Một đêm hát đối đáp tại Quảng trường Hồ Chí Minh. (Trong ảnh: Anh Bùi Nam Hậu - TP Vinh đang hát đối).

Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh sinh ra, tồn tại và phát triển trong cuộc sống lao động, sinh hoạt của người dân. Từ xưa, dân ca Ví, Giặm gắn với các hoạt động của đời sống sinh hoạt như cấy lúa, dệt vải, chèo thuyền, chơi hội... từ đó mà ứng tác, truyền khẩu. Trong cuộc sống hiện đại, không gian diễn xướng Ví, Giặm như xưa hầu như không còn. Trong nhiều nỗ lực để bảo tồn và phát huy giá trị dân ca Ví, Giặm trong cuộc sống đương đại mà Trung tâm Nghệ thuật truyền thống Nghệ An đã thực hiện đó là tổ chức không gian diễn xướng Ví, Giặm tại Quảng trường Hồ Chí Minh, TP. Vinh. Tuy mới được tổ chức trong 2 năm nay nhưng hoạt động này đã thu được nhiều kết quả đáng khích lệ, được dư luận và công chúng đánh giá cao.

Trong năm 2022, Trung tâm đã tổ chức được 15 buổi diễn xướng dân ca với đúng bản sắc của nó. Mỗi đêm hát có hai đội tham gia, mỗi đội có 1 đến 2 thầy gà là người ứng tác, những người còn lại giữ vai trò hát (diễn xướng) nhưng khi cao hứng họ cũng có thể thay thầy gà mà tự đặt ra lời để đối đáp. Hoạt động diễn xướng đòi hỏi người tham gia phải có niềm đam mê, hiểu biết về dân ca Ví, Giặm, đặc biệt là phải có khả năng ứng tác thơ ca. Sang năm 2023, hoạt động diễn xướng dân ca Ví, Giặm tại Quảng trường Hồ Chí Minh được tổ chức hàng tuần (vào cuối tuần - phố đi bộ vận hành) đã thu hút được sự quan tâm của đông đảo công chúng. Nhiều thầy gà, không chỉ ở Vinh mà ở khắp nơi trong tỉnh như Diễn Châu, Nam Đàn, Đô Lương, Thanh Chương,… cũng đến tham gia “thi đấu”.

 Anh Bùi Nam Hậu (TP. Vinh), một người yêu và am hiểu dân ca Ví, Giặm, cũng là thầy gà của nhiều buổi diễn xướng dân ca Ví, Giặm tại Quảng trường Hồ Chí Minh, chia sẻ: “Chúng ta cần đưa dân ca Ví, Giặm về với đời sống hôm nay, gắn với bối cảnh, tâm lý con người hôm nay. Tôi là người đề xuất đưa hoạt động diễn xướng dân ca Ví, Giặm đến phố đi bộ thành phố Vinh. Ở đó, người dân đi qua nếu am hiểu và yêu thích Ví, Giặm cũng có thể tham gia. Có như vậy dân ca Ví, Giặm mới được sống đúng đời sống của nó”.

Chia sẻ của anh Bùi Nam Hậu quả có lý khi mà hôm nay không còn những phường dệt vải, thuyền bè cũng chạy bằng máy, trên đồng lúa không chỉ có cánh cò, dòng sông, bến nước mà đã có máy cày, máy bơm, máy gặt, xe công nông… không gian diễn xướng hôm nay không giống y hệt ngày xưa nữa.

Dự một đêm hát đối đáp Ví, Giặm tại Quảng trường Hồ Chí Minh, chúng tôi chứng kiến hai đội tham gia, tạm gọi là đội trẻ và đội cao tuổi. Đội trẻ do Bùi Nam Hậu, Nguyễn Thế Hùng (TP Vinh) là thầy gà chính và đội cao tuổi do nghệ nhân Cao Xuân Thưởng (Diễn Châu) và nhà thơ Vân Anh (Hội Liên hiệp VHNT Nghệ An) làm thầy gà chính. Người xem mỗi lúc một đông, cả khi đêm đã về khuya, mọi người vẫn háo hức đứng xem, điều đó cho thấy vẫn còn nhiều người quan tâm và yêu mến dân ca Ví, Giặm. Người cao tuổi thì say sưa, chăm chú, người trung niên thì vui vẻ, thoải mái, trẻ em thì vừa xem vừa chơi. Nói vậy để thấy rằng, hoạt động bảo tồn dân ca Ví, Giặm hiện nay cũng cần nhiều thời gian, nhiều việc phải làm với lớp trẻ. Mỗi ngày một chút, bằng nhiều hình thức như đưa dân ca vào trường học, đưa lên sân khấu hay diễn xướng… các em sẽ được tiếp cận với những giá trị của dân ca Ví, Giặm, dần dần sẽ hình thành ở các em một tình yêu, sự hiểu biết và mong muốn được xem, được nghe.

NSND Trịnh Hồng Lựu - nguyên Q. Giám đốc Trung tâm Nghệ thuật truyền thống Nghệ An, cho biết: “Những cuộc hát đối - đáp như thế này, ngoài việc giao lưu, đưa Ví, Giặm trở về “không gian sinh tồn” của nó còn có ý nghĩa bổ sung vào kho tàng dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh những lời ca mới. Chúng tôi mong muốn đưa trò chơi này về với những làng quê để lan tỏa sâu rộng trong các cộng đồng dân chúng”.

Những đêm diễn xướng Ví, Giặm như trên, xét ở góc độ nào đó cũng là đang tái hiện một phần không gian diễn xướng của Ví, Giặm và có tính trình diễn. Song hy vọng từ những hoạt động này sẽ dần dần nhen lên tình yêu Ví, Giặm trong Nhân dân và dần hình thành những sinh hoạt tự giác như một nhu cầu để từ đó Ví, Giặm thực sự có được không gian diễn xướng đích thực của nó.

Lớp trẻ cũng hào hứng với Ví, Giặm

Qua các đêm hát, chúng tôi được nghe những làn điệu đối đáp ngọt ngào, những ứng tác thể hiện nét tài hoa, trí tuệ của người chơi. Có nhiều câu hát đối đáp thú vị khi cất lên nhận được sự tán thưởng của người chơi cũng như khán giả đến xem. Chúng tôi xin trích một số câu đối - đáp tài hoa như thế:

Tiến sĩ toán học Nguyễn Ngọc Chu từ Hà Nội gửi về quê câu đố:

“Người ơi… anh từ Thủ đô tìm về xứ Nghệ.

Dẫu lên rừng xuống bể chỉ mong được làm rể quê em

Đêm nay giữa ngàn tiên nữ thành Vinh

Thả câu Ví, Giặm tìm duyên đôi mình”

Nhà thơ Vân Anh đối:

“Biết anh thanh lịch Hà thành

Mê câu Ví, Giặm vin cành nhân duyên

“Cửa Rào”, “Cổng Chốt” bốn bên

Làm sao hạnh ngộ, em liền theo anh”.

Nhà thơ Cao Xuân Thưởng đối:

“Con gái Thành Vinh nặng tình nặng nghĩa

Anh muốn làm rể thì đừng kể chi xa.

Nếu anh kham được nhút mặn chua cà

Gió Lào, nắng lửa thì hai ta xe chỉ hồng”.

Anh Thế Hùng đối:

“Anh ở Thủ đô mà tìm vô xứ Nghệ

Muốn làm rể cụng nỏ dệ mô anh ơi

Phải thuộc hết các điệu ví trên đời

Biết điệu giặm kể, giặm ru quê mình”.

Anh Nguyễn Trọng Tâm đối:

“Người ơi, trai thủ đô hào hoa phong nhã

Gái xứ Nghệ vất vả mặn mòi

Gió Lào thổi rát bờ vai

Anh thương câu ví, chớ đơn sai tấc lòng”.

Ngoài ra, còn nhiều câu đố hay, câu trả lời cũng xuất sắc, xin trích dẫn một số cặp câu đối - đáp:

Câu đố:

“Tháng Ba hoa gạo cháy trời

Hỏi cô áo đỏ vốn người Diễn Châu

Chớ tại mần răng mà nỏ dám qua cầu?

Để trai Vinh hắn đợi, hắn trách nhau vì mình”

Câu đối:

“Em đi đến cầu thì cầu đã Cấm

Đành quay về bến ôm hận nhớ thương

Hẹn anh đến hội Đền Cuông

Trai Vinh có nhớ thì đánh đường đến chơi”.

Câu đố:

“Quảng trường trăng sáng giăng giăng

Ra đi vợ dặn, mần răng rứa anh hầy”.

Câu đáp đầy khiêu khích của nhà văn Cao Khoa (Chi hội VHNT Diễn Châu) khiến người thứ 3 phải lên tiếng:

“Đến đây gặp chị Vân Anh

Vợ dặn chi thì dặn anh đành qua đêm”

Câu đáp trả tinh nghịch, quyết liệt và dí dỏm của nhà thơ Vân Anh:

“Thương tình cho chàng Cao Khoa

Bút bi hết mực bà già xin thua”.

Câu đố:

“Hò ơ hò

Vẫn biết quê mình đồng sình nước nậy

Anh gửi câu hò nhờ cậy ai trao

Này em ơi…! Chớ đi cấy thì đừng xắn mấn cao

Lộ cái khuôn tạo hóa con cá dưới ao hắn nhìn.

Câu đối 1:

“Hò ơ ơ hò

Vẫn biết là anh thương thầm nhớ trộm

Nên lòng chộn rộn như cá mắc câu

Này anh ơi! Chớ cá nhìn rồi cá lội thẳm sâu

Chỉ thương con chim cu gáy hắn cứ gặc đầu… hắn cúc cu”

Câu đối 2:

“Là anh ơi… Dịch Covid đang lan tràn đầy rẫy

Nên em đi cấy, em cũng bịt khẩu trang

Tính tình tích tĩnh tính tang

Cá mần răng mà chộ được, nên chàng đừng có lo”.

Và còn nhiều lắm những câu đối đáp thể hiện sự tài trí của người chơi, thể hiện sự hiểu biết và tình cảm, cảm xúc con người. Mỗi đêm diễn xướng ở Quảng trường Hồ Chí Minh có hàng chục câu đối - đáp bổ sung vào kho tàng Ví, Giặm Nghệ Tĩnh. Đặc biệt, hoạt động hát đối - đáp như thế đã đưa dân ca Ví, Giặm về với cuộc sống của Nhân dân. Hoạt động hát đối - đáp dân ca Ví, Giặm vừa đáp ứng nhu cầu thưởng thức văn hóa, nghệ thuật của Nhân dân vừa góp phần bảo tồn và phát huy những giá trị của di sản văn hóa truyền thống xứ Nghệ./.

(Bài đã đăng VHTT Nghệ An, Số 11 - Tháng 11/2023)