“Tem mang hình Bác trên mình/Tem thêm sức mạnh, thêm tình trong tem...”, đó là những vần thơ mừng đón bộ tem đầu tiên về Bác năm 1946 do họa sỹ Nguyễn Sáng thể hiện, được xuất hiện tại ‘chợ tem” vườn hoa Chí Linh (Hà Nội). Từ đó, trên những bức tem thư mỏng manh, như đã có một bộ “sử ký” về cuộc đời Người. Theo thống kê hiện nay, Bác Hồ vẫn là hình tượng được đưa lên tem Bưu chính nhiều nhất với 131 mẫu tem và hàng chục họa sĩ lấy hình tượng Bác Hồ làm cảm hứng sáng tạo. Không chỉ có vậy, tại nhiều nước trên thế giới, hình ảnh của Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng lưu lại không ít trên những ấn phẩm tem bưu chính.

“Tem mang hình Bác trên mình...”

Để kỷ niệm một năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh độc lập đầu tiên, ngày 27/8/1946, Chủ tịch Nước VNDCCH đã ký Sắc lệnh số 172-SL, giao cho ngành Bưu chính Cách mạng Việt Nam phát hành một loại tem Bưu chính mới, đầu tiên của nước VNDCCH.

Hình ảnh được chọn trong bộ tem đầu tiên là Hồ Chủ tịch, người công dân số 1, người khai sinh ra nước VNDCCH. Bộ tem được thiết kế cùng một mẫu nhưng khác màu. Có 5 màu gồm xanh, đỏ, vàng, lam, tím. Tuy nhiên, trong đó có 2 tem màu lam và tím in hai loại giá tiền là 4-6 hào và 6-9 hào là để có phụ thu ủng hộ quỹ Quốc phòng.

Người có vinh dự được vẽ mẫu tem đầu tiên này là cố họa sĩ Nguyễn Sáng, lúc này mới 23 tuổi, quê ở Mỹ Tho, Tiền Giang. Là một sinh viên mỹ thuật giỏi, tốt nghiệp hệ trung cấp trường Mỹ thuật Gia Định và trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương (Hà Nội) trước năm 1945, họa sĩ Nguyễn Sáng đã từng vẽ tranh tuyên truyền, cổ động cho cách mạng, vẽ giấy bạc VN. Sẵn lòng yêu nước và lòng kính yêu vô hạn đối với Bác Hồ, ông đã tập trung tài trí vẽ chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh, đúng yêu cầu tem thư: chi tiết, đặc trưng và chính xác cao, đúng chất đồ họa, phù hợp với điều kiện in khó khăn, thiếu thốn của những ngày đầu dựng nước.

Hình vẽ trên tem đã phản ánh trung thực, chính xác từ bức ảnh lãnh tụ Hồ Chí Minh nhìn thẳng đầu tiên hồi đầu Cách mạng Tháng Tám, thể hiện được những nét đặc sắc của Người: thông minh, hiền hậu, uy nghiêm, kiên nghị. Tem có kích thước nhỏ, xinh, in thành 5 mẫu, mỗi mẫu một màu riêng, trên giấy tầu bạch, mỏng, mịn, làm cho những con tem càng sinh động và trang trọng lạ thường. Đây là lần đầu tiên con tem thuần chất của người Việt mang trên mình hai chữ Việt Nam cùng với hình ảnh vị lãnh tụ đã sáng lập Nhà nước VNDCCH.

Sau khi bộ tem được phát hành, ở các bưu cục trong cả nước, người ta chen nhau mua tem thư Bác Hồ, đặc biệt ở Hà Nội, tem Bác Hồ đã xuất hiện tại chợ tem đầu tiên tại vườn hoa Chí Linh.

Trong kháng chiến chống Pháp và các thời kỳ sau này, nhiều họa sỹ tài danh đã khắc họa hình tượng Bác rất thành công trên những cánh tem. Họa sĩ Bùi Trang Chước được coi là người luôn theo sát bước chân của Bác để có những con tem về Bác ở chiến khu Việt Bắc đậm chất núi rừng. Họa sĩ Trịnh Quốc Thụ, Trần Huy Khánh, Nguyễn Thế Vinh với những mẫu tem đẹp và độc đáo. Họa sĩ Trần Lương, Đỗ Việt Tuấn, Nguyễn Hiệp lại đa dạng trong chủ đề và trong bút pháp cũng như phong phú về số lượng sáng tác khi thể hiện chủ đề về Người. Hay như Nguyễn Thế Vinh với những con tem để nhớ như “Chủ tịch Hồ Chí Minh”, “Chân dung lãnh tụ”, “Thiếu nhi chúc thọ Bác Hồ…” đã đem lại những hình ảnh cảm động. Trần Thế Vinh có sắc thái mới trong bố cục, màu sắc. Các họa sĩ như Huy Toàn, Huỳnh Văn Gấm, Trần Đình Thọ, Trần Mai, Tạ Lựu, Công Bộ, Dương Quốc Tiến, Trần Ngọc Uyển, Nguyễn Thị Sâm, Lê Toàn, Nguyễn Thế Vi, Đỗ Lệnh Tuấn, Nguyễn Vĩnh, Ngô Mạnh Lân, Thuý Liệu… đều đã đóng góp vào bộ sưu tập tem về đề tài Bác Hồ trong những sáng tạo của mình.

Tem về Bác ở năm châu

Không chỉ là nguồn cảm hứng cho các họa sỹ thiết kế tem trong nước, hình ảnh Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng là một đề tài cho những họa sỹ khắp năm châu thể hiện, đi cùng những sự kiện của dân tộc Việt Nam và với sự nghiệp của Người. Cho đến nay, đã có không dưới 15 quốc gia, vùng lãnh thổ phát hành tem bưu chính về Chủ tịch Hồ Chí Minh. Bộ tem bưu chính đầu tiên của thế giới về Hồ Chủ tịch là bộ tem "Kỷ niệm 80 năm ngày sinh Hồ Chí Minh" gồm 7 mẫu tem, do cố họa sĩ Felix René Mederos Pazos (1933 - 1996) thiết kế, được Cộng hòa Cuba chính thức phát hành vào ngày 19/5/1970.Họa sĩ này đã 2 lần sang Việt Nam thực tế vào các năm 1969 và 1972 để vẽ một số tranh về chiến tranh Việt Nam. Bộ tem "Kỷ niệm 80 năm ngày sinh Hồ Chí Minh" của Cuba thể hiện sinh động cảnh sinh hoạt và chiến đấu của quân dân hai miền như: công binh xưởng, gặt lúa, lớp học dưới địa đạo… Trong đó, có 1 mẫu tem với giá mặt cao nhất 13 centavo (xu) mang hình chân dung Hồ Chủ tịch trên nền cờ đỏ sao vàng.

Ngày 2/9/1970, kỷ niệm 1 năm ngày mất của Chủ tịch Hồ Chí Minh và 25 năm Quốc khánh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, Bưu điện CHDC Đức đã phát hành 1 tem nằm trong loạt 7 tem có phụ thu. Mẫu tem này mang hình chân dung Hồ Chủ tịch với dòng chữ tiếng Đức màu đen "Tưởng nhớ Chủ tịch Hồ Chí Minh" và màu đỏ "Việt Nam bất khả chiến bại". Tiếp đó, vào ngày 19/5/1972, Cuba phát hành bộ tem "Hội nghị lần thứ ba về phản đối chiến tranh của Mỹ ở Đông Dương" gồm 3 mẫu tem, trong đó có 1 mẫu tem giá mặt 3 centavo mang hình ảnh Jose Marti và Hồ Chí Minh, 2 lãnh tụ cách mạng vĩ đại của hai nước trên nền hình ảnh cách điệu của quốc kỳ Cuba và Việt Nam. Ngày 19/5 là ngày sinh của Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng là ngày mất của lãnh tụ Cuba Jose Marti.

Ngày 17/2/1973, để chào mừng Hiệp định Paris về Việt Nam vừa được ký kết, Algeria đã phát hành 1 con tem giá mặt 0,40 dinar. Con tem mang hình ảnh bản đồ Việt Nam thống nhất màu nâu đỏ nổi bật trên bán đảo Đông Dương màu vàng nằm bên biển Đông xanh thẳm với chân dung Hồ Chủ tịch đặt trang trọng trong khung hình oval. Con tem mang dòng chữ tiếng Pháp "Tôn vinh Nhân dân Việt Nam" và ngày ký Hiệp định Paris về Việt Nam "27/1/1973".

Kỷ niệm 90 năm ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh, ngày 12/7/1980, Liên Xô đã phát hành 1 tem giá mặt 6 kopeck. Trên mẫu tem này, chân dung Bác được thể hiện rất đẹp bằng màu xanh lam nổi bật trên nền lá cờ đỏ sao vàng, bên cạnh cột cờ Hà Nội.

Ngày 15/3/1999, Cộng hòa quần đảo Marshall phát hành tờ tem "Thập kỷ của hiểm họa và phát triển 1950-1959" gồm 15 tem giá mặt 60 cent nằm trong loạt tem "Thế kỷ 20". Tờ tem này thể hiện nhiều sự kiện quan trọng trong thập niên 50 của thế kỷ 20. Con tem thứ 9 trong tờ tem mang tên "Hoàng hôn trên đế chế thực dân" (Sun Sets on Colonial Empires) với chân dung Hồ Chủ tịch bên cạnh bản đồ Việt Nam màu đỏ rực bị chia cắt ở vĩ tuyến 17 và hình ảnh những chiến sĩ Quân đội Nhân dân Việt Nam phất cao lá cờ đỏ "Quyết chiến, quyết thắng" trên nóc hầm tướng Pháp De Castries trong chiến dịch Điện Biên Phủ tháng 7/1954.

Năm 2000, Dominica Liên hiệp, một quốc gia nhỏ ở vùng Caribbe đã phát hành tờ tem "Thế kỷ 20, 1960 - 1969" gồm 17 tem giá mặt 55 cent nằm trong loạt tem "Thiên niên kỷ 1000 - 2000". Tờ tem này được in rất đẹp với hình ảnh nhiều sự kiện lớn trong thập niên 60 của thế kỷ 20, trong đó có có 1 tem về sự kiện Chủ tịch Hồ Chí Minh từ trần năm 1969. Cũng trong năm 2000, xuất hiện một tờ tem mang quốc hiệu Afghanistan gồm 9 tem, thể hiện chân dung 9 chính trị gia lớn của Thế giới trong thế kỷ 20, trong đó có Hồ Chủ tịch. Năm 2001, Rwanda phát hành bộ tem "Thiên niên kỷ" gồm nhiều tờ tem nhỏ, mỗi tờ có 4 tem với giá mặt 300 Rwanda Franc để tôn vinh các vĩ nhân thế giới trên mọi lĩnh vực trong Thiên niên kỷ vừa qua. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã hiện diện trên tờ tem thập kỷ 40 với bức chân dung đeo kính rất phúc hậu, râu tóc bạc phơ.

Kỷ niệm 25 năm Hiệp ước hợp tác hữu nghị Lào-Việt, ngày 18/7/2002, CHDCND Lào phát hành bộ tem "Hợp tác Lào-Việt" gồm 2 mẫu, trong đó có 1 tem giá mặt 3.500 kip mang hình ảnh Hồ Chủ tịch đang đàm đạo với Chủ tịch Kaysone Phomvihan, Chủ tịch Đảng Nhân dân Cách mạng Lào, Chủ tịch nước CHDCND Lào. Hình ảnh 2 vị lãnh tụ trên tem được vẽ giản dị bằng 2 màu đen trắng.

Đặc biệt, trong năm 1990, nhân dịp kỷ niệm 100 năm Ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh, Người được UNESCO tôn vinh là Anh hùng giải phóng dân tộc, nhà văn hóa kiệt xuất đã có 5 quốc gia trân trọng phát hành tem về Người. Ngày 3/2/1990, Liên Xô (cũ) đã phát hành 1 tem giá mặt 10 kopeck. Chân dung Hồ Chủ Tịch trên tem mang vẻ đẹp nghiêm nghị, dựa theo ảnh chụp của Người trong thập niên 60. Tiếp theo đó, ngày 19/5/1990, bưu chính Cu Ba phát hành 1 tem giá mặt 50 centavo. Chân dung Hồ Chủ tịch trong bộ quân phục màu xanh lá trên tem dựa theo ảnh chụp "Bác Hồ sau chiến thắng Điện Biên Phủ 1954". Nền tem là hình ảnh cách điệu của quốc kỳ Việt Nam và Cuba liền một dải hình chữ S. Ngoài ra còn nhiều nước bè bạn anh em quốc tế khác cũng đã phát hành nhiều bộ tem để kỷ niệm sự kiện này. Nước CHDCND Lào phát hành bộ gồm 3 tem mang thể hiện các hình ảnh về Hồ Chủ tịch nói chuyện với đồng bào (40 kip), Hồ Chủ tịch bắt tay Hoàng thân Xuphanuvong (60 kip), Hồ Chủ tịch giơ tay vẫy chào (160 kip)... Trên tem có dòng chữ "Kỷ niệm 100 năm Ngày sinh Hồ Chí Minh" bằng tiếng Pháp và Lào. Phong bì ngày đầu tiên của bộ tem này có hình Hồ Chủ tịch đeo kính gần giống với phong bì ngày đầu tiên của Việt Nam nhưng dấu hủy đặc biệt là hình chân dung của Người. Ấn Độ cũng phát hành 1 tem giá mặt 2 rupee mang hình chân dung Hồ Chủ tịch và ngôi nhà sàn tại Phủ Chủ tịch, Hà Nội. Họa sĩ đã dùng 2 màu nâu và xanh mạ làm nổi bật chân dung Người. Trên tem có dòng chữ "Hồ Chí Minh" bằng chữ Ấn Độ và chữ Latin. Madagascar phát hành 1 tem ngày 19/10/1990 có giá mặt 350 Franc Malagasy thể hiện chân dung Hồ Chủ tịch rất phúc hậu như tiên ông với khuôn mặt đầy đặn, hồng hào; râu tóc trắng như cước; nụ cười hiều hậu luôn nở trên môi. Trên tem có dòng chữ tiếng Pháp "Kỷ niệm 100 năm ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh, Anh hùng giải phóng dân tộc của Việt Nam".

Những câu chuyện về Bác từ con tem nhỏ

Trên mảnh đất Nghệ An, quê hương của Người, đã từng có một cuộc triển lãm tem mang tên “Triển lãm tem bưu chính Nghệ An 2010 - Đảng quang vinh, Bác Hồ vĩ đại” nhân dịp kỷ niệm 120 năm Ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh (1890-2010). Mỗi con tem nhỏ hay cả bộ tem đều như đã lắng đọng, gom góp lại một phần trong cuộc đời hoạt động không mệt mỏi, một nhân cách tỏa sáng nơi Bác

Với tổng cộng 116 khung tem thể loại chuyên đề, hàng ngàn mẫu tem, phong bì thực gửi, bưu ảnh... của Việt Nam và nhiều nước trên thế giới mang hình ảnh Chủ tịch Hồ Chí Minh,cuộc triển lãm đãgiới thiệu, chuyển tải đến đông đảo người dân những hiểu biết về thân thế, sự nghiệp và tư tưởng đạo đức cao đẹp của Bác. So với các triển lãm tem về Bác được tổ chức trước đó, đặc điểm nổi bật của triển lãm tem tại Nghệ An là sự quy tụ các bộ sưu tập tiêu biểu, đặc sắc về Chủ tịch Hồ Chí Minh của 31 tác giả đến từ mọi miền đất nước và ở những độ tuổi khác nhau, từ các cháu thiếu nhi đến cụ già 82 tuổi, từ các nhà sưu tập lâu năm đến những nhà sưu tập trẻ. Những bộ sưu tập của họ đều là kết quả của sự dày công xây dựng trong nhiều năm với tấm lòng thành kính, biết ơn vô hạn đối với Bác Hồ.

Bằng thể loại sưu tập chuyên đề nhằm phát huy thế mạnh trần thuật, cuộc triển lãm năm đó thực sự đã đưa người xem biết hơn về cuộc đời vị lãnh tụ kính yêu của dân tộc. Những bộ tem có tầm khái quát rộng như bộ “Đảng CSVN quang vinh” của Trần Thanh Thủy (Nghệ An), “Chủ tịch HCM-cuộc đời và sự nghiệp” của Trần Hữu Huệ (An Giang), “Đảng, Bác Hồ lãnh đạo và tổ chức mọi thắng lợi của cách mạng VN” của Vũ Thắng Văn (Hà Nội), “Tấm gương đạo đức Chủ tịch Hồ Chí Minh trong suốt-mãi soi sáng cuộc đời ta” của Hoàng Sỹ Huỳnh (Phú Yên)... Chuyên sâu có các bộ “Bác Hồ với dân tộc VN” của Lê Thị Anh Đào (Đà Nẵng), “Thanh niên học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh” của Nguyễn Thị Kim Mai (TP.HCM), “Bác Hồ với phong trào phụ nữ VN” của Bùi Thị Bích Hằng (Thanh Hóa)...

Mỗi con tem mỏng manh, cõng trên mình lá thư trĩu nặng tâm sự người gửi và nỗi mong chờ người nhận, tung cánh vượt biển băng rừng. Ấm áp làm sao khi trên đó, có hình Bác đôn hậu, rạng ngời. “Tình Bác sáng đời ta...”, có lẽ nhờ vậy, cánh thư đi xa hẳn sẽ chỉ báo tin vui./.

Ảnh 1: Bộ tem bưu chính đầu tiên mang Quốc hiệu Việt Nam, phát hành ngày 02 tháng 9 năm 1946.

Ảnh 2, 3, 7: Hình ảnh Bác trên những bộ tem Việt Nam qua các thời kỳ.

6: Bác Hồ với các anh hùng, dũng sỹ miền Nam

10: Tem của nước bạn Cu Ba về Bác

11: Tem của nước CHDCND Lào về Bác

12: Tem của Liên Xô (cũ)

13: Tem của Ấn Độ

15. Mẫu tem kỷ niệm 100 năm ngày sinh Bác Hồ được Ấn Độ phát hành ngày 17/5/1990.

16: Nhiều nước trên thế giới đã phát hành tem bưu chính kỷ niệm Bác: Liên Xô, Ấn Độ, Lào, Madagascar, Algeria, Cuba, CHDC Đức, CHDCND Triều Tiên, CH Quần đảo Marshall, Dominica...