Có nhiều lído đểnghi ngờnhững ai sửdụng cụm từ“tâm hồn Nga”, vàđấy không chỉlàvìnóthường xuyên bịnhững kẻbán bưu ảnh, sách du lịch vànhững chuyến du hành trọn gói xuôi sông Volga đem ra quảng cáo. Thuật ngữnào cũng cóthểbịsửdụng không đúng chỗ, bịlạm dụng, trởthành câu nói cửa miệng, cho đến khi đánh mất ýnghĩa ban đầu. Vàmời người ta tìm hiểu tâm hồn Nga trong khách sạn sang trọng 250 USD một đêm với bữa ăn sáng, hay quan sát nóqua những bộảnh đen trắng ra vẻnghệthuật chụp nhàthờmái vòm củhành, Đại lộNevsky hoặc nhàgỗcủa nông dân không bóp méo hay làm giảm những lời khẳng định vềtâm hồn Nga. Nóchỉlàm người ta mệt mỏi khi nghe nói vềnómàthôi.

Nhưng khảo sát một cách kĩlưỡng ta sẽnhanh chóng phát hiện ra rằng đây làmột thuật ngữrỗng tuếch ngay từđầu. Cóthểnóđãđược những con người tuyệt vời nhất (màđấy lànhững ai! Những người tuyên truyền cho huyền thoại này lànhững cây đa cây đềcủa Thời đại Vàng son của nền văn chương Nga, nhưAlexander Pushkin, Leo Tolstoy vàFyodor Dostoevsky) đưa vào sửdụng với những ýđịnh tốt đẹp nhất, nhưng sựthật làthuật ngữ“tâm hồn Nga”luôn luôn làchìa khóa đểtìm hiểu một cái gìđómà những người sáng tạo ra nókhông hiểu vàcũng không có. Quan điểm lãng mạn của tác giảcủa nóvềthếgiới đãdẫn đến việc sửdụng một cách quálãng mạn thuật ngữnày, dùng nónhưmột cái la bàn đểtìm hiểu nước Nga ngày hôm nay, trong quákhứhay trong thếkỷtới, làviệc làm vôích vậy. Không cógìngạc nhiên lànóluôn đi kèm với tính từ“bíẩn”–không ai biết cóýnghĩa gì.

Những khi người ngoại quốc cảm thấy chán nản với thuật ngữnày, anh ta cóthểmuốn vứt hết mọi thứ, coi đóchỉlàtròbịa đặt của văn chương thếkỉXIX. Tương tựnhưnhững tròbịa đặt của các nhàvăn Nga khác –vídụnhưBiên bản của những Người Thông thái Do Thái(Protocols of the Elders of Zion) – thuật ngữnày đãlàm méo móquan niệm của thếgiới vềcảmột dân tộc. Nhưng, khác với “Biên bản”, huyền thoại vềtâm hồn Nga không cógìác ý. Trên thực tế, đấy dường nhưlàphản ứng trước sựkhủng hoảng bản sắc dân tộc quásâu sắc, cuộc khủng hoảng đãthấm đẫm trong tác phẩm của các nhàvăn, nghệsĩvàtưtưởng gia thời đó. Vìlído đómà khi khảo sát cái ýtưởng rõràng giảtạo này ta sẽthấy rằng động cơcủa nó, ít nhất trong một sốýnghĩa, làcao quý.

Mênh mông bát ngát

Vấn đềcốt yếu nhất của “tâm hồn Nga”–hay thực ra với bất kìmột thứgìđược mệnh danh làđặc tính dân tộc –làgần nhưkhông thểnói cóthểáp dụng nócho người nào. Nước Nga rộng bao la, cảvềđịa lý, xãhội vàdân tộc. Bên cạnh người Nga (dùhọcólàai), đây còn làquêhương của người Belarus vàUkraine, của người Finno-Ugric Mari, người Mordvin, người Chuvash và người Tatar –từng làm chủvùng đất này trong nhiều thếkỷ–cũng nhưngười Do Thái, người Digan, người Đức vùng Volga vàrất nhiều sắc dân vàngôn ngữởvùng Bắc Kavkaz. Vàđấy mới chỉlàphía Tây dãy Ural.

Vâng, tất cảhọđều làcông dân Nga, vàchúng ta đang nói về“tâm hồn Nga”(Russkaya dusha) –một tâm hồn được cho làcómục đích đoàn kết tất cảcác sắc dân Nga. Nhưng xin hãy tách người Nga ra khỏi đám này. Vàtrong sốnhững danh nhân văn hóa thếkỷXIX màcuộc chiến đấu của họvới vấn đềbản sắc dân tộc Nga đãdẫn tới khái niệm vềtâm hồn bíẩn của người Nga thìmột phần tưmáu trong huyết quản của Pushkin thuộc vềchâu Phi, một nửa Dostoevsky thuộc vềBa Lan, vàtổtiên của Mikhail Lermontov được coi làngười Scotland. Nikolai Gogol làngười Ukraine và họa sĩnổi tiếng Isaac Levitan làngười Lithuania gốc Do Thái. Nhưng điều đókhông ngăn được họphát biểu nhân danh “tính Nga chính cống”.

Alexander Pushkin có thểkhông phải làngười đầu tiên sửdụng thuật ngữ“tâm hồn Nga”, nhưng ông làcha đẻcủa văn chương Nga, ông làmột thiên tài không thểsai vàquan trọng nhất, ông đãkhông làm độc giảrối trívới tính từđáng nguyền rủa: “bíẩn”. Tatyana Larina, nhân vật nữchính trong tác phẩm Onegin, là một trong những nhân vật văn học Nga đầu tiên có“tâm hồn Nga”vàlàmột trong những hình mẫu rõràng nhất vềnhững phẩm chất của tâm hồn đó. Tatyana (“một tâm hồn cực kìNga, màchính mình không biết nhưthếnào vàtại sao”), cóthểít nói tiếng Nga, nhưng đủhồn nhiên đểtrải lòng với người đàn ông màcôyêu, bất chấp những quy ước của xãhội thượng lưu, vàđủtrung thành đểtừchối bỏchồng, ngay cảkhi tình yêu đích thực của mình đòi hỏi nhưthế.

Tâm hồn Nga ởđây cởi mởđến hồn nhiên, cực kìtrung thành vàkhông chấp nhận giảdối. Nóvượt qua sựgiảtạo bằng cách đểTatyana phụthuộc đơn ngữvào tiếng Pháp, vàthất bại trước giảdối qua những quy ước hôn nhân màcôvi phạm. Tâm hồn côcũng “rộng mở”(tính từchỉđứng thứhai sau “bíẩn”, thường gắn với tâm hồn Nga), một tính từthường được cốđưa ra đểphần nào đềcao không gian mênh mông của nước Nga, nhưng trong thực tếnóliên quan đến một kiểu hào phóng vôđộ, khiến người Nga vung tay “chơi đẹp”, nhất làkhi họuống rượu. Nhưng việc sẵn sàng trảtiền cho tất cảmọi người, niềm vui khi mời cảlàng ăn cỗlại trái ngược hẳn với sựthiếu cần cùtrong lao động vàquákém cỏi trong việc đánh giágiátrịvật chất. “Chúng ta lànhững người lười biếng vàkhông ham học hỏi”, Pushkin viết nhưthếtrong lúc chán nản.

Có lẽđólàlýdo vìsao người Nga thích nghĩrằng toàn bộbọn đầu sỏchính trịđều làDo Thái, trong khi người Nga thìtrung thành vàcởi mở, không chấp nhận lừa dối, vịtha vàrộng lượng, nhưng đồng thời lại lười biếng vàkhông quan tâm đến thếgiới xung quanh. Đấy chính làcốt lõi, huyền thoại vềtâm hồn Nga “bíẩn”và“rộng mở”được thêu dệt xung quanh cái trục này. Các chủđềkhác cũng lớn dần cùng với thời gian. Năm 1880 trong bài phát biểu tại lễkhánh thành tượng đài Pushkin ởMoscow, Dostoevsky nâng ly chúc một loại khổdâm: Tatyana không chịu ngãvào vòng tay Onegin “nhưmột người phụnữNga”, vì“một tâm hồn Nga đích thực quyết định nhưsau: buông tôi ra, buông ra, hãy đểtôi làngười bất hạnh.”Còn nhàvăn Liên XôVasily Grossman (gốc Do Thái) gọi hiện tượng tương tựlà“tinh thần nôlệ”, vànhàtriết học thếkỷXIX, Nikolai Berdyaev phàn nàn rằng nólà“sựthụđộng của đàn bà.”“Nga làđất nước đầy những mâu thuẫn, đầy những xung đột”, Berdyaev viết năm 1915.

Và tiếng lành đồn xa

Có những định nghĩa khác, nhưng hầu hết đều làvật trang trítrên cái lõi này và không định nghĩa nào được sửdụng nhiều. Nước Nga cókhánhiều người khéo léo, biết nétránh, tưlợi vàđầy tham vọng (xin dẫn ra đây: tờThe Moscow Times ngày 18 tháng 6 đăng bài “Tầng lớp người Nga ham việc đang gia tăng”), cũng nhưnhững người mạnh mẽ, nam tính vàáp đảo. Tất cảnhững người mang hộchiếu Nga, nói tiếng Nga –họkhông chỉlàcác công dân Nga (Rossiysky) màcòn làngười Nga (Russky) nữa. Cónghĩa, hoặc làkhông cólinh hồn nào nhưthế, hoặc nókhông làriêng của người Nga, hoặc không phải tất cảngười Nga đều cótâm hồn nhưthế.

Nhưvậy, câu hỏi quan trọng không phải làliệu cótồn tại cái cốt lõi của tính cách Nga này hay không –thực ra làkhông –màlàvìsao những líthuyết hão huyền đólại được người ta, trong đócónhững bộóc vĩđại, tuyên truyền một cách nhiệt tình nhưthếvàtrong thời gian dài nhưthế.

Có một cách giải thích phùhợp. Tatyana vàYevgeny Onegin làAdam vàEve –ông tổ, bàtổcủa những nhân vật văn học, phát triển rầm rộcảmột thếkỷtrong khi các nghệsĩvàcác nhàtưtưởng Nga nỗlực xác định tính cách Nga thường trái ngược với hầu hết mọi thứkhác của họ. Vìvậy màcósựám ảnh với cái xa lạ–tâm hồn Nga cởi mởcủa côTatyana tuy mơngủnhưng vẫn sống động mặc dùđược giáo dục theo lối Pháp, nóvượt qua vàthất bại nơi những qui ước xãhội giảtạo, nhập khẩu từnước ngoài –vàcuộc tìm kiếm vôvọng một liên đới gắn kết tất cảcác thành tốcủa một quốc gia bịchia rẽđến cùng cực. Vìvậy màtrong Chiến tranh vàHòa bìnhcủa Tolstoy, Natasha Rostova, một phụnữthượng lưu ởSt Petersburg vàmột trong những hậu duệvăn học của Tatyana, nhận thấy trong mình một sốkiến ​​thức bẩm sinh “thấm đẫm không khíNga”đểbiết nhảy theo một điệu nhạc của nông dân “Nga”màcôchưa nghe bao giờ.

Đểhiểu được việc này cóbao nhiêu phần hoàn toàn mang tính văn chương vàcác văn nhân thời đóhiểu nónhưthếnào, cần phải đọc bài diễn văn nổi tiếng của Dostoevsky năm 1880, tức làbài diễn văn đãbiến tác phẩm này thành “thiên tài.”Pushkin, ông nói với đám đông, đãxuất hiện “đúng vào lúc chúng ta bắt đầu tựýthức vềchính mình”, ông lập tức thểhiện được “một tưtưởng sâu sắc vàhoàn toàn Nga”vàđãchỉra sốphận mang tính cứu chuộc của nước Nga vànhân dân Nga”, một dân tộc mà“trong tâm hồn mình cótình huynh đệđối với tất cảnhững người anh em của chúng ta, vàđằng sau nó, cóthểlà, tiếng nói quyết định trong việc tạo dựng sựhài hòa vĩđại cho tất cảmọi người, tạo dựng sựhiệp thông mang tình huynh đệcủa tất cảcác dân tộc phùhợp với luật pháp của Kinh Phúc âm của Chúa Kitôcủa chúng ta.”Tựnó, lời tuyên bốấy làmột nỗlực nhằm tìm cho ra mối liên kết thần bígiữa những người thân Slav vànhững người thân phương Tây, theo cách màTolstoy đãcốgắng đặt sợi dây liên lạc giữa những nhàquítộc nhưNatasha với những người nông dân.

Tất cảđều rất đẹp, rất lãng mạn vàthậm chílàtạo cho người ta cảm hứng nữa. Cuộc tìm kiếm nước Nga kéo dài cảthếkỷ–trong đótiểu thuyết đóng vai tròcủa chính đề, của tuyên ngôn vàphòng thínghiệm tưtưởng –đãtạo được một sốcuốn tiểu thuyết vĩđại nhất từng được viết ra, vàngười ta cóquyền tựhào. Nhưng tất cảnhững điều màngười ta tìm kiếm đều làgiảtạo. ThídụnhưKonstantin Levin –ngài địa chủđầy đức hạnh trong tác phẩm Anna Karenina, mà có lẽTolstoy đãlồng vào nhân vật này phần lớn tính cách của chính mình –đãnhận thấy rằng hầu nhưkhông thểvượt qua hốsâu ngăn cách giữa tầng lớp quýtộc vànông dân. Dùcónghiên cứu, bắt chước bao lâu vàthần tượng người nông dân đến mức nào, ông vẫn làngười ngoài cuộc. Vànông dân làkhoảng 80% dân số. Cólẽnông dân làngười bảo vệnhững cách sống tinh khiết hơn và thánh thiện hơn của nước Nga, nhưng cảTolstoy lẫn những người bạn văn vĩđại của ông đều không tiếp cận hoặc không hiểu được.

Nhưvậy là, các dựán nhằm tìm cho ra hạt nhân của tâm hồn gắn bónhân dân Nga thành một khối đãbịthất bại ngay từđầu, vàcái lí thuyết mànhững con người khổng lồcủa nền văn học Nga dựa vào làđáng ngờ. Nhưng cómột lýdo nữa khiến người ngoại quốc tòmòthích thúvới những câu chuyện về“tâm hồn Nga”. Vấn đềlàchẳng cóngười Nga nào tin vào nó. Trong một cuộc khảo sát không hẳn theo tiêu chíkhoa học do website Russia Profile thực hiện, một luật sưnổi tiếng người Moscow nói ngay rằng “không làm gìcómột tâm hồn nhưvậy”, vàsau đóông này đãthảo luận rất tỉmỉvềsựcởi mở, lòng trung thành, sựlười biếng vàthiếu óc tòmò. Khi được hỏi liệu nhưvậy cónghĩa làPushkin sai, ông nói, “Pushkin không thểsai được. Ông ấy làmột thiên tài!”

Một nhàquản lýcấp cao của một ngân hàng ởMoskva, người đãnghiền ngẫm câu hỏi này trong một thời gian, tuyên bốrằng tâm hồn Nga chỉlàcách mà thếkỷXIX giải thích những sựkhác biệt giữa Nga vàphương Tây lúc đó, vàđúc kết lại thìchỉlàmột bảng liệt kênhững điều trái ngược nhau màthôi. Nhưng, ông đồng ýrằng sự“rộng mở”của “tâm hồn Nga”thểhiện rất rõkhi họnhậu nhẹt –vàtâm hồn đó–kèm theo một lượng rượu khổng lồ–làthành phần vôcùng quígiátrong việc xây dựng đội ngũ(team building) của công ty. Một kếtoán viên cho rằng, tâm hồn Nga làlòng yêu nước vàtinh thần cộng đồng, vàđãgần nhưđãmất hết –“mười năm nữa lànó vĩnh viễn biến mất”. Một nghệsĩpiano tuyên bốbàchỉsửdụng cụm từnày theo lối mỉa mai, vàrất ít khi theo nghĩa tích cực. “Tâm hồn Nga ư? Tâm hồn Nga làkhi bạn tôi đưa tiền cho chồng đi mua thực phẩm vàphải ba ngày sau hắn mới về, nồng nặc mùi rượu, máu me bê bết vàtrên người chẳng còn mảnh vải che thân nào. Đólàtâm hồn Nga”, bànói. Một người lái taxi thân thiện cho biết “tâm hồn Nga không chứa chấp hận thù”; ngưng một chút, ông nói thêm: “Nhưng con trai tôi bịthằng em họám sát. Tôi màtìm được nóthì…Thằng đókhông đáng sống.”

Vậy bây giờta cóthểnói, thành tốthiết yếu của tâm hồn Nga làgì: người Nga lànhững người đầy mâu thuẫn vàkhông thểlường trước. Nhưng khái quát hóa nhưthếthìcókhác gìsửdụng tính từ“bíẩn”khi nói vềtâm hồn Nga.

________

Roland Oliphantsinh ra và lớn lên ởEast Sussex, Anh. Năm 2002 tới Hungary, khởi sựmột mối quan hệlâu dài với Đông Âu. Năm 2006 nhận bằng M.A. in Philosophy tại đại học University of Edinburgh vàsang Moskva dạy tiếng Anh vàbiên tập cho hãng RIA Novosti. Trởthành thành viên của Russia Profile tháng 8 năm 2008.

Người dịch: Phạm Nguyên Trường

  Nguồn: “An Exercise in Disbelief“, Russia Profie 07/8/2010