Tên người Việt nói đến ở đây chỉ là tên khai sinh (không phải nghệ danh) của người Việt, thường được gọi một cách chưa thật sự chính xác từ trước đến nay là người Kinh, chứ không gồm tên người các dân tộc thiểu số ở Việt Nam.

1. Nói và đọc

Mùa hè vừa rồi một sinh viên Việt Nam du học ở Phần Lan gửi email liên hệ với chúng tôi. Khi giới thiệu mình, cô viết: “Cháu tên là Nguyễn Thị Nguyệt Anh, nhưng cô chú cứ gọi cháu là NA.”

Lúc đầu tôi nghĩ chắc cô gái có “tên thân mật”, tên thường gọi hồi nhỏ là “Na”, như rất nhiều gia đình Việt hay đặt cho con tên âu yếm: “Tôm”, “Vừng”, “Mía”, “Xu”, “Sim”… khác với những tên chính thức trong giấy khai sinh.

Sau đó tôi mới vỡ lẽ NA là kết hợp của hai chữ cái đầu từ tên họ (Nguyễn) và tên riêng (Anh) của cô gái. Bởi lẽ, trong tiếng Phần Lan không có các phụ âm gốc lưỡi /ŋ/ (được ghi bằng NG trong chữ Quốc ngữ) và âm tắc thanh hầu /?/ (không được ghi bằng con chữ), nên người Phần Lan không nói được các âm tiết bắt đầu với các phụ âm đó, như “Nguyễn” và “Anh”. Để cho chắc chắn, khi gặp Nguyệt Anh, tôi hỏi vì sao có tên NA. Cô gái cho biết “ở trường không ai nói được tên họ cũng như tên riêng của cháu nên cháu ghép lại như thế cho mọi người dễ gọi.”

Nhân chuyện của Nguyệt Anh, tôi nhớ lại một trường hợp khác trước đây. Một người bạn tôi tên Quân, họ Trần sống ở Phần Lan đã lâu từng thổ lộ rằng: đồng nghiệp ở hãng anh làm không nói được tên họ cũng như tên riêng anh. Lý do là trong tiếng Phần Lan không có âm /ṭ / (được ghi bằng TR trong chữ Quốc ngữ) cũng như vần /-wə̌n/ (ghi bằng -uân trong chữ Quốc ngữ). Vì vậy, hàng ngày họ gọi anh với tên họ là Tờ-ran.

Trong một bài viết về họ Nguyễn ở Úc[1], Giselle Au-Nhien Nguyen, một nhà văn gốc Việt cho biết: “Nguyen chỉ đứng thứ hai sau Smith trong Danh bạ điện thoại Melbourne (hay còn gọi “Melbourne White pages”) và là tên họ phổ biến thứ bảy ở Úc. Nhưng mọi người vẫn chật vật để phát âm nó một cách chính xác. Nuh-goo-yen, Nig-uh-dee-yen, Nuh-gai-en… Đấy chỉ là một số trong những cách mà tôi đã nghe thấy tên họ của mình bị những người bạn và người lạ ở Úc làm “méo mó” với ý tốt.”Và, tác giả thừa nhận: “Trong một thời gian dài, tôi không muốn gây bất tiện hoặc nhầm lẫn cho bất cứ ai. Khi họ hỏi tên tôi là gì, tôi nói New-en - nó ít phức tạp hơn đối với họ, ngay cả khi điều đó làm tôi khó chịu.”

Chắc một số họ khác của người Việt bắt đầu với các âm /ŋ/, /ṭ /, như: Ngô, Trương cũng gặp khó khăn tương tự với người nước ngoài khi nói và đọc. Có lẽ không chỉ có Nguyệt Anh và Giselle Au-Nhien Nguyen, mà nhiều người Việt khác cũng đã tự đặt hoặc nhận cho mình một cái tên dễ gọi với người nước ngoài, để cho “được việc”.

2. Viết

Trong một bài viết gần đây trên New York Times[2], nhà văn Nguyễn Thanh Việt than phiền: “Họ của tôi luôn bị viết sai chính tả là Ngyuen hoặc Nyugen - ngay cả trong các tác phẩm của tôi… Tên riêng của tôi thường bị các nhân viên Starbucks viết sai là Biet hoặc Diet.”

Ở Phần Lan, trên các văn bản viết, tên người gốc Việt cũng không được viết một cách nhất quán. Bên cạnh phần lớn tên được viết theo trật tự như tên của người Phần Lan, cũng có những tên viết theo trật tự tên của người Việt (họ trước, tên riêng sau). Thậm chí trong cùng một hệ thống, chẳng hạn như trong danh sách của Cục Thuế dưới đây, cũng không có sự thống nhất: ba tên có đánh dấu (Lam Nguyen Thi Kim, Vu Thien-An Thi và Tieu Linh Vu khác với trật tự tên truyền thống của người Việt khác không được đánh dấu trong bảng)

Nguồn:https://verokone.hs.fi/

Đáng chú ý, trong một bài viết về tên người từ dữ liệu của Trung tâm dân số Phần Lan đăng trên báo Iltasanomat (Tin tức buổi chiều)[3]có viết: “Thi (Thị) thường được ghi trong dữ liệu quản lý hộ khẩu Phần Lan như tên riêng, và khi đó Thi Nguyen trở thành tên đầy đủ được ưa chuộng nhất của phụ nữ ở Phần Lan, vượt cả các tên Virtanen và Korhonen.” Bài viết dẫn một bảng thống kê 10 tên đầy đủ phổ biến nhất, trong đó đứng đầu là Thi Nguyen (Thị Nguyễn), tiếp theo là Thi Tran (Thị Trần) và xếp thứ 4 là Thi Le (Thị Lê) như dưới đây.

Nguồn: https://www.is.fi/kotimaa/art-2000005187229.html

Như mọi người đều biết Thị thường là tên đệm đi trước tên riêng của phụ nữ Việt Nam và người Việt không gọi người khác bằng tên đệm. Nhưng trong tên người Phần Lan không có khái niệm “tên đệm,” mà chỉ có “tên riêng” (đi trước) và “tên họ” (đi sau). Cả tên riêng và tên họ đều có thể là “tên đơn” (một từ) hoặc “tên kép” (hai hoặc ba, bốn từ). Khi gọi cũng như sắp xếp tên trong các hệ thống quản lý tên người, người Phần Lan thường chỉ lấy yếu tố đi trước trong tên kép làm đại diện (ví dụ: Kimi-Matias Räikkönen thường được gọi/viết là Kimi Räikkönen). Theo cách như vậy, tên đệm Thị được dùng làm đại diện cho tên riêng của rất nhiều phụ nữ Việt Nam có tên riêng khác nhau, được đảo lại theo trật tự tên người của Phần Lan thành Thi Nguyen, Thi Tran vàThi Le (như ta thấy ở sơ đồ trên). Cũng với cách hiểu như vậy, trong cuốn sách “Sách về tên riêng, những xu hướng tên người Phần Lan những năm 2000”, tác giả Minna Saarelma-Paukkala đã viết: “Tên tiếng Việt Thi Nguyen đã vươn lên dẫn đầu tên của phụ nữ. Điều này là do một số lượng lớn người Việt mang họ Nguyen và Thi là một tên nữ rất phổ biến với người Việt Nam.”[4]

Nhân đây cũng cần nói thêm một điều đáng chú ý khác nữa là khi tìm trong Dịch vụ tên (Nimipalvelu)[5]của Phần Lan, công cụ tìm kiếm cho biết: cho đến ngày 06/01/2020 ở Phần Lan có tất cả 3.458 người mang tên Thi, trong đó có 3.430 nữ và 28 nam. Vì hệ thống chính tả của chữ viết Phần Lan không thể hiện được các ký tự ghi dấu thanh của chữ Quốc Ngữ tiếng Việt, nên chắc chắn rằng 28 nam mang tên Thi trong hệ thống dữ liệu này khác với Thi (với dấu nặng là Thị) của 3.430 nữ.

Trong hệ thống tên người Việt có những tên không chỉ khác nhau ở dấu ghi thanh điệu (như Thi và Thị) mà còn có nhiều tên khác nhau ở các chữ cái mang dấu phụ, như ư, ơ, ô, ă, â, kèm theo/không kèm theo dấu ghi thanh điệu (ví dụ: Hương, Hường, Hưởng, Hướng; Hiên, Hiền, Hiến, Hiển, Hiện…) Như vậy, điều dễ thấy là Dịch vụ tên này không thể cho kết quả hoàn toàn tin cậy với tên của người Việt.

3. Quy định về đặt tên và viết tên người Việt

Phần lớn các nước có quy định rõ ràng về đặt tên người. Ở Phần Lan, Luật về tên họ ra đời lần đầu tiên năm 1920 và về tên riêng năm 1946. Năm 2019,luật mới về tên họ và tên riêng[6] có hiệu lực với việc chấp nhận tên riêng và tên họ có thể tên đơn hoặc tên kép, trong đó tên riêng một người có thể gồm bốn yếu tố, thay vì chỉ được ba yếu tố như trước đây, đồng thời cũng chấp nhận tên riêng gốc nước ngoài. Từ năm 2020,một số tên riêng gốc nước ngoài như: Adele, Daniela, Nikolas, Teo và Neela đã chính thức có ngày tên riêng trong lịch Phần Lan.

Luật Dân sự năm 2015 của Việt Nam quy định tên của người Việt Nam “phải bằng tiếng Việt hoặc tiếng dân tộc khác của Việt Nam; không đặt tên bằng số, bằng một ký tự mà không phải là chữ” (khoản 3 Điều 26). Luật quy định “tên gồm tên họ và tên riêng (được xác định theo tên khai sinh), ngoài ra có thể có thêm tên đệm.”[7]

Tuy nhiên, luật không nói rõ tên phải được viết rời hay có thể được viết liền, ví dụ, có thể viết: Neong, Maika hay phải viết: Ne ong, Mai Ka. Ngoài ra, Luật không quy định số lượng từ của tên như trong luật của Phần Lan. Vì thế, theo quy định: tên người Việt, ít nhất gồm một từ chỉ tên họ và một từ chỉ tên riêng, như: Nguyễn Trãi, Nguyễn Du. Nhưng cũng thấy có những tên chín âm tiết/từ, như: Lê Hoàng Hiếu Nghĩa Đệ Nhất Thương Tâm Nhân. Thậm chí có tên tới mười âm tiết/từ, như: Công Tằng Tôn Nữ Long Lanh Như Hạt Sương Sa[8].  

Việc viết tên người Việt cũng chưa được quy định một cách rõ ràng, ngay cả trong Bộ Luật Dân sự năm 2015. Theo truyền thống, tên của một cá nhân thường bắt đầu bằng họ sau đó là chữ đệm (nếu có) và cuối cùng là tên riêng. Song, điều đó không được thực hiện một cách nhất quán và với ảnh hưởng của cách gọi tên người gốc Việt ở nước ngoài, gần đây việc đặt tên và viết tên theo trật tự ngược lại truyền thống Việt không còn quá xa lạ. Mới đây, tôi đọc được tên Mai Trinh Đỗ Thị trên một số trang mạng tiếng Việt. Sau một hồi tìm kiếm mới biết được đúng ra tên đó là Đỗ Thị Mai Trinh[9].

Còn trên các ấn phẩm bằng tiếng nước ngoài, tên người Việt hiện đang được viết với rất nhiều cách khác nhau. Trên Điễn đàn ICT-VN[10], tác giả Nguyễn Ngọc Bình đã thử làm một cuộc thăm dò về 15 cách viết tên người Việt và đưa ra đề nghị: “người Việt nên viết tên mình sang tiếng nước ngoài theo đúng thứ tự họ tên viết trong tiếng Việt, tức dùng như trong hộ chiếu và gọi theo TÊN (là “last name” trong cách viết tiếng Việt), không nên để người nước ngoài gọi mình theo HỌ.”

Liên quan đến việc viết tên, thiết nghĩ cũng cần lưu ý rằng từ năm 2020,Nhật Bản chính thức yêu cầu các văn bản bằng chữ viết Roman viết tên người Nhật theo cách viết truyền thống của người Nhật: tên họ viết trước tên riêng[11]. Cùng truyền thống viết tên người với Nhật, liệu chúng ta có thể thống nhất viết tên như truyền thống Việt và nghĩ đến một đề nghị tương tự đối với chữ viết các thứ tiếng nước ngoài khi viết tên người Việt?!