Từ những năm sáu mươi của thế khỉ trước, khi còn là sinh viên Đại học Sư phạm Vinh, tôi đã rất mê những bài giảng văn của GS Lê Trí Viễn. Hồi ấy, trong tâm trí của đám sinh viên như tôi, các thày Huỳnh Lý, Vũ Đình Liên, Lê Trí Viễn… thực sự là những nhân vật huyền thoại. Học xong, ở lại Sư phạm Vinh làm giảng viên mấy năm, tôi chuyển về Hà Nội. Tại một cuộc Hội thảo về văn thơ Hồ Chí Minh do Bộ Giáo dục tổ chức, lần đầu tiên tôi may mắn được nghe GS Lê Trí Viễn bình thơ từ cự li rất gần. Trong chùm thơ của Hồ Chí Minh được ông đem ra bình có bài Mộ, nghĩa là Chiều tối. Nó là bài tuyệt cú. Ông đọc hai câu thơ dịch: Chim mỏi về rừng tìm chốn ngủ/ Chòm mây trôi nhẹ giữa tầng không. Rồi ông đọc hai câu chữ Hán bằng giọng diễn cảm: Quyện điểu qui lâm tầm túc thụ/ Cô vân mạn mạn độ thiên không. Ông lưu ý, “Cô vân” nghĩa là “chòm mây lẻ loi, cô độc”, chữ “Chòm mây” ở câu dịch không chuyển tải được hết cái ý ấy. Ông giảng kĩ từng chữ ở hai câu ấy, nhưng trọng tâm thẩm bình được dồn vào hai câu cuối. Ông nói, nếu hai câu trước tả cảnh chiều muộn và tâm trạng cô đơn của người tù, thì hai câu dưới vẽ ra một khung cảnh sinh hoạt ấm áp:

Cô em xóm núi xay ngô tối

Xay hết lò than đã rực hồng

Chữ Hán:

Sơn thôn thiếu nữ ma bao túc

Bao túc ma hoàn lô dĩ hồng.

Ông hào hứng phát hiện hai chữ “bao túc” ở cuối dòng thơ trên được điệp lại với hai chữ “bao túc” ở đầu dòng thơ dưới, giọng thơ nhờ thế vừa liền mạch, vừa lưu chuyển, nó gợi ra vòng quay của cối xay và sự chuyển dịch của thời gian: chiều muộn (ở hai câu trên) đã chuyển vào đêm (ở hai câu dưới). “Ngô xay xong, lò đã đỏ”. Nhìn thấy “lò đỏ”, biết ngay “trời đã tối”. Thế là lấy “không” để nói “có”, không cần dùng chữ “tối” mà vẫn tả được trời tối. Tối mà vẫn ấm áp, người đi đường không thấy cô dơn, vì có cái “lò than rực hồng”. Tuy đặt ở cuối bài thơ, nhưng chi tiết ấy đủ sức làm ấm nóng cả bài thơ.

Hội thảo văn thơ Hồ Chí Minh được nhắc tới ở trên diễn ra vào quãng năm1972, hay 1973 gì đó, tôi không nhớ chính xác. Thoáng chốc, đã gần nửa thế kỉ! Có những ai đọc tham luận trong Hội thảo và họ đã nói những gì, giờ tôi cũng đã quên sạch rồi!  Nhưng những lời bình của GS Lê Trí Viễn thì vẫn như ghi trong trí não, tôi vẫn nhớ rõ mồm một, y như vừa được nghe ngày hôm qua.

*

Tôi mê những bài giảng văn của Giáo sư Lê Trí Viễn trước hết vì tìm thấy ở đó tình yêu lớn lao của ông đối với công việc này. Trong suốt cuộc đời dạy học và nghiên cứu trên sáu mươi năm, ông viết nhiều sách về lịch sử văn học, ví như Lược thảo lịch sử văn học Việt Nam (viết chung, 3 tập, Nhà xuất bản Hà Nội, 1958), Lịch sử văn học Việt Nam (viết chung, 6 tập, 1962 – 1963), Đặc điểm lịch sử văn học Việt Nam(Nxb Đại học và Trung học Chuyên nghiệp, 1987) và  Đặc trưng văn học trung đại Việt Nam (Nxb Khoa học Xã hội, 1996). Cùng với sách lịch sử văn học, Giáo sư Lê Trí Viễn viết hàng loạt sách bình văn. Không mấy ai dạy văn ở Việt Nam mà không có trong tay các cuốn sách tuyệt vời của ông: Những bài giảng văn ở đại học (2 tập, 1982 và 1988); Tìm hương trong văn Hồ Chí Minh (1986), Bình thơ xuân (1986) và Đến với thơ hay (1997), Những bài giảng văn chon lọc (In lần thứ hai, Nxb ĐHQG Hà Nội, 1999). Có thể thấy, khái quát lịch sử và giảng văn là tình yêu và niềm đam mê lớn lao suốt đời của Giáo sư Lê Trí Viễn.

Sức hấp dẫn lớn nhất với tôi từ những trang viết của Giáo sư Lê Trí Viễn chủ yếu nằm ở chiến lược bình văn của ông. Nhìn vào nhan đề các cuốn sách giảng văn của ông có thể thấy ngay, những tác phẩm được ông bình giảng đều thuộc phạm vi dạy - học môn văn trong nhà trường, từ đại học tới phổ thông. Ông bình giảng Đi xa anh nhớ…, Đã là cây trúc cây tùng…, Dù ai nói ngả nói nghiêng…và rất nhiều áng ca dao về quê hương, đất nước và con người Việt Nam. Ông bình  thơ chữ Hán của Không Lộ, Trần Nhân Tông, Cao Bá Quát, thơ chữ Nôm của Nguyễn Trãi, bình thơ Nguyễn Khuyến, Tú Xương, Hồ Xuân Hương và nhiều trích đoạn trong Truyện Kiều của Nguyễn Du. Ông bình nhiều bài thơ lãng mạn, nhiều tác phẩm văn thơ của Hồ Chí Minh... Nghĩa là phạm vi bình giảng của Giáo sư Lê Trí Viễn mở ra cả một giải văn bản rất rộng, từ ca dao trong sáng tác dân gian qua văn học trung đại cho tới văn học hiện đại. Nhưng quả là ông bình thơ nhiều hơn văn xuôi. Ông đặt trọng tâm bình giảng vào những áng văn hay. Muốn “tìm hương” ở những áng văn hay được dạy – học trong nhà trường, Giáo sư Lê Trí Viễn đặt mình vào hai vị thế trong ứng xử với văn bản và giao tiếp với cử tọa: vị thế nhà giáo và vị thế nghệ sĩ. Những trang viết của ông mê hoặc nhiều nhà nghiên cứu, bao thế hệ thầy – trò trong nhà trường và độc giả yêu văn chương bởi cách bình văn kĩ lưỡng, sâu sắc và rất mực tinh tế của của một nhà giáo, một học giả uyên bác, một nghệ sĩ sự tài hoa.

Dường như không có ngoại lệ, cấu trúc của tất cả các bài giảng văn của Giáo sư Lê Trí Viễn đều là cấu trúc của bài dạy - học tác phẩm văn học. Nó được tiến hành theo hai bước cơ bản:

Bước thứ nhất: Giới thiệu xuất xứ của tác phẩm hoặc ngữ cảnh đoạn văn được trích giảng là. Chẳng hạn, ngữ cảnh của đoạn “Trao duyên” trong Truyện Kiều của Nguyễn Du được giới thiệu ngắn gọn bằng 2 ý. Ý thứ nhất nói về vị trí của đoạn trích trong mạch truyện: nó bắt đầu bằng nỗi lo nghĩ về bản thân của Thúy Kiều giữa đêm thanh vắng sau khi nàng bán mình chuộc cha, vụ kiện chấm dứt, việc nhà tạm yên. Ý thứ hai nói về bố cục của đoạn thơ[1]. Nhưng xuất xứ của bài Đây mùa thu tới của Xuân Diệu lại được giới thiệu rất dài. Nó dài tới 3 trang giấy in, nói 3 ý lớn. Ý thứ nhất giới thiệu Đây mùa thu tới trong tập thơ đầu tay Thơ thơ của Xuân Diệu. Ý thứ hai giới thiệu thơ viết về mùa thu trong văn thơ nói chung, trong sáng tác của Xuân Diệu nói riêng và bố cục của Đây mùa thu tới. Ý thứ ba nhấn mạnh việc Xuân Diệu viết Đây mùa thu tới khi học năm thứ ba trung học tại trường trung học Khải Định, nên cảnh thu trong bài thơ có quan hệ mật thiết với cảnh sắc mùa thu ở Huế (Xem: Những bài giảng văn chọn lọc. Tr. 153 - 155). Xuất xứ bài ca dao Anh đi anh nhớ…cũng được trình bày kĩ lưỡng như thế. Nhờ đoạn giới thiệu xuất xứ, người đọc, hoặc người nghe giảng biết được bài ca vốn là một bài phong dao của Trần Tuấn Khải (1894 – 1983) trong Bút quan hoài xuất bản năm 1927 ở Hà Nội. Đọc các đoạn giới thiệu xuất xứ trong những bài giảng văn của Giáo sư Lê Trí Viễn, ta thấy tác giả không chỉ am hiểu cặn kẽ lịch sử văn học, mà còn có kiến thức sâu rộng về lịch sử xã hội. Chẳng hạn, không có kiến thức sâu rộng về lịch sử xã hội, khi giảng bài Nam quốc sơn hà, người bình văn không thể trình bày cặn kẽ như thế những gì diễn ra vào năm 1076 trên bờ sông Như Nguyệt trong cuộc kháng chiến của nhà Lí và Lí Thường Kiệt chống lại quân nhà Tống (Xem: Những bài giảng văn chọn lọc. Tr. 5).

Bước thứ hai: Bình giảng. Nó là sự sự kết hợp của hai thao tác: giảng và bình. Giảng là giải thích, giảng giải. Bình là đánh giá, là bàn rộng ra. Ở đây, giảng thường đi trước một bước, làm cơ sở cho bình. Cho nên, mỗi văn bản trước khi được bình giảng, Giáo sư Lê Trí Viễn bao giờ lẩy ra các từ Hán Việt hoặc từ ngữ không thông dụng để giải thích kĩ lưỡng. Chẳng hạn, trước khi bình đoạn “May thay giải cấu…” trong Truyện Kiều, ông giải thích các từ và cụm từ: “giải cấu tương phùng” (“May thay giải cấu tương phùng”), “đố lá” (“Gặp tuần đố lá thỏa lòng tìm hoa”), “nhác thấy” (“Bóng hồng nhác thấy nẻo xa”), “xuân lan, thu cúc” (“Xuân lan, thu cúc mặn mà cả hai”), “người quốc sắc” (“Người quốc sắc, kẻ thiên tài”), “rốn ngồi”, “chỉn khôn” (“Rốn ngồi chẳng tiện, dứt về chỉn khôn”). Cũng như vậy, để bình đoạn “Người lên ngựa…”, ông giảng giải các từ: “bào” (“Người lên ngựa kẻ chia bào”), “quan san” (“Rừng phong thu đã nhuốm màu quan san), “chinh an” (“Dặm hồng bụi cuốn chinh an”)[2].

Đọc những bài bình văn của Giáo sư Lê Trí Viễn tôi nhận ra một điều thú vị thế này: có những từ, những câu tưởng như chẳng có gì phải giảng vì không có gì để giảng, thế mà nhờ sử dụng tài tình phép so sánh, loại suy, nhất là nhờ sự tinh tế của một nghệ sĩ và sự uyên bác của một học giả, ông vẫn giảng rất kĩ, rất hay. Lấy ngay câu ca dao sau đây làm thí dụ: “Anh đi anh nhớ quê nhà/ Nhớ canh rau muống nhớ cà dầm tương”. Không có chữ Hán Việt, không có điển cố, điển tích, câu chữ rõ ràng, đọc lên ai cũng cũng hiểu giống nhau! Vậy thì giảng cái gì? Xin thưa, với Giáo sư Lê Trí Viễn, cả chữ “anh” lẫn chữ “quê nhà” đều phải giảng giải để làm rõ đặc trưng của sáng tác dân gian và cái hay của ca dao. Ông giảng: “… Quê nhà không còn là quê vànhà. Nó chỉ quê hương, cũng như quê, làng quê, quê mẹ, quê cha đất tổ, cố hương, quê cũ… nhưng vẫn có một sắc thái tình cảm riêng. Ở đây là tình cảm đối với quê mà cũng là tình cảm đối với nhà” (Những bài giảng văn chọn lọc. Tr. 125).

Thật ra, không thể chia tách rạch ròi giảng và bình trong các bài giảng văn của Giáo sư Lê Trí Viễn. Nhìn vào logic hình thức, trình tự bình giảng của ông bao giờ cũng theo sát từ đầu đến cuối mạch văn của tác phẩm. Nếu giảng tác phẩm truyện, một bài thơ hay đoạn thơ dài, ông dựa vào “ý”, cũng có thể gọi là “chủ đề nhỏ”, chia văn bản thành nhiều phần, nhiều đoạn để giảng. Chẳng hạn, 64 câu của đoạn “Thúy Kiều dặn dò Thúy Vân” được ông chia thành 6 phần: 1. Hai câu đầu, 2. Mười bốn câu tiếp theo, 3. Hai mươi bốn câu tiếp theo, 4. Mười bốn câu sau đó, 5. Tám câu sau nữa, 6. Hai câu cuối (Những bài giảng văn chọn lọc. Tr. 30 - 31). Một thí dụ khác, ông chia bài Đây mùa thu tới của Xuân Diệu thành hai đoạn dựa vào hai ý lớn: “1 - Hai khổ đầu: Một lời báo thu sang và đôi nét gần gũi tế vi. 2 - Hai khổ sau: Cảnh thu nhìn sâu, nhìn rộng và tình thu ở cả trong trời đất và trong lòng người” (Những bài giảng văn chọn lọc. Tr. 154). Với ca dao hoặc các bài tuyệt cú, ông lần lượt giảng theo từng câu. Nhưng dẫu chia tách thế nào, thì từ vẫn là đơn vị bình giảng cơ bản trong các bài giảng văn của Giáo sư Lê Trí Viễn. Với ông, giảng văn trước hết là bình giảng từ: từ vừa là đơn vị giảng giải, vừa là đơn vị bình luận. Tôi sẽ trích một đoạn thật dài để ai cũng có thể hình dung cách bình thơ của Giáo sư Lê Trí Viễn. Hãy nghe ông bình giảng câu thơ “Nam quốc sơn hà nam đế cư”:

“Quốc là nước, nhưng trong quan niệm thời đó, nhất là của phong kiến phương Bắc, quốc chỉ dung gọi nước của “thiên tử” là Trung Quốc, còn đối với nước ta tuy ta đã đánh đuổi giặc từ 938 đến hồi này, kể đã gần 150 năm, nhưng chúng đâu có công nhận là một nước, mà cứ tiếp tục coi là một quận như thời còn dưới quyền đô họ của chúng. Chúng phong cho Đinh Bộ Lĩnh tước Giao chỉ Quận vương là theo quan điểm ấy. Ngay sau khi đại bại trong chuyến xâm lược này, chúng vẫn kéo dài cách nhìn đó cho đến gần 100 năm sau, năm 1164, đời Lí Anh Tông, chúng mới gọi ta là một nước và phong tước cho vua là An Nam quốc vương. Vậy xưng nước ta là Nam quốc, điều đó rất rõ nghĩa.

Đế là vua, đế gắn với hoàng đế, danh hiệu dành riêng cho “thiên tử”, tức vua của Trung Quốc, vua của các vị vua. Còn vua các nước chư hầu chỉ được có danh hiệu cao nhất là vương. Các triều đạu phương Bắc ngày xưa đều dành cho mình tước hoàng đế, còn phong cho vua các nước nhỏ chung quanh thì chỉ dung đến tước vương. Nay xưng vua nước ta là Nam đế, điều đó cũng rất có ý nghĩa.

Ý nghĩa gì? Bờ cõi nước Nam vua Nam ở. Chân lí ấy quá ư hiển nhiên, vô cùng đơn giản. Lẽ ra nói dân Nam ở thì đúng hơn. Nhưng nhận thức của thời đại mới đến đó: vua còn là tiêu biểu cho dân tộc, cho nhân dân. Cái chân lí đơn sơ ấy, trong cõi trời đất này, dân tộc nào thì chưa nói, riêng dân tộc ta đã phải trả giá bằng 11 thế kỉ đấu tranh và xương máu mới giành nó được về cho mình. Và từ cái mốc vinh quang, cái mốc sinh lại lần thứ hai là năm 938 ấy, dân tộc ta nào ngớt lo khẳng định cái chân lí ấy bằng sức mạnh ngày càng củng cố của bản thân mình, và cũng từng có phen chứng tỏ cho chúng thấy lưỡi gươm của ta cũng đã đủ sắc để ta giữ vững chân lí đó. Ấy mà lũ bành trướng phương Bắc quen thói trịch thượng chủ quan, và không hề chừa nết tham lam tiếc rẻ mảnh đất người mà chúng đã từng chiếm đoạt, chúng nào chịu công nhận chân lí hiển nhiên và đơn giản đó. Trường hợp này cũng vậy.

[…]

Ngày ấy lũ vua quan nhà Tống lấy cớ ta dám quấy nhiễu, nên phải dấy binh “hỏi tội”. Cho nên chủ tướng họ Lí một mặt nhắc lại cho con dân Nam quốc đang chiến đấu để họ nắm chắc thêm lưỡi gươm, nhưng mặt khác phải nêu lại cho chúng cái chân lí sơ đẳng ấy để lột trần bộ mặt xâm lược, phi nghĩa của chúng, đánh một đòn trầm trọng vào tinh thần binh lính chúng: Đất đai người ta, người ta ở, khộng chuyện gì bén mảng tới.

Chân lí có bấy nhiêu nhưng cách nêu lại không phải chỉ có bấy nhiêu. Xưng Nam quốc là hất đi cái mồ ma quận huyện trong đầu óc lũ bành trướng, là coi mình là một quốc, Nam quốc ngang hàng với Bắc quốc. Xưng Nam đế là bác bỏ cái trịch thượng thiên tử của tên vua phương Bắc, là sắp mình bằng vai với Bắc đế, với hoàng đế phương Bắc. Chân lí lịch sử ấy có thêm chiều sâu. Nó hàm ngụ ý bình đẳng dân tộc, một nhận thức mà còn lâu về sau loài người mới mơ tưởng đến. Quan trọng hơn, nó có hậu thuẫn, có cơ sở vật chất làm cho nó không chỉ có sức nặng lí thuyết mà còn có sức mạnh vật chất của một quốc gia bang hoàng, bề thế. Câu thơ không trực tiếp nói ra điều đó, nhưng đàng sau cách nói là một tư thế tự hào, hiên ngang, mình làm chủ đất nước mình một cách tuyệt đối. Và đó không phải là lời nói suông. Chiến dịch đánh ngay vào căn cứ của chúng mấy tháng trước là một bằng chứng.

Sức mạnh câu thơ không chỉ dừng ở đó. Cái rắn chắc, bền vững còn thể hiện ngay ở từ vựng và ngữ pháp. Có phải câu thơ xếp thành mấy khối sừng sững không nào? Có thể đối chiếu với các tổ hợp nam gia, nam thổ, nam thành để thấy Nam quốc là một kết cấu tương đối bền chặt hơn, hầu như thành một từ; so với nước Nam trong câu thơ dịch thì nước Nam lỏng lẻo hơn nhiều. Cũng vậy, đem so sánh câu dịch thì sơn hà rõ ràng là một từ, kết cấu bền vững chứ không lỏng lẻo như sông núi, Nam đế cũng gần giống như Nam quốc chứ không phải như vua Nam là một kết cấu gần như ngẫu nhiên. Cư đứng một mình thành một khối. Cái bền vững của kết cấu từ vựng làm nên cái rắn chắc của chân lí, chân lí như đúc lại thành khối. Sức khẳng định của câu thơ tăng lê gấp bội.

Về ngữ pháp thì dù Nam quốc sơn hà là một nhóm danh làm bổ ngữ chocư, hay tách ra chỉ sơn hà làm bổ ngữ, còn Nam quốc đứng riêng làm trạng ngữ nơi chốn thì cách đặt bổ ngữ hoặc trạng ngữ và bổ ngữ ra trước, còn Nam đế cư là C – V đặt ra sau, là một cách nhấn mạnh ý nghĩa của câu trong nghệ thuật cú pháp, đây là nhấn mạnh tính khẳng định của chân lí. Theo tinh thần ấy, nếu dùng ngữ điệu để diễn đạt sức khẳng định mãnh liệt của câu thơ, thì trái với nhịp điệu thông thường 4/3, liên kết hai mặt từ vựng và ngữ pháp, phải dùng đến 2 hoặc 3 ngắt hơi: 4/2/1, hay 2/2/2/1, đọc câu thơ thành 3 hoặc 4 mảng với ngữ điệu mạnh mẽ, nghiêm nghị, dứt khoát, vị ngữ cư tách riêng ra một mình để kết tinh thể hiện đầy đủ, tổng hợp bằng hành động vật chất cái chân lí bất di bất dịch của chủ quyền đất nước.

Đã hiểu câu thơ đến như thế, đem so với câu dịch: Sông núi nước Nam vua Nam ở, thì ý nghĩa chừng nào hãy còn đó, nhưng tinh thần, sức khẳng định của câu thơ coi như không còn gì, một bên là sức nặng nghìn cân, còn một bên thì nhẹ bỗng” (Những bài giảng văn chọn lọc. Tr. 7 - 10).

Quả thật, các “nhãn tự” “quốc”, “đế”, “Nam quốc”, “Nam đế”, “cư” đã được phân tích, giảng giải, bình luận cặn kẽ tới tận chân tơ kẽ tóc. Các bài thơ, đoạn thơ khác cũng được Giáo sư Lê trí Viền bình giảng theo nguyên tắc như thế. Ông phân tích từng từ để hiểu câu, đoạn và toàn bộ văn bản. Ông phân tích kĩ lưỡng tất cả các bình diện ngữ âm, ngữ pháp và ngữ nghĩa. Ông đặc biệt chú ý tời bình diện tu từ. Cho nên, bình giảng thơ dịch, bao giờ ông cũng đối chiếu với bản gốc để chỉ ra cái được, cái mất giúp người đọc nhận ra tính chất đơn kênh trong giao tiếp nghệ thuật. Ông lật trái, lật phải, liên hệ tác phẩm đang bình giảng với các hiện tượng nghệ thuật theo trục đồng đại và lịch đại. Ông vừa giảng, vừa bình, rồi mở rộng ra để bàn luận. Ông xuất phát từ hình thức để nắm bắt nội dung. Ông chỉ ra ý nghĩa thẩm mĩ, nhưng không quên ý nghĩa xã hội của văn bản. Mỗi lần bình giảng, ông không chỉ phân tích câu chữ, mà hình như còn lắng nghe cả giọng nói đang cất lên từ những câu chữ ấy. Ông nhập thân, hóa thân vào văn bản nghệ thuật. Trong mỗi lời bình giảng của ông bao giờ cũng vang lên giọng nói rưng rưng của một tâm hồn nghệ sĩ. Có điều, ông không biến nhà văn, nhà thơ và nhân vật văn học thành nhân vật của mình. Nghĩa là ông ông bao giờ biến bình giảng văn học thành sáng tác văn học, khiến giọng nói của mình át cả giọng của văn bản. Với Giáo sư lê Trí Viễn, bình giảng là công việc “tìm hương” của văn thơ, giúp người đọc hiểu kĩ văn bản để cảm thụ sáng tác nghệ thuật một cách cặn kẽ nhất.

Trong tập 3, cuốn Đến với thơ hay của Giáo sư lê Trí Viễn, sau Lời nói thêm là Khúc dạo đầu. Khúc dạo đầu thực chất là tuyên ngôn lí thuyết của ông về bình giảng văn học. So với cách giảng văn truyền thống lấy “thần cú”, “nhãn tự” làm đơn vị thẩm bình của cha ông, tuyên ngôn lí thuyết của Giáo sư Lê Trí Viễn không nói gì khác. Ông cũng không nói gì khác so với lớp người cùng thế hệ từng chịu ảnh hưởng sâu sắc quan niệm giảng văn của Pháp hồi đầu thế kỉ XX. Trong tiếng Pháp, nếu chiết tự theo nghĩa đen (explication), giảng văn nghĩa là tháo “li”, gỡ nếp gấp. Xuân Diệu từng ví việc thưởng thức thơ với việc ăn mía, phải “lần từng đốt mới hay mùi” là vì thế. Nhưng tôi không thấy một ai cùng thời với Giáo sư Lê Trí Viễn có khả năng để lại cho đời những bài bình văn kĩ lưỡng, tinh tế, tài hoa giống như những trang bình văn của ông. Tôi cũng chưa thấy một ai sau ông có thể bình văn giống ông. Những bài giảng văn của ông là kết tinh rực rỡ nhất trong cách giảng văn của một thời đại mà các thế hệ sau chỉ có thể chiêm ngưỡng.

Làm sao tôi tôi có thể không mê những bài giảng văn của như thế!

                                                     Hà Nội, Mùa Giáng sinh 2018

                                                                            LN