Các mô hình kinh tế ở Tương Dương, Nghệ An. Ảnh: Đình Tuân

2. Vốn văn hóa và sử dụng vốn văn hóa trong phát triển cộng đồng

2.1. Lý thuyết về vốn văn hóa

Khái niệm phát triển thực ra chỉ mới được nói đến nhiều kể từ sau chiến tranh thế giới thứ 2, khi nhu cầu tái thiết sau những tàn phá khủng khiếp của chiến tranh trở thành cấp thiết. Đối với các nhà kinh tế học thời kỳ này, khái niệm phát triển được gắn với tăng trưởng về kinh tế, và do đó được hiểu như là đồng nghĩa với phát triển kinh tế. Tuy nhiên, khi người ta làm tất cả để đạt được tăng trưởng GDP hàng năm, thì vấn đề đặt ra là mục tiêu đồng thời là động lực của phát triển kinh tế là gì? Đó chính là văn hóa. Mối liên hệ này ngày càng được khám phá và hoàn thiện khi các lý thuyết về phát triển kinh tế bắt đầu đặt con người ở vị trí trung tâm, là chủ thể, và là động lực của phát triển kinh tế xã hội. Từ đây, khái niệm về phát triển bền vững được hình thành do những lo sợ sự tàn phá khủng khiếp của con người đối với môi trường sẽ đe dọa sự tồn vong của các thế hệ tương lai.[7]

Nhìn lại các lý thuyết phát triển từ sau thế chiến thứ 2, có thể thấy các nhà kinh tế học đã tin rằng muốn tạo ra tăng trưởng kinh tế ở các quốc gia và khu vực đã bị kiệt quệ vì đói nghèo và tàn phá, cần phải có những “cú hích lớn” thông qua viện trợ ồ ạt từ bên ngoài (Rosenstein-Rodan (1943).[8] Tuy nhiên, người ta nhanh chóng nhận ra rằng cung cấp viện trợ ồ ạt từ bên ngoài không những không giúp các cộng đồng được hỗ trợ tự lực vươn lên được mà còn góp phần tạo ra sự phụ thuộc vào viện trợ. Phải đến những năm 70 của thế kỷ trước người ta mới khám phá ra tầm quan trọng của nội lực đối với phát triển, và hỗ trợ từ bên ngoài chỉ đóng vai trò như một thứ tác nhân kích thích tăng trưởng. Trước đây, ở thời kỳ Karl Marx phát triển học thuyết về tư bản vào cuối thế kỷ 19, các nhà nghiên cứu tin rằng chỉ có nguồn lực kinh tế (vốn tài chính hay tiền và tài sản) mới có tầm quan trọng quyết định. Từ những thập kỷ 80 trở đi, các nhà nghiên cứu đã khám phá ra rằng chính vốn văn hóa mới có vai trò quan trọng vì nó quyết định vị trí của một cá nhân hay tập thể trong một trật tự xã hội nhất định. Nhà xã hội học Pháp Pierre Bourdieu (1930 - 2002) là người đã đề xuất lý thuyết về vốn văn hóa trong tác phẩm “Các hình thức tư bản” được công bố lần đầu vào năm 1986, trong đó ông cho rằng có nhiều loại vốn khác nhau, bao gồm vốn kinh tế, vốn văn hóa, vốn xã hội và vốn biểu tượng. Dù ông phân biệt giữa vốn văn hóa với vốn xã hội và biểu tượng nhưng trên thực tế, cả ba loại vốn này chỉ thuộc về một phạm trù văn hóa - xã hội mà thôi. Theo ông, vốn xã hội không chỉ có tính kinh tế và các trao đổi xã hội không chỉ đơn thuần mang tính tư lợi mà cần phải bao gồm cả “vốn và lợi nhuận dưới mọi hình thức” (Bourdieu, 1986:241).

Cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của vốn văn hóa nhưng các nhà kinh tế chính trị học Mỹ Robert Putnam (1993 & 2000) và Francis Fukuyama (2001) định danh loại vốn này dưới tên gọi chung là “vốn xã hội” (social capital), có lẽ họ muốn nhấn mạnh tầm quan trọng của kết nối con người, niềm tin và mạng lưới xã hội. Các học giả này cho rằng vốn xã hội, cũng giống như vốn vật chất hay vốn con người, đều là những loại “vốn” có khả năng làm tăng năng suất và lợi nhuận do những tác động tương hỗ của các mối tương tác thông qua các mạng lưới xã hội, các quy tắc xã hội cũng như niềm tin của con người trong xã hội, trong đó chữ tín hay niềm tin lẫn nhau (trust) được nhấn mạnh như một giá trị cốt lõi của vốn xã hội.

Điểm khác biệt giữa Bourdieu và Putnam là ở chỗ Bourdieu coi vốn xã hội là tài sản của cá nhân chứ không phải của tập thể trong khi Putnam lại xem vốn xã hội được nâng từ đặc điểm của các cá nhân thành đặc điểm của một tập hợp dân số lớn và trở thành một đặc điểm tập thể.

Dù còn có những khác biệt trong việc xem vốn văn hóa là tài sản cá nhân (Bourdieu 1986) hay tập thể (Putnam 2001) nhưng các nhà nghiên cứu đều có sự đồng thuận trong việc xem vốn văn hóa như một nguồn lực, được đặc trưng bởi mạng lưới xã hội, kinh nghiệm, kỹ năng, hệ giá trị, các quy tắc ứng xử, niềm tin, quan hệ có đi có lại và là một bộ phận cấu thành nên bối cảnh văn hóa của một chương trình phát triển, có thể tạo điều kiện cho sáng tạo và thay đổi.

Biểu 2. Tóm tắt khái niệm vốn và vốn xã hội

Thực ra, người Trung Quốc từ lâu đã sử dụng các mối quan hệ xã hội vào hoạt động kinh doanh, xem đó như một thứ vốn quý để thành công. Thuật ngữ “guan-xi” (关系) dùng để chỉ mối quan hệ được xây dựng trên cơ sở của lòng tin và tình cảm bền chặt của một cá nhân với đối tác, đồng thời cũng liên quan đến các nghĩa vụ đạo đức và trao đổi ân huệ. Đối với người Trung Quốc, guanxi cũng có nghĩa là sự "kết nối" để mở ra cánh cửa kinh doanh mới và tạo điều kiện thuận lợi cho các giao dịch. Một người có nhiều guan-xi sẽ có vị trí tốt hơn để phát triển kinh doanh so với một người không có nó. Câu nói cửa miệng của người Trung Quốc "không phải là bạn biết gì, mà quan trọng là bạn biết ai" là cách họ đề cao tầm quan trọng của kết nối xã hội trong làm ăn. Ban đầu, người phương Tây thường nhìn nhận mối quan hệ này như là một hành vi phi đạo đức trong làm ăn vì nó thường liên quan đến tham nhũng. Trên thực tế, việc xây dựng “guan-xi” luôn được xem là một phần cốt lõi của hoạt động kinh doanh và là một cách thức tiến hành các công việc của người Trung Quốc từ hàng ngàn năm qua (Zhang Chi andHong, Seock-Jin (2017). [9]. Dù vẫn còn tranh luận về những khác biệt, khái niệm vốn xã hội đã dần dần đi từ lý thuyết đến thực hành và trở thành điểm nhấn cho việc phát huy nội lực trong các chiến lược phát triển. Năm 1999, trong nỗ lực đề xuất một khung sinh kế giúp tìm kiếm và phát huy các nguồn lực cá nhân và cộng đồng vào phát triển bền vững, các chuyên gia của Bộ Phát triển Quốc tế, Vương quốc Anh (DFID, 1999) đã đưa ra một khung sinh kế bền vững (Sustainable Livelihood Approaches (SLA), sau đó được Chương trình Phát triển Liên hiệp quốc (UNDP 2019) khuyếncáo sử dụng. Khung sinh kế này thừa nhận có nhiều loại vốn khác nhau, được phân thành 5 loại vốn cụ thể mà con người có thể sử dụng cho chiến lược sinh kế chống lại đói nghèo, đó là:

-        Vốn con người (human capital), ví dụ như là sức khỏe, dinh dưỡng, giáo dục, tri thức và kỹ năng, khả năng làm việc, khả năng thích ứng

-        Vốn xã hội (social capital), ví dụ như là mạng lưới xã hội và các mối quan hệ, niềm tin, hiểu biết và giúp đỡ lẫn nhau, các nhóm xã hội quan phương và phi quan phương, các giá trị và tập quán chung, đại diện tập thể, cơ chế tham gia vào lãnh đạo và ra quyết định

-        Vốn tự nhiên (natural capital), ví dụ như đất đai và sản xuất, nước và các nguồn tài nguyên nước, cây cối là lâm thổ sản, động thực vật hoang dã, thức ăn, đa dạng sinh học, môi trường.

-        Vốn vật chất (physical capital) cí dụ như là cơ sở hạ tầng (vận tải, đường sá, phương tiện, nơi ở, nước sạch và vệ sinh, năng lượng, thông tin, công cụ và kỹ thuật, (dùng cho sản xuất, giống, phân, thuốc trừ sâu, kỹ thuật cổ truyền).

-        Vốn tài chính (financial capital) hay đơn giản hơn là vốn, ví dụ như là việc tích lũy của cải dưới dạng tiền bạc, cổ đông, cổ phiếu, các hình thức tài trợ.

2.2. Quan điểm nhân học trong phát triển cộng đồng

Mục đích của tôi trong bài viết này không phải là để thảo luận về lý thuyết vốn văn hóa, mà là trên cơ sở điểm lại các quan điểm khác nhau khi xem xét văn hóa như một nguồn lực xã hội, sẽ cố gắng sử dụng quan điểm nhân học để trả lời câu hỏi làm thế nào để biến văn hóa thành “động lực của phát triển”, đưa vốn văn hóa tham gia tích cực hơn nữa vào quá trình phát triển kinh tế - xã hội, và những hoạt động nào có tính đột phá để làm cho văn hóa tham gia sâu hơn vào quá trình phát triển bền vững?[10] Gần đây, đã có một vài thảo luận về vấn đề này trên các tạp chí trong nước (Đinh Xuân Dũng 2019; Lê Đức Quý 2020). Tôi hy vọng bài viết này sẽ góp thêm một góc nhìn từ quan điểm nhân học để phát triển và khai thác vốn văn hóa cho quá trình phát triển bền vững đất nước.

Trước hết, nhân học coi văn hóa là nguồn lực nội sinh không bao giờ cạn kiệt. Khi nói đưa vốn văn hóa vào quá trình phát triển kinh tế - xã hội cũng có nghĩa là chúng ta chấp nhận hoặc sử dụng các thành tố văn hóa của một nền văn hóa nào đó hoặc sử dụng các ý tưởng, các biểu tượng, các khía cạnh văn hóa vật thể và phi vật thể khác của nền văn hóa ấy. Các nhà nhân học gọi quá trình này là tiếp cận phù hợp văn hóa. Phù hợp ở đây không có ngụ ý chỉ tập trung vào những yếu tố văn hóa có tính “cổ truyền” mà là đặt văn hóa vào trong một bối cảnh rộng hơn để hiểu được những năng động và đa dạng của văn hóa, để đảm bảo không áp đặt, để phát huy được khả năng thúc đẩy hợp tác và huy động các nguồn lực để phát triển. Để khai thác nguồn lực văn hóa, điểm nhấn quan trọng nhất là cần thiết có sự tham gia của tất cả các bên liên quan trong tất cả các giai đoạn phát triển, từ lập kế hoạch, triển khai thực hiện, phân tích và đánh giá kết quả, đồng thời thừa nhận sự khác biệt và đa dạng văn hóa, xem đó như một tài nguyên và lợi thế của quá trình phát triển. Thứ hai là người lập kế hoạch phát triển cộng đồng cần có trải nghiệm thực tế tại địa bàn để hiểu được văn hóa từ bên trong, dựa vào quan điểm từ bên trong của cộng đồng thay vì áp đặt cái nhìn từ bên ngoài. Thứ ba, người lập kế hoạch phát triển cần có quan điểm hướng đến cộng đồng, tìm kiếm những hiểu biết đầy đủ về người dân, sử dụng tri thức và thông tin của chính họ vào các chương trình phát triển để đạt được hiệu quả caonhất. Thứ tư, quan điểm nhất quán trong tiếp cận nhân học là phải biết lắng nghe, quan sát, cùng tham gia (trò chuyện, chia sẻ, làm việc), và hợp tác với các nhóm xã hội khác nhau bởi vìmục tiêu phát triển của cộng đồng là cho cộng đồng và vì cộng đồng.

Có ba nguyên tắc quan trọng cần nắm vững và vận dụng quan điểm nhân học vào các dự án và chương trình phát triển, đó là: i, Đa dạng quan điểm phát triển; ii, Tiếp cận và tham gia vào quá trình phát triển; iii, Khai thác và sử dụng các nguồn lực văn hóa vào phát triển.

Thứ nhất, quan niệm về mục tiêu phát triển cũng như nhu cầu của các cộng đồng đôi khi không giống như cách nghĩ của người ngoài. Cách nhìn nhận và tư duy của cộng đồng thường gắn chặt với văn hóa của họ, do đó quan điểm của cộng đồng về các vấn đề phát triển sẽ không thể tách rời với hệ thống giá trị của họ. Vì vậy chúng ta có thể thực hiện đa dạng quan điểm thông qua mô hình người dân tự lập kế hoạch phát triển. Hãy để cho họ được quyền tự quyết các vấn đề phát triển gắn bó mật thiết nhất với đời sống của mình thông qua các cuộc thảo luận và chia sẻ trong nhóm hoặc trong cộng đồng. Cách làm này có ưu điểm là nó đảm bảo kế hoạch phát triển cộng đồng gắn với nhu cầu thực tế của địa phương và cho phép họ tự xác định phương hướng và kế hoạch hành động để cùng nhà nước hay tổ chức tài trợ giải quyết vấn đề của chính họ.

Thứ hai, nguyên tắc tiếp cận và tham gia là quá trình làm cho người dân và các cộng đồng được chủ động tham gia vào việc tìm kiếm và xác định các nguồn lực của mình, sử dụng niềm tin, lối nghĩ, và ý nghĩa để cùng nhau làm kế hoạch và cùng nhau thực hiện. Cách làm này một mặt giúp cho kế hoạch phát triển khai thác được vốn xã hội của địa phương, bao gồm mạng lưới xã hội, hệ giá trị, các quy tắc ứng xử trong cộng đồng, mặt khác, đảm bảo quyền tiếp cận và tham gia của người dân địa phương trong mọi khâu của quá trình xây dựng, triển khai thực hiện và đánh giá kết quả của chính họ. Tiếp cận và tham gia vào các chương trình phát triển sẽ hiệu quả hơn nếu người dân tự phân tích và chỉ ra được những yếu tố văn hóa nào đã hạn chế sự tham gia của họ và làm thế nào để đảm bảo sự tham gia của họ vào quá trình ra quyết định.

Thứ ba, các bản kế hoạch phát triển dựa vào cộng đồng chỉ được coi là hoàn thiện nếu tận dụng được nguồn lực văn hóa địa phương, bao gồm tri thức, năng lực sáng tạo và vai trò của người có uy tín trong cộng đồng cho mục tiêu phát triển. Nhân học cho rằng tri thức địa phương là một kho báu được tích lũy từ thế hệ này qua thế hệ khác. Kinh nghiệm về thời tiết, về các hiện tượng của tự nhiên, và tương tác giữa con người với hệ sinh thái tự nhiên giúp con người khai thác hệ sinh thái này để sinh sống, nó cũng là thành tố tạo nên bản sắc địa phương. Là một thành tố của văn hóa, tri thức và năng lực sáng tạo của người dân trong cộng đồng là một nguồn lực vô tận cho phát triển. Tìm kiếm và phát huy năng lực sáng tạo của người dân là cách tốt nhất để khai thác nguồn lực nội sinh của cộng đồng. Ngoài ra, theo truyền thống, các cộng đồng thôn bản Việt Nam thường dành một sự tôn trọng đáng kể đối với những người có uy tín trong cộng đồng. Họ được người dân tin tưởng, nghe theo. Những người này có có thể giúp khuyến khích người dân tham gia, tạo cơ chế hoạt động và kiểm chứng các hoạt động của dự án, giúp cho dự án đạt được sự đồng thuận trong cộng đồng.