Tôi đã gặp người nói tiếng Naati cuối cùng trên một bãi biển trống vắng ở Malekula, một hòn đảo Vanuatu thuộc Nam Thái Bình Dương. Tôi đã đi bộ hàng giờ dọc theo những con đường hẹp xuyên qua khu rừng rậm rạp, nóng bức, lội qua dòng suối thỉnh thoảng nước cao đến ngang eo lưng với túi thiết bị ghi âm được đội trên đầu. Khi tôi thả túi đồ của mình xuống cát, một người từ vách đá gần đó nhảy xuống và băng qua bãi biển tiến về phía tôi.

Chúng tôi chào nhau bằng thổ ngữ địa phương, và cuộc trò chuyện nhanh chóng chuyển sang chủ đề về sự xuất hiện bất ngờ của tôi trên bờ biển này. Tôi nói với người đàn ông tên là Ariep, rằng tôi đến đây để học một trong số ngôn ngữ bản địa của hòn đảo này. Khi biết tôi là một nhà ngôn ngữ học, anh ta hào hứng cho biết anh ta nói tiếng Naati.

Cắm vài cây gậy xuống cát và sử dụng chúng làm điểm tham chiếu, Ariep giải thích mối liên hệ giữa Naati và các ngôn ngữ khác trong vùng. Với sự pha trộn giữa niềm tự hào và nỗi buồn, anh thổ lộ rằng anh là người cuối cùng nói thành thạo tiếng Naati. Mặc dù một vài thành viên trong gia đình anh ta có biết một ít và cố gắng sử dụng nó cùng nhau, song anh ta sợ rằng với cái chết của mình, Naati sẽ sớm biến mất.

Trong số khoảng 7.000 ngôn ngữ được sử dụng trên hành tinh hiện nay, 50 – 90% được coi là có nguy cơ bị biến mất vào cuối thế kỷ này[1].

Cuộc khủng hoảng đã thu hút sự chú ý ngày càng tăng của công chúng trong thập kỷ qua, được nhấn mạnh bởi những dòng như "cứ hai tuần một một ngôn ngữ biến mất" và được minh họa bởi những câu chuyện thương tâm về cái chết của những người nói cuối cùng. Trong “Năm ngôn ngữ bản địa quốc tế” của UNESCO này[2], khi tiếng chuông báo thức vang lên và những nỗ lực bảo tồn được tổ chức, chúng ta nên tạm dừng để hỏi: Tại sao nó lại quan trọng?

Số phận Naati có liên quan đến thế giới không? Ariep không cần Naati để giao tiếp. Giống như nhiều người nói các ngôn ngữ có nguy cơ tuyệt chủng, họ thông thạo một số ngôn ngữ ấn tượng, bao gồm một số ngôn ngữ bản địa trên hòn đảo của mình, cũng như ngôn ngữ quốc gia.

Nếu chúng ta hướng tới một tương lai mà trong đó tất cả chúng ta đều nói một số ít ngôn ngữ lớn, liệu có phải là một điều tốt? Liệu đó có thể là một cách để tạo điều kiện cho giao tiếp và một sân chơi bình đẳng giữa các quốc gia? Có phải mong muốn “cứu” những ngôn ngữ nhỏ bé này hoàn toàn là tình cảm - một khái niệm lãng mạn được nuôi dưỡng bởi các học giả nơi tháp ngà của các bộ tộc bị cô lập khỏi ảnh hưởng kiệt sức với toàn cầu hóa?

Tôi cho rằng “không”. Là một nhà ngôn ngữ học đã làm việc với các cộng đồng ngôn ngữ đang bị đe dọa ở Canada và châu Á-Thái Bình Dương, tôi biết rằng ngôn ngữ là một vấn đề nghiêm trọng và cấp bách - không chỉ đối với những người nói bị mất ngôn ngữ mà còn đối với mọi người. Ngôn ngữ là một nguồn văn hóa và bản sắc quan trọng đối với các cộng đồng riêng lẻ và đối với cộng đồng toàn cầu, ngôn ngữ là một nguồn thông tin vô giá về nhận thức của con người. Một thế giới đa dạng về mặt ngôn ngữ mang lại lợi ích cho tất cả chúng ta.

Ngôn ngữ là chất keo văn hóa gắn kết các cộng đồng lại với nhau

Hãy nhìn vào những gì đã xảy ra với những người mà ngôn ngữ của họ bị bức hại và thay thế bởi một trong những ngôn ngữ lớn hơn, có vẻ hữu dụng hơn. Kịch bản này đã diễn ra vô số lần trong nhiều thế kỷ dưới bàn tay của các cường quốc thuộc địa hoặc như một công cụ của các chính phủ quốc gia để đàn áp các nhóm thiểu số. Nó xảy ra trên khắp thế giới ngày nay trong các lớp học, nơi trẻ em bị trừng phạt hoặc làm nhục vì sử dụng ngôn ngữ và phương ngữ đi chệch khỏi một dạng chuẩn được chấp nhận.

Câu trả lời của các cộng đồng này không phải là để chúc mừng các thế hệ tiếp theo nói tiếng Anh, tiếng Tây Ban Nha, tiếng Swahili hay bất kỳ ngôn ngữ nào đó có ưu thế hơn. Thay vào đó, họ chê bai cuộc diệt chủng văn hóa này và, nếu có thể, chiến đấu chống lại việc đánh cắp di sản ngôn ngữ của họ.

Ở Canada trong thế kỷ 19 và 20, chính phủ quốc gia đã đàn áp người bản địa một phần bằng cách đưa trẻ em ra khỏi gia đình và đưa chúng vào các trường học nội trú[3]. Trong những không gian này, trẻ em bị ảnh hưởng bởi một loạt các hành vi lạm dụng thể chất và tinh thần, bao gồm cả hình phạt với việc chúng nói tiếng mẹ đẻ. Những bất công này đã phá vỡ nghiêm trọng việc lưu truyền hàng chục ngôn ngữ bản địa, phần lớn trong số đó hiện đang bị đe dọa.

Ngày nay, mặc dù khan hiếm nguồn lực để giải quyết những thách thức sau nhiều thập kỷ bị đàn áp, cộng đồng người Canada bản địa đang đầu tư rất lớn vào việc lấy lại ngôn ngữ của họ. Từ “ngôn ngữ của mạng” tại lãnh thổ Tyendinaga Mohawk ở Ontario, nơi trẻ em chỉ giao tiếp với Mohawk suốt cả ngày, đến các trại ngôn ngữ và văn hóa Nehiyawak ở Saskatchewan, nơi các gia đình học hỏi và chia sẻ di sản Cree của họ, việc giáo dục ngôn ngữ bản địa trên khắp Canada đang hưng thịnh.

Có vẻ như dễ dàng hơn, rẻ hơn và rõ ràng thiết thực hơn khi chấp nhận tiếng Anh (một ngôn ngữ không kém phần quốc tế mong muốn) và dùng nguồn lực vào việc nào đó khác. Song việc mọi người đấu tranh để đòi lại ngôn ngữ của họ bất chấp những trở ngại nói lên điều gì đó quan trọng về giá trị của ngôn ngữ và bi kịch của sự mất mát.

Ngôn ngữ là chất keo văn hóa gắn kết các cộng đồng lại với nhau. Mất ngôn ngữ là mất di sản cộng đồng - từ lịch sử và dòng dõi cổ đại chỉ được biết đến qua cách kể chuyện truyền miệng, đến kiến ​​thức về thực vật và thực hành được mã hóa thông qua các từ chưa được viết và chưa được dịch.

Chẳng hạn, những người nói tiếng Lulamogi ở Uganda lo ngại rằng mọi người quên mất hàng loạt các thuật ngữ mô tả các phương pháp bẫy và ăn mối - như okukunia, okutegerera và okubuutira - họ sẽ quên thực hành văn hóa quan trọng này. Cũng có nguy cơ là các cụm từ và phong tục liên quan để chào đón mùa nông nghiệp và rửa xác người chết. Giống như khi một bức tường của căn nhà bị sụp, mái nhà không đứng vững. Điều giữ cho các thực hành xã hội và một nghi lễ tồn tại là ngôn ngữ. Giết chết ngôn ngữ, nơi che chở cũng sụp đổ.

Mất ngôn ngữ cũng là mất bản sắc, mục đích tập thể và quyền tự quyết cộng đồng. Trong khi khó định lượng hơn, những mất mát như vậy có tác động bất lợi thực sự đến sức khỏe và chất lượng cuộc sống. Trái lại, khả năng của các thành viên cộng đồng nói ngôn ngữ bản địa của họ với nhau giúp tăng thêm hạnh phúc.

Tại British Columbia, tỷ lệ tự tử ở thanh thiếu niên trong các cộng đồng bản địa, nơi có ít nhất 50% dân số nói tiếng bản địa thấp hơn sáu lần. Trong cộng đồng thổ dân và người vùng eo biển Torres của Úc, những người trẻ tuổi nói tiếng bản địa có tỷ lệ uống rượu và sử dụng ma túy bất hợp pháp cũng như cơ hội trở thành nạn nhân của bạo lực thấp hơn so với những người không biết nói.

Sự biến mất của một ngôn ngữ có vẻ như là một mất mát đáng tiếc chỉ với những người liên quan. Tuy nhiên, ảnh hưởng đối với tất cả chúng ta là có thật và đáng kể. Ảnh hưởng này vượt xa sự mất mát của các thông tin cụ thể, như tên bản địa của cây thuốc chưa được các nhà khoa học ngoài cộng đồng phân loại, hoặc các khái niệm và thế giới quan được phản ánh trong các từ và cấu trúc của một ngôn ngữ không có tương ứng trong ngôn ngữ khác. Hiểu ngôn ngữ là rất quan trọng để hiểu nhận thức của con người. Mỗi ngôn ngữ là một mảnh của trò ghép hình mà chúng ta cần để xác định ngôn ngữ hoạt động trong tâm trí như thế nào. Với mỗi mảnh còn thiếu, chúng ta không thể nhìn thấy bức tranh đầy đủ.

Phân tích các mô hình ngôn ngữ có ý nghĩa thực sự cho cuộc sống của chúng ta.

Các ngôn ngữ có thể khác nhau rất nhiều từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác, nhưng chúng đều là các biến thể của một chủ đề. Giống như một cánh đồng hoa, các loài cây riêng lẻ có thể khác nhau về chiều cao và màu sắc, nhưng tất cả chúng đều có thân và cánh hoa.

Ngôn ngữ của bạn có thể có “cao cây” hay “cây cao”. Có thể hỏi, “con chó ở đâu?” hay “Ở đâu con chó?” Bất kể ngôn ngữ của bạn được nói hay được ký hiệu, nó sẽ dựa trên một tập hợp các hình thức và cấu trúc hạn chế và sử dụng chúng theo những cách nhất quán và có thể dự đoán được.

Sự tương đồng đáng chú ý giữa các ngôn ngữ cho thấy rằng có một số khả năng nhận thức làm nền tảng cho tất cả ngôn ngữ của con người, điều khiển cách ngôn ngữ phát triển và thiết lập ranh giới cho những gì có thể. Mục tiêu của ngôn ngữ học đương đại là mô tả và mô hình hóa hệ thống này - về bản chất, để tìm ra cách thức hoạt động của ngôn ngữ.

Ví dụ, các ngôn ngữ khác nhau rất nhiều về số lượng phụ âm, từ 6 trong tiếng Roto của Papuan đến 122 trong tiếng Xóõ ở miền nam châu Phi. Có đủ những điểm tương đồng giữa các hệ thống âm thanh, tuy nhiên, nếu các nhà ngôn ngữ học biết ngôn ngữ của bạn có 20 phụ âm, chúng ta có thể đoán khá chính xác về những gì nhiều khả năng sẽ xảy ra, và chúng ta gần như có thể chắc chắn những gì sẽ không xảy ra. Về cấu trúc câu, tất cả các ngôn ngữ đều sử dụng ba yếu tố cơ bản: chủ thể, đối tượng và động từ. Mặc dù những yếu tố này có thể được sắp xếp theo nhiều cách khác nhau, khoảng 80% các ngôn ngữ đã biết đặt chủ thể lên đầu, trong khi chỉ có khoảng 1% đặt đối tượng lên đầu.

Phân tích các mô hình này còn hơn một bài thực hành khoa học bí mật; nó thực sự có ý nghĩa cho cuộc sống của chúng ta. Càng hiểu về cách thức hoạt động của ngôn ngữ, chúng ta càng được trang bị tốt hơn để cải thiện các liệu pháp điều trị rối loạn giao tiếp và phương pháp giảng dạy ngôn ngữ.

Kiến thức này cũng góp phần đổi mới công nghệ. Nghiên cứu các mẫu âm thanh được sử dụng trong việc tạo ra phần mềm tổng hợp giọng nói, trong khi các mô hình cấu trúc ngữ pháp bổ sung vào việc phát triển các thành phần ngôn ngữ học cho trí tuệ nhân tạo.

Việc hiểu ngôn ngữ cho chúng ta một cửa sổ nhìn vào nhận thức. Những quan sát về cách thức trẻ tiếp nhận, chuyển giao ngôn ngữ và văn hóa một cách giống nhau kỳ lạ, cung cấp cái nhìn sâu sắc về cách não bộ phát triển. Các thí nghiệm tâm lý học liên quan đến việc sản sinh ngôn ngữ, hiểu và thực hiện các thao tác lặp lại cho thấy trí nhớ tổ chức thông tin như thế nào.

Các mô hình ngữ pháp ban đầu dựa trên một số ngôn ngữ lớn, hầu hết ở châu Âu, mà các học giả phương Tây biết hoặc có thể dễ dàng truy cập. Hãy tưởng tượng nếu nghiên cứu dừng lại ở đó sẽ có những thiếu sót. Nó giống như dựa trên sự hiểu biết về thực vật trong vườn rau hàng xóm hoặc trong vườn bách thú.

Các báo cáo gần đây về thành kiến giới tính trong xét nghiệm y tế đã tiết lộ rằng các liệu pháp đang thử nghiệm trên nam giới không nhất thiết dùng cho phụ nữ. Các nghiên cứu về sự thiên vị chủng tộc trong ngành công nghệ đã chỉ ra các ứng dụng như nhận dạng khuôn mặt được đào tạo về hình ảnh của người da trắng không nhất thiết dùng cho người da màu. Khi nói đến ngôn ngữ, điều gì sẽ xảy ra nếu các mô hình của chúng ta được chứng minh là sai bởi một nhóm ngôn ngữ không được ghi chép trước đây trong Amazon? Một lý thuyết về ngôn ngữ của con người phải áp dụng cho ngôn ngữ của toàn nhân loại.

Tuy nhiên, tính đến tất cả các ngôn ngữ, hoặc thậm chí là một mẫu đại diện, là một thách thức rất lớn. Hàng ngàn ngôn ngữ không được ghi chép hoặc chỉ được mô tả rất sơ sài, và không có ai - cả nhà ngôn ngữ học lẫn người nói - hiểu chúng hoạt động như thế nào.

Ghi chép lại một ngôn ngữ là một công việc chính liên quan đến nhiều năm cộng tác giữa các thành viên của cộng đồng ngôn ngữ và các nhà ngôn ngữ học (những người có thể hoặc không thể là người nói). Với tốc độ mất ngôn ngữ nhanh chóng trên thế giới hiện nay, nhiều ngôn ngữ có nguy cơ biến mất, mang theo thông tin không thể thay thế về nhận thức của con người, trước khi chúng được ghi nhận.

Tư liệu về tiếng Naati mà chúng tôi có được rất hạn chế tiết lộ rằng ngôn ngữ này có một phụ âm gọi là "bilabial trill" (rung hai môi). Những âm rung này từng được coi là âm không thể có trong lời nói, nhưng bây giờ các nhà ngôn ngữ học biết rằng chúng phổ biến trong các ngôn ngữ của Malekula.

Khi tôi nhìn Ariep quay trở lại vách đá ngày hôm đó trên bãi biển, mang theo với anh ta một vốn kiến ​​thức về ngôn ngữ và văn hóa, tôi tự hỏi liệu tiếng Naati mang những đặc điểm khác có thể thách thức sự hiểu biết của chúng ta về ngôn ngữ không?

Nhiều ngôn ngữ không được ghi chép có thể dạy chúng ta điều gì về cấu trúc và nhận thức ngôn ngữ, về sự phong phú của các nền văn hóa và truyền thống của chúng ta, về chính nhân loại chúng ta? Vì lợi ích của những người nói các ngôn ngữ đang bị đe dọa, vì lợi ích của tất cả chúng ta, chúng ta phải bảo tồn các ngôn ngữ trên thế giới khi chúng ta tìm kiếm câu trả lời và làm việc để đảm bảo sự đa dạng ngôn ngữ cho các thế hệ tương lai.

Võ Xuân Quế (dịch)

Nguồn: https://www.sapiens.org/language/endangered-languages/