Phê bình phân tâm học là một trường phái nghiên cứu văn học rất phát triển ở phương Tây đầu thế kỷ XX. Tuy vậy, nguồn gốc của phân tâm học lại không phải xuất phát từ các lí thuyết nghiên cứu văn hóa - văn học mà là từ chuyên ngành tâm lí, tâm bệnh học của bác sĩ người Áo S. Freud. Những phát hiện về tính dục và mặc cảm Oedipe của Freud đã thu hút được sự chú ý của nhiều nhà nghiên cứu nhân văn lúc bấy giờ. Tiếp nhận ảnh hưởng từ Freud, một môn đệ xuất sắc của ông đồng thời cũng là người sớm ly khai để đẩy phân tâm học rẽ sang một hướng khác - nhà tâm lí học phân tích Thụy Sỹ K. Jung, đã là người kéo phân tâm học tách khỏi bệnh lí học và hòa đồng lí thuyết này vào trong môi trường khoa học xã hội - nhân văn. Lí thuyết về cổ mẫu (archétype) như là cốt yếu của tâm lí học các chiều sâu, yếu tố nền tảng của vô thức tập thể thực sự đã tạo nên một cú huých đáng kể trong nghiên cứu phê bình văn học. Từ nền tảng lí thuyết của hai nhà bác học này, phân tâm học đã phát triển thành rất nhiều hướng nghiên cứu, từ nghiên cứu văn hóa với tâm bệnh học tộc người (G. Devereux), phân tâm học và Thiền (E. Fromm), phân tâm học và folklore (V. Dundes) đến các nghiên cứu về chủ đề (Ch. Mauron, G. Bachelard), nghiên cứu tác giả, tác phẩm (M. Bonapart, J. Delay, J. Bellemin-Noel), người đọc (N. Holland),… trong nghiên cứu văn học. Trong xu thế ấy, phân tâm học văn bản được ra đời như một sự cộng sinh giữa trường phái cấu trúc - kí hiệu học Pháp với phân tâm học. Người khai sinh ra nó là J. Lacan với nhận định nổi tiếng: “Vô thức được cấu trúc như một ngôn ngữ”.

Ở Việt Nam, phê bình phân tâm học được biết đến khá sớm, ngay từ những năm 30 của thế kỷ trước trong phê bình của Trương Tửu và Nguyễn Văn Hanh ([1]). Phương pháp này hầu như vắng mặt sau năm 1945 ở miền Bắc bởi sự thống ngự của phê bình xã hội học marxit, vốn rất kì thị phân tâm học. Ở miền Nam, cũng có một số tác giả quan tâm đến phê bình phân tâm học, dịch, giới thiệu, ứng dụng như Vũ Đình Lưu, Nguyễn Văn Trung, Đàm Quang Thiện, Thanh Lãng ([2]). Khi đất nước thống nhất, dưới định hướng lí luận marxit, phân tâm học lại trở nên vắng bóng trong đời sống văn học cả hai miền. Chỉ sau Đổi mới (1986), cùng với xu thế dân chủ hóa văn học, phê bình phân tâm học mới nảy nở trở lại. Và Đỗ Lai Thúy là người tiếp tục sau những đứt đoạn ấy ([3]). Cùng với chuyên luận Hồ Xuân Hương hoài niệm phồn thực, tập tiểu luận chuyên đề Bút pháp của ham muốn ([4]) là những thám sát đáng kể của Đỗ Lai Thúy trong lĩnh vực này.