Ta còn gặp lại vẻ đẹp ấy trong những trang viết về người Hà Nội trong thời khắc lịch sử của 60 ngày đêm khói lửa trong Lũy hoa và Sống mãi với thủ đô. Nhân vật trí thức Hà thành phải lựa chọn lẽ sống và chết, quyền lợi cá nhân với quyền lợi dân tộc. Đó là lúc để tầng lớp sĩ phu Hà Nội thời hiện đại thể hiện hết phẩm chất của “kẻ sĩ Thăng Long”. Từ vở kịch Những người ở lại đến tiểu thuyết Sống mãi với thủ đô và truyện phim Lũy hoa, ta đều thấy nổi bật trên cái nền tăm tối của chiến tranh, của chết chóc là những gam màu tươi sáng, của niềm tin, lý tưởng mà những trí thức trẻ - những người con của thủ đô yêu dấu mang vào cuộc chiến. Họ là Lan, Sơn, Kinh (Những người ở lại), là Oanh, Trần Văn, Loan, Phúc, Hương… (Sống mãi với thủ đô, Lũy hoa) là bóng dáng của một thế hệ trí thức trẻ sục sôi tâm huyết với dân tộc với những tên tuổi tiêu biểu một thời: Nguyễn Hữu Đang, Nguyễn Đình Thi, Nguyễn công Mỹ, Lưu Văn Lợi,… và chính bản thân Nguyễn Huy Tưởng. Đó là những con người dám từ giã tuổi học trò đầy mộng mơ, từ bỏ cảnh sống êm đềm, sung túc, hào hoa của những cậu ấm cô chiêu đất Hà Thành để dấn thân vào cuộc chiến gian khổ thiếu thốn, vì lí tưởng giải phóng dân tộc. Dấu ấn linh hồn Thăng Long hào hoa đậm nét trong từng góc nhìn, cách nghĩ, lối hành động của mỗi nhân vật. Trần Văn trước giờ nổ súng tần ngần ngắm thủ đô dấu yêu bằng con mắt người trí thức, thấy linh hồn của Hà Nội trong rất nhiều biểu thái: hồi hộp, âu lo trước những gì đang và sắp tới, nuối tiếc một thủ đô hào hoa thanh lịch của những ngày đã qua. Những gì diễn ra trong tâm tưởng của Trần Văn là thước phim sống động về vẻ đẹp của con người, văn hóa và cảnh vật nơi đây suốt ngàn năm lịch sử. Chỉ có ở người lính trí thức thủ đô-kẻ sĩ Thăng Long thời đại mới, ta mới thấy nét trữ tình ngoại đề ấy bên lề cuộc chiến mà người tham gia biết chắc kết cục tàn khốc của mình. Tấm lòng hào sảng của Phùng Gia Lộc-ông chủ nhà in sẵn sàng cống hiến tất cả tài sản, thậm chí cả sinh mạng của mình cho cuộc chiến bảo vệ thủ đô, là nét đẹp trong không ít người Hà Nội trong những năm đầu kháng chiến. Kẻ sĩ Thăng Long trong sáng tác của Nguyễn Huy Tưởng không thuần nhất, đơn điệu trong suy nghĩ và hành động. Trước sóng gió của lịch sử, họ có những cách nghĩ khác nhau. Nếu như ở An Tư, Trần Hưng Đạo chọn con đường chủ chiến, thì vua Thiệu Bảo lại muốn chủ hòa để bảo toàn sinh mệnh cho nhân dân. Chứng kiến cảnh nhân dân điêu linh vì chiến tranh, hiểu rõ “quân dĩ dân vi bản”, ông vua nhân hậu ấy thà hi sinh quyền lợi gia tộc để giữ cho non sông khỏi tiếp tục cảnh đầu rơi máu chảy. Hưng Đạo Vương lại quan niệm “thương dân phải thương đến muôn đời sau”, hi sinh cái trước mắt để giữ non sông lâu bền. Hai luồng tư tưởng yêu nước ấy thống nhất ở hai chữ “vì dân”, cũng là những đắn đo trong đầu lãnh tụ nước Việt Nam dân chủ cộng hòa trong những năm đầu kháng chiến chống Mỹ sau này. Vở kịch Những người ở lại cũng tạo ra tranh cãi về hình tượng nhân vật bác sĩ Thành – trí thức Tây học – với quan niệm trái chiều với những người trong hàng ngũ kháng chiến về lòng yêu nước, về trách nhiệm kẻ sĩ: “Bác sĩ Thành trầm ngâm: Yêu nước không phải cứ tranh đấu bằng gươm súng. Làm cho nền khoa học rực rỡ cũng là yêu nước. Tôi chọn con đường ấy.” Người đọc tìm thấy ở bác sĩ Thành, hình ảnh của một người trí thức quốc gia, muốn ở lại Hà Nội, để làm nhịp cầu thương thảo Pháp-Việt. Bác sĩ Thành có thể là một Hoàng Xuân Hãn, một Phan Anh hay một Vũ Văn Hiền, qua cách phân tích, suy luận và xử trí với tình hình đất nước. Họ biết vị trí và uy tín của họ đối với giới trí thức, trọng lực của họ đối với Pháp. Yêu nước, nhưng không theo cộng sản, họ băn khoăn, suy tính, tìm cách hành động theo con đưòng riêng của mình. Không thể quy kết việc ở lại thành của ông là phản động, không thể đánh giá ông thiếu phẩm cách kẻ sĩ. Không đơn điệu, phiến diện trong quan niệm về kẻ sĩ Thăng Long hay về lòng yêu nước, tác phẩm của Nguyễn Huy Tưởng đã chứng tỏ tính đúng đắn qua sức hấp dẫn đối với độc giả trong và ngoài nước, qua nhiều giai đoạn lịch sử, qua nhiều chiều dư luận đánh giá.

Đọc sáng tác của Nguyễn Huy Tưởng, ta có thể thấy thế giới kẻ sĩ dường như là tâm điểm trong tác phẩm của ông. Qua thế giới những nhân sĩ Thăng Long ấy, ta thấy được tình yêu, sự gắn bó thiết tha của ông với con người và văn hóa nơi đây, đồng thời thấy được quan niệm về vai trò, nhân cách kẻ sĩ mà ông đề ra để định hướng cho cuộc đời của mình. Những bài học được ký thác sau mỗi tác phẩm viết về Thăng Long – Hà Nội là nơi để nhà văn truyền đến người đọc mọi thế hệ tình yêu, lòng tự hào về địa linh nhân kiệt, về truyền thống lịch sử của mảnh đất ngàn năm văn hiến này. Những trăn trở và suy tư về vai trò, trách nhiệm, số phận của kẻ sĩ nói chung và kẻ sĩ Thăng Long nói riêng của ông đến nay vẫn còn là những ẩn số, là cái nghiệp tự thân oan khiên nhưng đầy vinh quang như đại thi hào Nguyễn Du từng nhận: “Cổ kim hận sự thiên nan vấn, phong vận kỳ oan ngã tự cư”. Phải chăng các nhân sĩ Thăng Long đều tìm thấy tiếng nói chung trong ý thức sâu sắc về phẩm cách và lương tri trên con đường nhập thế, giúp đời?