Chắc chắn có nhiều lí do khiến một từ nào đó khó dịch sang những ngôn ngữ khác. Một lí do có thể là: bản thân hiện tượng liên quan đến từ đó không thật sự được nắm bắt rõ ràng. Thí dụ từ tốchất. Thực ra tố chất là gì? Trực giác bảo tôi rằng, đó là“trình độ văn hóa”. Nhưng theo thống kê dân số gần đây nhất thì tỉ lệ mù chữ ở Trung Quốc chỉ chiếm 4,08%, tức là thấp hơn nhiều so với mức trung bình trên thế giới. Một nghiên cứu năm 2009 cho thấy rõ là18,03 % giới trẻ ởTrung Quốc từ25 đến 30 tuổi có bằng cao học trở lên, như vậy là nhiều hơn cả ở những nước dân chủ nhưTiệp (15,05%), Thổ Nhĩ Kì(13,06%) hay Brazil (10%). Vậy trình độ văn hóa của người Trung Quốc không hề thấp.

Thế nếu không phải là trình độ văn hóa thì tố chất cho thấy cái gì? Có lẽ là tinh thần hợp tác. Có thuyết bảo rằng người Trung Quốc như “cát rời trong chậu”(nhất bàn tán sa), một bằng chứng về tố chất kém. Trong xã hội học có khái niệm “vốn xã hội”, biểu thị độ nhớt và mật độ của quan hệ giữa người với người. Một số nhà nghiên cứu đã chỉ ra rằng để một nền dân chủ có thể vận hành thì vốn xã hội đóng vai trò tương tự như dầu nhớt cho động cơ ôtô. Chưa nói đến việc sau này nhiều nhà nghiên cứu hoài nghi hệ quả chính trị của vốn xã hội, ngay cả khi nó càng nhiều càng tốt (đa đa ích thiện), nhiều người cũng lưu ý rằng cái công thức “cát rời trong chậu”hoàn toàn không đúng với truyền thống Trung Quốc. Làng xã truyền thống có một mạng tương tác xã hội chặt chẽ và tự quản. Khi phải đắp một con đường hay đào một dòng kênh thì mọi nhà họp nhau bàn việc góp quỹ. Nhà này mâu thuẫn với nhà kia thì hương thân phụ lão đứng ra thương lượng theo luật làng. Ở Chinatown tại New York tôi thấy một cộng đồng người Hoa đã tha hương từ trên một thế kỉ vẫn tụ họp múa lân và đánh trống mỗi dịp hội hè. Vì thế khó có thể nói rằng người Hoa vốn không có gen đoàn kết.

Song với sự ra đời của “nhà nước toàn năng”thì cái gọi là“rác rưởi phong kiến”như tông tộc, xã đoàn, miếu hội bị cưỡng bách tiêu diệt. Xã hội ngày càng có xu hướng nguyên tử hóa và chính trị trở thành chất keo duy nhất. Cho đến hôm nay, thể chế chính trị mạnh mẽ vẫn ức chế sự tích lũy vốn xã hội. Những “hạt cát”muốn kết hợp lại, lập nên một nông hội ư? Quá nhạy cảm! Một công đoàn ư? Đã có công đoàn do chính phủ tổchức rồi mà! Một tổchức phi chính phủ ư? Được thôi, nhưng phải thông qua 48 thủ tục nhé…Như vậy, sự nguyên tử hóa xã hội Trung Quốc không phải là nguyên nhân mà là kết quả của quyền lực. Như thể tôi vừa trói chân bạn vừa bảo rằng: đấy, mày có chạy được đâu, chứng tỏ mày không biết chạy, hoặc thậm chí mày thiếu tốc hất chạy! Cái đó không còn làmột “dự báo tự hoàn thành”nữa, mà làmột “mệnh lệnh tự xác nhận”.

Và nếu tố chất có nghĩa là ý thức luật pháp thì thế nào nhỉ? Người Hoa không thích xếp hàng và hay vượt đèn đỏ…Những hiện tượng như vậy cho thấy là người Hoa thiếu tố chất, vì thế mà phải để một nhóm tinh hoa kiểm soát, như tuyên bố“ dân Trung Quốc cần quản thúc” của Jackie Chan [5] chăng? Cá nhân tôi biết rõ những tật xấu kể trên, nhất là chuyện xếp hàng. Nhiều khi tôi chỉ muốn ở quầy cửa hàng nào cũng có cảnh sát giao thông đứng trấn.

Nhưng tôi cũng từng đến Hồng Kông và Đài Loan, thấy mật độd ân số ở đó cũng rất dày mà người ta vẫn tự giác xếp hàng. Họ cũng là người Hoa, chứng tỏ không phải cứ là người Hoa thì thiếu ý thức luật pháp. Nhưng điều quan trọng hơn là: ngay cả khi người Hoa quả thật kém về mặt này thì từ đócũng khó mà suy ra tính ưu việt của một thể chế độc tài. Thể chế độc tài hàm ẩn một tiền đề rằng dân chúng tố chất kém thì phải chịu sự giáo huấn và quản thúc của quan chức tố chất cao.

Song nhìn vào hàng ngũ quan chức thì ta phải phát hoảng. Hôm nay mở tờ báo này thấy một vị quan chức vào tù vì tham ô vài triệu, hôm sau mở tờ báo khác thấy một vị nữa vào tùvìtham ôvài chục triệu. Hôm nay nhấp chuột vào trang mạng này thấy chính phủ cưỡng chế dỡ nhà khiến một người dân phải đi kiến nghị, hôm sau nhấp chuột vào trang mạng khác thấy một người dân nữa bị dỡ nhà phải cùng quẫn tự thiêu. Đương nhiên đó không phải là đại diện cho tất cả quan chức, nhưng những việc như vậy là thực tế và diễn ra vô tận. Nó nhắc nhở rằng chúng ta nên lí giải ý thức luật pháp kém của dân chúng như thế nào: khi “kẻ trên”thường xuyên lợi dụng đấu thầu dự án để ăn tay trong, bất tuân luật pháp trong tranh chấp đất đai hay bất chấp lệnh cấm vẫn nhậu nhẹt bằng tiền công quỹ thì làm sao có thể bắt “kẻ dưới”cung kính tôn trọng luật pháp? Kẻ đại tiểu tiện tứ tung làm sao dạy người khác đừng khạc nhổ được.

Vậy ngay cả khi tố chất của người Hoa có vấn đề chăng nữa thì nguyên nhân chủ yếu nằm ở chế độ, mặc dù nó tác động xấu đến chế độ. Tất nhiên tôi không nghĩ rằng cải cách chế độ qua đêm là có thể biến đổi văn hóa, nhưng ít nhất nó có thể tạo ra một không gian sinh hoạt công cộng. Và cũng như việc muốn học chạy thì trước hết phải tháo xích chân, muốn bồi dưỡng năng lực công dân thì trước hết phải có một không gian công cộng. Những ai ưa lặp lại câu “Người Hoa tố chất kém, vìt hếTrung Quốc không nên…” có lẽ hãy thử nghĩ xem có nên đổi thành “Người Hoa tố chất kém, chính vì thế màTrung Quốc càng nên…”

Phạm ThịHoài dịch

________

Nguồn: Lưu Du(Liu Yu, 1976) bảo vệluận án tiến sĩtại Columbia University, từng dạy tại Cambridge và hiện là PhóGiáo sưngành Chính trịtại Đại học Thanh Hoa, Bắc Kinh. Bàbắt đầu nổi tiếng ởTrung Quốc với tác phẩm 民主的细节(Chi tiết của dân chủ) xuất bản năm 2009. Bài viết “素什么质” này đăng trên blog của bàngày 30/10/2011. Bản tiếng Việt dựa theo bản tiếng Đức đăng trên trang Freitag ngày 19/4/2014.

Theo pro&contra

[1] Dùng theo nghĩa: một người rất hăng hái hoạt động (thường làchính trị)

[2] Dùng theo nghĩa: không bận tâm vào những chuyện vônghĩa

[3] Dùng theo nghĩa: sắp xếp nhóm lãnh đạo trong các cơquan của Đảng vàchính phủ

[4]“血染的风采” vốn làtên một bài hát tưởng niệm lính Trung Quốc chết trận trong Chiến tranh Biên giới 1979 giữa Việt Nam vàTrung Quốc, sau này –đặc biệt ởHồng Kông –được dùng đểtưởng niệm nạn nhân của cuộc thảm sát Thiên An Môn 1989.

[5] Jackie Chan: Chinese People Need To Be Controlled, HuffPost 05/25/2011