cuộc sống của mỗi người và mỗi gia đình. Truyền thông đại chúng, với tư cách là một phầnhữu cơ trong công việcvà sinh hoạt hàng ngày của người dân, đã thực sự trở thành một địnhchế xã hội thiết yếu.

Người tathườngcoi những loại hìnhthuộcvềphương tiện truyền thông đại chúng như báo chí, sách, đàiphát thanh, đàitruyền hình, điện ảnh, băng đĩa âm nhạc,... Nhưnghiệnnay, bên cạnh nhữngphương tiệnấy, còn xuất hiệnthêmnhữngloại hìnhphương tiệntruyền thôngmới dựa trên nền tảng công nghệ Internet(thườngđượcgọi lànew media), trong đó đặc biệtđáng chú ýlàcácloại hìnhtruyền thôngxã hội(social media) mà cho đến nay người ta vẫn chưa hình dung được hết những ứng dụng và những hệ quả có thể có củachúng đối vớiđời sốngcá nhân cũngnhư đời sốngxã hội.

Ngày nay, có lẽ không ai phủ nhận vai trò hết sứcquan trọng của truyền thông đại chúng (mass media) và truyền thôngxã hội(social media, hay truyền thôngcông cộng -  public media) trong quá trìnhhình thành công luận.

Trong các xã hội cổ xưa, khi chưa có cácphương tiệntruyền thông đại chúng hay truyền thôngxã hội, thì đã có hiện tượng công luận tác động và chi phối tâm tư, suy nghĩ và hành động của mỗi người. Nhưng kể từ khi ra đời các phương tiện thông tin đại chúng trong xã hội hiện đại, nhất là ở các khu vực đô thị, thì đặc điểm và tính năng động của công luận đã chuyển sang một bước mới: sựhình thành công luận đã chuyển từ giai đoạn mang tính chất truyền khẩu hay truyền miệng sang một giai đoạn mới mang tính chất văn bản thông qua các kênh truyền thông đại chúng.

Theo Mai Quỳnh Nam, “hệ thống truyền thông đại chúng có vai trò đặc biệt quan trọng trong việc hình thànhvà thể hiệncông luận”8 (chúng tôi nhấn mạnh). Các phương tiện truyền thông đại chúng không chỉ tác động vào việc hình thành nên công luận, mà đồng thời cũng “thể hiện” công luận. Ở đây, chúng ta không thể quan niệm công chúng như những người thụ động, trái lại, họ cũng là chủ thể có thểtác động trở lại các phương tiện truyền thông đại chúng. Do đó, “mối quan hệ giữa báo chí và công chúng trong việc hình thành và thể hiện công luận mang tính chất biện chứng”.9 Mặt khác, một đặc điểm cũng hết sức quan trọng trong mối quan hệ này là “sự tác động của các phương tiện truyền thông đại chúng với các nhóm công chúng rất khác nhau, do những khác biệt về địa vị xã hội, về quyền lợi giai cấp, về các nhân tố tâm lý và về cường độ giao tiếp đối với phương tiện truyền thông”.10 Chính vì thế, lối tiếp cận biện chứng và lối tiếp cận cấu trúc xã hội là điềukhông thể thiếu khi nghiên cứu về công luận.

Công luận luôn luôncómốiliên hệchặt chẽ với truyền thông đại chúng vàtruyền thông xã hội. Lẽ tất nhiên, giả thuyết về sự gắn bó chặt chẽ, cũng như chặt chẽ đến mức độ nào, còn cần được kiểm chứng qua những cuộc điều tra thực nghiệm, tùy thuộc vàotừng bối cảnhxã hộicụ thể. Nhiều công trìnhđiều traở cácnước phươngTây đã khẳng định về sự tồn tại của mối quan hệ tác động giữa truyền thông đại chúng vớicông luận. Người ta nhận thấy là khi đứng trước những vấn đề thời sự quan trọng mà báo chí đăng tải, ý kiến hay quan điểm của người dân đối với vấn đề này hay vấn đề khác có thể không thay đổi (vì truyền thông đại chúng chưa chắc đã có thể thay đổi được ý kiến và suy nghĩ của người dân trong ngày một, ngày hai), nhưng những vấn đề đó có thể trở thành những mối quan tâm thời sự hàng đầuđối với họ - do tác động của truyền thôngđại chúng.

G. R. Funkhauser từng tiến hành một cuộc nghiên cứu đối chiếu giữa những vấn đề được công chúng Mỹ quan tâm nhất và những vấn đề được đăng tải nhiều nhất trên báo chí (trên ba tờ tuần báo Time, Newsweek và U.S. News) trong thời gian từ năm 1960 đến năm 1970 (bảng 1). Theo tác giả này, kết quả khảo sátđã chứng minh rằng công luận thực ra chỉ phản ánh lại quan điểm của các phương tiện truyền thôngđại chúng.11

Bảng 1: Thứ tự các vấn đề được đề cập trên các tuần báo từ năm1960 đến năm 1970, và thứ tự “các vấn đề quan trọng nhất mà Hoa Kỳ phải đương đầu”

(theo sự trả lời của người dân) cũng trong khoảng thời gian này

Nguồn:G.R. Funkhauser (1991), trích lại theo Judith Lazar,

 Sociologie de la communication de masse, Paris, Armand Colin, Tr. 152.

Tuy nhiên, nhiều nhà nghiên cứu khác cũng lưu ý rằng mối liên hệ tương quan giữa hai phía trên đây không phải lúc nào cũng chặt chẽ. Người ta nhận thấy trong nhiều trường hợp, có những vấn đề được nhấn mạnh trên các phương tiện truyền thông, nhưng vẫn không nhất thiết trở thành “vấn đề quan trọng” dưới con mắt của công chúng.

Liên quan tới việc nghiên cứu vềmối quan hệ giữa truyền thông đại chúng và công luận, người tathườngcòn cần có một lối tiếp cận nữa, đó là lối tiếp cận văn hóa. Chúng ta biết rằng cả giớitruyền thông lẫn công chúng của họ đều chịu sự chi phối của những định hướng giá trị, những chuẩn mực xã hội và những mô hình văn hóa chủ đạo của xã hội mà họ đang sống. Vì thế các sản phẩm truyền thông lẫn công luận đều không nằm ngoài sự chi phối này.12

Ở đây, chúng ta có thểdẫn ra mộtví dụđiển hình. Đó là hình ảnh xã hội của nhà kinh doanh trong tâm thức văn hóa củaxã hộiViệt Nam truyền thống. Trật tự “đẳng cấp” của xãhội Việt Nam cổ truyền là “sĩ, nông, công, thương”, trong đó kẻ sĩ được đưa lênhàng đầu, người làm nghề buôn bán đứng vào hạng chót, và người sản xuất tiểu thủ công đứng hạng áp chót, thua cả người làm nông. Nói cách khác, đó là một trật tự mang tính chất địnhkiến xem thườngnhững người kinh doanh. Ngày nay, mặc dù không còn ai nói tới trật tự cổ xưa này nữa, nhưng theo giả thuyết của chúng tôi, nó vẫn còn tồn tại dưới dạng này, dạng khác, ở mức độ này hay mức độ khác trong tâm thức sâu xa của không ít người thuộc mọi tầng lớp xã hội. Nếu phân tích ngôn từ sử dụng trênsách, báo, văn bản, hay trong đời sốnghàng ngày, chúng ta có thể nhậndiện ra được một sốquan niệm mang tính chất địnhkiến vẫn còn ít nhiềulẩn khuất trong các mô hình văn hóa nơi cáctầng lớpcư dântrong xã hội, khôngloạitrừ ngay nơi bản thân giới làm công tác truyền thông. Điều này được phản ánh thông qua những cụm từ như “con buôn”, “bị tư thương ép giá”, “bị tư nhân lôi kéo”,… -làm như thể “tư nhân” hoặc “tư thương” chỉ gồm toàn là những kẻ tham lam, xấu xa.

Đó làchưa kể một sốđịnh kiến khácnhư đề cao và ưu ái cho doanh nghiệpnhà nướchơnlàdoanh nghiệptư nhân, hoặctrọng vọng nhà đầu tư nước ngoài hơn nhà đầu tư trong nước. Nhữngđịnh kiến vừanêu thực ra khôngthuần túyxuất pháttừ tâm thức văn hóa mà còn phản ánhnhữngđiều kiệnkinh tế-xã hộihiệnthực mang tính chất định chế.

Đấy chỉ là một trong sốnhiềuví dụ có thểcóvềmối quan hệ tác động giữa truyền thông đại chúng và công luận. Để trả lời cho câu hỏi: giới làm công tác truyền thông đại chúng tạo nên công luận, hay họ chỉ là người phát ngôn của công luận, có lẽ câu trả lời thích hợp là cả hai vế của câu hỏi đều đúng. Truyền thông đại chúng tác động vào công luận, nhưng đồng thời cũng phản ánh công luận và từ đó góp phầncủng cố thêmnhững định hướng giá trị và mô hình văn hóa chủ đạo trong xã hội.

Tuy nhiên, nếu truyền thông đại chúng tác động vào công luận, với tư cách là “cầu nối giữa ý thức xã hội và hành động xã hội”, theo chiều hướng tích cực và tiến bộ, thì nó có khả nănggóp phần kiến tạo nên động lực mới cho xã hội. Còn khi nó tác động theo chiều hướng tiêu cực và bảo thủ, thì hẳn nhiên hậu quả là ngược lại.

3. Khái niệm lòng tin trong xã hội

Trong giới nghiên cứu khoa học xã hội trên thế giới, khi nói tới vốn xã hội, người ta thường hiểu là bao gồm ba yếu tốsau đây: các mạng lưới xã hội, các chuẩn mực xã hội, và lòng tin trong xã hội - vốn là những cái được coi là giúp cho các thành viên có thể sốngvớinhau và hợp tác làm việc với nhau một cách có hiệu quả nhằm đạt tới những mục tiêu chung - theo định nghĩa của James Coleman và Robert Putnam.13

Ở đây, chúng tôi sử dụng thuật ngữ “lòng tin” không phải theo nghĩa niềm tin tôn giáo (tiếngAnh làfaith), mà theo nghĩa lòng tin giữa con người với nhau trong cuộc sống xã hội (tiếngAnh làsocial trust). Trong tiếng Việt, còn có nhiều từ khác diễn đạt hiện tượng này như tin cậy, tin cẩn, hay tin tưởng.

Trong giới xã hội học, lòng tin (hay sự tin cậy) vào người khác là một hiện tượng xã hội-tâm lý-văn hóa tổng hợp, và tâm thế này được coi là một trong những điều kiện căn bản để có thể duy trì đời sống tập thể. Người ta không thể sống được với nhau nếu không tin nhau. Theo Từ điển Oxford thì “trust” (tin cậy) là tin rằng người nào đó hay cái gì đó là tốt, thành thật, tử tế,… và người đó hay cái gì đó sẽ không làm hại mình hay đánh lừa mình. Nhà xã hội học Anthony Giddens viết như sau: “Có thể nói sự tin cậy là một phương tiện làm ổn định các mối quan hệ tương giao [giữa con người với nhau]. Có thể tin cậy vào một người khác là có thể tin rằng người này sẽ có một loạt những phản ứng mà mình mong đợi.”14

Tin cậy nhau có nghĩa là yên tâm cho rằng người khác cũng nghĩ như mình và sẽ cư xử đúng như mình mong đợi, tin rằng họ thành thật và sẽ không làm hại mình hay đánh lừa mình. Đây là một tâm thế cởi mở, không hoài nghi và không có định kiến với người khác. Có thể nói sự tin cậy là một trong những kích thước then chốt của tất cả các mối quan hệ giữa con người với nhau, cả trong đời sống riêng tư lẫn đời sống công cộng.

Gia đình và cộng đồng là những tập thể mà người ta thường coi là điển hình cho mối quan hệ tin cậy giữa con người với nhau. Hai ý niệm bạn và thù tiêu biểu cho sự đối lập giữa thái độ tin cậy và thái độ ngờ vực.15 Trong phạm vi một tổ chức hay nóirộngra cả phạm vi xã hội, người ta không thể quản lý một cách có hiệu quả bằng sự hoài nghi và lại càng không thể bằng sự sợ hãi, mà trước hết phải bằng lòng tin vào người khác, nhất là trong môi trường xã hội hiện đại.16 Ngay cả trong lĩnh vực kinh doanh, người ta cũng phải dựa trên sự tin cậy để giao dịch làm ăn, buôn bán với nhau, bởi vì cuộc sống xã hội không thể ổn định và bền vững nếu mỗi cá nhân chỉ hành xử thuần túy dựa trên tính toán lợi ích cá nhân.17 Emile Durkheim từng nói một câu nổi tiếng: “Trong một hợp đồng, không phải cái gì cũng mang tính chất hợp đồng.”18

Điều quan trọng cần nhấn mạnh ở đây, theo chúng tôi, là như sau: Nguồn gốc của sự tin cậy trong xã hội không phải xuất phát từ lòng tốt hay từ thiện ý chủ quan của từng cá nhân, mà vềcăn bảnlàdựatrênnền tảngđịnh chế xã hội. Nói cách khác, sự tin cậy tồn tại trên nền tảng của các quy ước và các chuẩn mực xã hội trong khuôn khổ của những định chế xã hội nhất định. Trong xã hội cổ truyền, người ta tin nhau vì cùng là thành viên của một định chế xã hội nào đó, như làng xã, dòng tộc hay cộng đồng tôn giáo. Mỗi thành viên yên tâm rằng các thành viên khác (trong cùng một cộng đồng) sẽ cư xử với mình phù hợp với những quy tắc và chuẩn mực mà cả cộng đồng cùng chia sẻ. Phạm vi bán kính của sự tin cậy này nói chung là hẹp, đóng kín; các mối liên hệ xã hội thường là trực tiếp và mặt đối mặt (face to face). Trong xã hội hiện đại, ngoài những mối liên hệ trực tiếp trong gia đình hay giữa bạn bè thân thiết với nhau, người ta còn có những mối liên hệ giao tiếp rộng rãi hơn ngoài xã hội, và trong nhiều trường hợp còn mang tính chất phi nhân xưng hoặc nặc danh. Những định chế mang tính chất trung giới (mediation) giữa cá nhân với xã hội không còn là những định chế cổ truyền (như làng xã hay dòng tộc), mà là những định chế xã hội đa dạng của xã hội hiện đại (trong tất cả các lĩnh vực kinh tế, chính trị và xã hội). Ngoài phạm vi gia đình và những nhóm xã hội nhỏ, cơ sở xã hội của sự tin cậy giữa các cá nhân với nhau trong đời sống xã hội lúc này phần lớn không còn dựa trên phong tục và tình cảm như trong xã hội cổ truyền, mà chủ yếu dựa trên luật pháp và lý tính.

Lấy mộtví dụ nằm trong sinh hoạt sơ đẳng nhất của xã hội đô thị, đó là việc đi lại trên đường phố. Sở dĩ tôi yên tâm chạy xe vượt qua ngã tư khi thấy đèn xanh là vì tôi tin tưởng rằng những người khác phải dừng lại khi thấy đèn đỏ ở giao lộ. Người ta khó lòng mà thiết lập được một trật tự giao thông an toàn và bình thường nếu không có lòng tin tối thiểu này. Cơ sở của lòng tin này không là gì khác ngoài định chế giao thông đô thị, chứ không phải nằm trong ý thức chủ quan của từng cá nhân. Nói cách khác, sở dĩ người ta có thể tin tưởng lẫn nhau (một cách mặc nhiên) khi đi đường chính là nhờ vào một định chế xã hội (bao gồm luật giao thông, cảnh sát giao thông, hệ thống tín hiệu,… và nhất là các biện pháp xử phạt khi vi phạm để đảm bảo cho các quy tắc giao thông được mọi người tôn trọng). Nếu định chế xã hội này bị trục trặc hay lỏng lẻo, chẳng hạn nếu người ta có thể vượt đèn đỏ thoải mái mà không bị phạt, thì hậu quả tất yếu của tình trạng này là phá vỡ sự tin cậy nói trên: ai cũng mắt trước mắt sau mỗi khi đến ngã tư, và lúc nào cũng phải thấp thỏm đề phòng dù mình đang gặp đèn xanh, vì kẻ vi phạm cứ việc giành đường và chạy ẩu mà không bị thổi còi, trong khi người đi đúng luật lại bị phiền nhiễu và có khi gặp vạ, đến đèn đỏ mà dừng lại có khi bị chửi, hoặc bị xe sau tông vào mình. Xét về mặt tâm lý xã hội, tình hình chạy xe vô kỷ luật có thể dẫn tới những hệ quả sâu xa và nghiêm trọng hơn là chuyện an toàn giao thông: a) lòng tin vào người khác dần bị xói mòn, gia tăng tâm lý hoài nghi và bất an mỗi khi bước chân ra đường phố; b) người ta không còn tin vào sự nghiêm minh của luật pháp; và c) người ta có thể rút ra những kết luận như vi phạm thì không sao cả, làm đúng luật là khờ dại, và tai hại hơn hết là làm điều càn quấy thì có lợi hơn là làm điều ngay19.

Mối quan hệ giữa cá nhân với cá nhân luôn luôndiễn ra trong khuôn khổ của những định chế xã hội nhất định, và luôn luôntuân theo các quy tắc và chuẩn mực của những định chế này. Vì thế, lòng tin giữa các cá nhân với nhau hẳn nhiên là hệ quả của những đặc trưng của những định chế này, và phụ thuộc vào sự cảm nhận của các cá nhân đối với những định chế ấy.20

Một ví dụ khác về sự tin cậy trong xã hội là chữ “tín” trong kinh doanh. Lâu nay nhiều người thường hay nhắc đến chữ “tín” như là một đặc điểm trong truyền thống kinh doanh của người Việt gốcHoa. Thế nhưng trong thế giới kinh doanh ở các nước tư bản công nghiệp, người ta cũng đề cao giá trị của chữ “tín”. Vậy hai chữ “tín” này có gì khác nhau hay không ? Theo chúng tôi, ít ra có một điểm khác biệt rất căn bản.

Trong khuôn khổ xã hội truyền thống, chữ “tín” trong kinh doanh thường được đặt nền tảng trên tập quán, phong tục, và tình cảm. Nhà kinh doanh cổ truyền có thể bán chịu mộtmón hàng nhỏ cho khách hàng dù chưa quen biết. Nhưng chữ “tín” này không phải hoàn toàn vô điều kiện, bởi lẽ với những vụ làm ăn lớn, họ chỉ xác lập niềm tin vào một đối tác nào đó sau quá trình trải nghiệm trực tiếp, và thường dựa trên những mạng lưới xã hội thân thuộc như đồng tộc, đồng hương,… để mở rộng các quan hệ giao dịch làm ăn.

Trong khi đó, trong xã hội hiện đại, chữ “tín” trong hoạt động kinh doanh mặc dù cũng thường kinh qua trải nghiệm nhưng lại được xác lập chủ yếu dựa trên nền tảng luật pháp và lý tính. Chính những nền tảng này làm cho các mối quan hệ giao dịch có thể khuếch trương mạnh hơn và rộng hơn nhiều so với lốikinh doanh cổ truyền. Nhà kinh doanh có thể yên tâm ký kết hợp đồng với một nhà sản xuất nào đó ở một quốc gia khác cách xa hàng ngàn cây số, dù có thể chưa quen biết, thân thiết, vì tin rằng nếu nhà sản xuất ấy không tôn trọng hợp đồng thì sẽ có thể viện đến sự can thiệp của luật pháp - nhờ những thỏa thuận về tư pháp đã ký kết giữa hai quốc gia. Trong trường hợp này, sự tin cậy đã có sẵn một khuôn khổ pháp lý để được bảo vệ.

Trong cuốn Sự bí mật và những hội kín (1908), Georg Simmel cho rằng “mọi mối quan hệ giữa con người với nhau đều đương nhiên dựa trên sự kiện là họ biết gì đó về nhau”.21

Trong buôn bán, người chủ tiệm biết là khách hàng của mình muốnmua món hàng tốt nhất với giá thấp nhất; người thầy giáo biết là mình có thể đòi hỏi sinh viên phải đạt được một số kiến thức nào đó; vị giám đốc xí nghiệp biết là mình có thể yêu cầumột khối lượng và một chất lượng sản phẩm nào đó đối với công nhân,… Nếu không có sự hiểu biết đó, thì hoàn toàn không thể có bất cứ sự tương giao nào trong xã hội.

Niềm tin là một sự đánh cược. Theo Simmel, nếuđã biết hết thì không cần phải tin cậy, nhưng ngược lại, nếukhông biết gì hết thì cũng không thể tin cậy một cách hợp lý. Ông gọi sự tin cậy là “một tình trạng trung gian giữa sự hiểu biết và sự không hiểu biết”, và ông coi sự tin cậy là một giả thuyết về một ứng xử tương lai, khá chắc chắn để người ta có thể dựa trên đó mà hành động.22 Theo Simmel, trong những xã hội phức tạp và phát triển, “cuộc sống dựa trên hàng ngàn điều kiện tiên quyết mà cá nhân hoàn toàn không thể nào tìm hiểu hay kiểm chứng cho đến tận nền tảng của chúng, mà buộc phải chấp nhận tin cậy vào chúng”.23

Simmel coi lòng tin cậy là một trong những thuộc tính chủ yếu, thậm chí là thuộc tính đầutiên của các xã hội hiện đại; ông coi các xã hội này là những xã hội của lòng tin cậy. Trong những xã hội này, cuộc sống của chúng ta phụ thuộc phần lớn vào niềm tin vào người khác và vào sự lương thiện của người khác. “Những quyết định quan trọng nhất của chúng ta thường dựa trên một hệ thống các quan niệm phức tạp mà phần lớn trong đó đều dựa trên sự đoán chắc là mình không bị đánh lừa”24.

Chính vì lẽ đó mà F. Terré nói tới khái niệm “sự tin cậy được pháp điển hóa” (confiance juridicisée) xét như một sự tiến bộ của nền luật pháp hiện đại, khi mà, thông qua việc ký kết một hợp đồng, người ta có thể dự liệu được tương lai, lồng được tương lai vào trong một bản thỏa thuận dân sự.25

Theo Niklas Luhmann, càng mở rộng sự tin cậy, người ta càng mở rộng tiềm năng cho hoạt động của mình; sự tin cậy là một thứ “nền tảng cho sự an toàn” của cá nhân.26 Ông viết: “Người ta có thể đủ sức để chấp nhận một mức độ tin cậy bấp bênh hay kể cả tình trạng không ai tin ai [trong xã hội], bao lâu mà người ta vẫn còn tin cậy vào luật pháp.”27

4. Báo chí và lòng tin trong xã hội

Người ta đọc báo không chỉ để biết tin tức và để theo dõi tình hình thời sự, mà quan trọng hơn, còn là để hiểu thời cuộc mà người ta đang sống. Do vậy, nếu báo chí không đảm nhiệm trọn vẹn sứ mệnh của mình, thì khả năng độc giả không tín nhiệm vào tờ báo là điều khó tránh khỏi.

Báo chí là một chiếc cầu nối không thể thiếu giữa người dân với xã hội. Vì thế, một trong những chức năng xã hội quan trọng của báo chí là nuôi dưỡng sự gắn bó của người dân với đời sống xã hội, và từ đó, sâu xa hơn, củng cố lòng tin của người dân vào các giá trị xã hội. Một bài phóng sự về một vụ tiêu cực hay tham ô chẳng hạn không thể bị quy kết là một bài báo “bôi đen” xã hội hoặc nói xấu nhà nước, mà cần được nhìn nhận như một cơ hội gia tăng sự tín nhiệm của người dân vào chủ trương chống tham nhũng của nhà nước. Ngược lại, nếu báo chí chỉ thông tinmột chiều và “tô hồng” thì điều này sẽ khiến độc giả không chỉ nghi ngờ sự kiện mà tờ báo đưa tin mà còn nghi ngờ cả bản thân tờ báo. Điều đáng nói là một khi tình hình này trở nên phổ biến thì nguy cơ nảy sinh tình trạng mất lòng tin trong xã hội là điều khó lòng ngăn chặn.

Một cách tổng quát, có thể nói rằng độ tin cậy của một nền báo chí cũng biểu hiện độ tin cậy của chính hệ thống xã hội. Chính vì thế, để củng cố và gia tăng lòng tin trong xã hội - một trong những động lực của sự phát triển trong xã hội hiện đại, không thể không cổ xúy và tôn trọng tính trung thực, tính khách quan và tính dũng cảm của nhà báo trong khuôn khổ của một không gian tự do ngôn luận và tự do báo chí.

Xã hội hiện đại là mộtxã hội mang tính chấtthế tục, nghĩa là trong đó con người không còn tư duy dựa trên nền tảng của những trật tự siêu nhiên hay siêu việt nữa, mà là thông qua sự thảo luận, tức là thông qua hoạt độngtruyền thông, nhờ đó con người có thể đi đến một sự thỏa thuận (hay đồng thuận, hay khế ước) về chuyện chung sống với nhau như thế nào một cách chính đáng (legitimate).

Georg Hegel từng viết trong cuốn Cácnguyên lý của triết học pháp quyền(1821) như sau: “Nguyên tắc của thế giới hiện đại đòi hỏi rằng nhữnggì buộc con ngườiphảinhìn nhậnthì bản thân chúng phảitự chứng tỏ làchính đángđã.”28 Nói cách khác, nhữngđiềumà người tacoi là“chính đáng” phải là nhữngđiềuxuất phát từ một quá trình thảo luận tự do, tức làtự dongôn luận, ít nhất về mặt chính thức. Và do vậy chúng ta mới hiểu tại sao khái niệm “công luận” (public opinion) ngày nay trở nên quan trọng.29

Theo Hegel, “trong dư luậnquần chúngcó cả cái đúng lẫn cái sai”, nhưngviệcnhìn ra nhữngđiềuđúng đắn trong đấy “chính làcông việccủabậc vĩ nhân”. Ông viết: “Ai thể hiệnđượcý nguyện củathời đạimình, ai nóicho thời đạimìnhbiết điềumà thời đạimong muốn, và hoàn thành ý nguyện ấy, làvĩ nhân củathời đại.”30Để biết được“ý nguyện” củadânchúng, đểbiết đượccôngluận, hiển nhiên làphảitôn trọng và tạo điều kiệncho quyềntự dongôn luận, và hệ luận củađiều này là quyền tự do báo chí. Theo Hegel, “sựtự dongôn luận bao giờ cũngđược xem là ítnguy hiểm hơn so với sự im lặng, bởi nếu nhân dânim lặng, sợ rằng họ sẽ giữ mãi trong lòng sự chống đối, trong khi việc tự do lýsự sẽ mở lối thoát và mang lạicho họ một mức độ thỏa mãn nào đó, khiến công việc được tiến hành dễ dàng hơn”.31 Đối với Hegel, dĩ nhiên tự do báo chí hoàn toàn không phải là “tự do tha hồ nói và viết những gì mình thích”, bởi lẽ nếu nghĩ như vậy thì cũngkhông khác gì nói rằng “sự tự do nói chung có nghĩa là muốnlàm gì thì làm”, và cáchhiểu này là “sản phẩm củalối suy nghĩ còn hoàn toàn thiếuvăn hóa, thô lậu và nông cạn”.32

Tháng 5/1842, trên tờ nhật báo Rheinische Zeitung, C.Mác đã nhận diện ra ba loại hình công chúng có thể có khi một nền báo chí sa vào tệ giả dối và tệ tiêu cực: một là nhóm “mê tín về chính trị”, hai là nhóm “không tin tưởng về chính trị”, và ba là nhóm “hoàn toàn quay lưng lại với cuộc sống của quốc gia, biến thành đám người chỉ sống với cuộc đời riêng tư”. C.Mác nhấn mạnh rằng nền báo chí ấy “có tác dụng làm suy đồi đạo đức” trong xã hội.33

C.Mác từng nhận định rằng công luận làsản phẩm của truyền thông.34 Quả thực, chúng ta có thểnóirằng mốiquan hệgiữatruyền thôngđại chúngvớicông luận và lòng tin trong xã hội làmộtmốiquan hệđan quyện chặt chẽ vàonhau một cách biện chứng. Vì thế, nếuthực sựmuốnđo lường lòng tin trong xã hội thì khôngcócách nàokhácngoàiviệckhảo sátcông luận cũngnhư việcnghiên cứuvềthực trạng tự dobáo chí nóiriêngvàsinh hoạt truyền thông đại chúng và truyền thông xã hội nói chung.

Tài liệu tham khảo

1. Akoun, André, et Pierre Ansart (Dir.) (1996), Dictionnaire de sociologie, Paris, Le Robert, Seuil.
2. Bernoux, Philippe, et Jean-Michel Servet (Dir.) (1997), La construction sociale de la confiance, Montchrestien, Coll. Finance et Société.
3. Champagne, Patrick (1996), “La presse, la télévision et l'opinion publique”, Bài thuyết trình tại Grenoble (Pháp).
4. Le Doute et le droit(Ouvrage collectif) (1994), Paris, Dalloz, Coll. Philosophie et théorie générale du droit.
5. Durkheim, Émile (1983), De la division du travail social.
6. Galland, Olivier (2002), “Les dimensions de la confiance”, Futuribles, No. 277, juillet-août.
7. Giddens, Anthony (1996), Social Theory and Modern Sociology, Stanford, Stanford University Press.
8. Hegel, Georg W.F (1821), Các nguyên lý của triết học pháp quyền, Bùi Văn Nam Sơn dịch và chú giải, Hà Nội, Nxb. Tri thức, 2010.
9. Lazar, Judith (1991), Sociologie de la communication de masse, Paris, Armand Colin.
10. Luhmann, Niklas, Social Systems (1984), trans. John Bednarz, Jr. and Dirk Baecker, Stanford, California, Stanford University Press, 1995.
11. Luhmann, Niklas (1993), Law as a Social System, trans. Klaus A. Ziegert, New York, Oxford University Press, 2004.
12. Mác, C., và Ph. Ăng-ghen (1995), Toàn tập, Tập 1, Hà Nội, Nxb. Chính trị Quốc gia.
13. Mai Quỳnh Nam (1995), “Dư luận xã hội - Mấy vấn đề lý luận và phương pháp nghiên cứu”, Tạp chí Xã hội học, Số 1 (49).
14. Mai Quỳnh Nam (1996), “Truyền thông đại chúng và dư luận xã hội”, Tạp chí Xã hội học, Số 1 (53).
15. Mai Quỳnh Nam (1996), “Mấy vấn đề về dư luận xã hội trong công cuộc đổi mới”, Tạp chí Xã hội học, Số 2 (54).
16. Marshall, Gordon (Ed.) (1998), A Dictionary of Sociology, Oxford, Oxford University Press.
17. Putnam, Robert (1995), “Bowling Alone : America‘s Declining Social Capital”, Journal of Democracy, Vol. 6 (No. 1), January.
18. Simmel, Georg (1908), Secret et sociétés secrètes.
19. Terré, F., (1994), “Le doute et le droit : synthèse”, in Le doute et le droit, Ouvr. coll., Paris, Dalloz, Coll. Philosophie et théorie générale du droit.
20. Tiran, André (1997), “Confiance sociale et confiance primordiale en partant de Georg Simmel”, in Philippe Bernoux, Jean-Michel Servet (Dir.), La construction sociale de la confiance, Montchrestien, Coll. Finance et Société.
21. Touret, Denis (2003), Introduction à la sociologie et à la philosophie du droit, 2e édition, Paris, Litec.
22. Trần Hữu Quang và các đồng tác giả (2014), Lòng tin và vốn xã hội, Hà Nội, Nxb. Tri thức.

………………….

Nguồn:                 http://ihs.vass.gov.vn