“Vào cuối tháng 5 này, khi chuyên cơ Tổng thống Mỹ đến Việt Nam, ông một lần nữa sẽ chứng minh rằng, từ những cựu thù có thể trở thành các đối tác… Chuyến thăm Việt Nam của Tổng thống Obama tới đây sẽ là một trong những sự kiện đối ngoại quan trọng nhất của nước Mỹ trong năm 2016… Chúng ta không quên lịch sử, nhưng chúng ta không để quá khứ chi phối tương lai. Chúng ta dựa vào ngoại giao để mở ra những chương mới trong quan hệ”. Thứ trưởng thường trực Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ đã khẳng định như thế với truyền thông Việt Nam tại Hà Nội.

Theo thông cáo của cả Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ lẫn Việt Nam, Trợ lý Ngoại trưởng Mỹ đặc trách Đông Á-Thái Bình Dương Daniel Russel thăm Hà Nội trong hai ngày 9 và 10/5/2016. Trước chuyến thăm này là chuyến làm việc của đoàn tiền trạm do Thứ trưởng Ngoại giao Antony Bliken tại Hà Nội Hôm 22/4. Thứ trưởng Biken cho biết, qua trao đổi, Tổng thống Obama trông ngóng đến Việt Nam vào tháng tới. Chuyến thăm rõ ràng là một minh chứng mới cho thấy Mỹ muốn tăng cường quan hệ với khu vực châu Á - Thái Bình Dương nói chung và Việt Nam nói riêng. Lần này, ông Daniel Russel cũng đã có nhiều tiếp xúc với các giới chức cao cấp Việt Nam để thảo luận về mối quan hệ Việt-Mỹ, tranh chấp Biển Đông và các vấn đề khác liên quan đến quan hệ ASEAN-Mỹ. Việt Nam là chặng dừng thứ nhì trong chuyến công du của ông Russel sau khi ghé Lào tham dự các cuộc họp về khu vực sông Mekong, Thượng đỉnh Đông Á và Diễn đàn Khu vực ASEAN. Rời Việt Nam, ông Russel sang Malaysia dự Đối thoại Mỹ-ASEAN lần thứ 29.  Chuyến đi của Trợ lý Ngoại trưởng Daniel Russel tới Việt Nam diễn ra không bao lâu trước chuyến thăm cấp nhà nước của Tổng thống Mỹ Barack Obama được chuẩn bị kỹ lưỡng vào cuối tháng 5 này.

Chuyến thăm lịch sử

Ý nghĩa lịch sử chuyến thăm cấp nhà nước của Tổng thống Mỹ nằm ở bối cảnh quan trọng của những chuyển động địa—chiến lược trong cả quan hệ Việt—Mỹ lẫn quan hệ giữa Hoa Kỳ với khu vực Châu Á—Thái Bình Dương rộng lớn. Cả Việt Nam lẫn Hoa Kỳ đều hy vọng mối bang giao Việt—Mỹ đứng trước những biến chuyển quan trọng sau chuyến thăm cấp nguyên thủ quốc gia này. Trong thời gian thăm Hà Nội để chuẩn bị cho chuyến thăm của ông Obama vào tháng 5 tới, ngày 21/4, Thứ trưởng thường trực (thứ nhất) Bộ Ngoại giao Mỹ Antony Blinken đã phát biểu trước sinh viên tại trường Đại học Quốc gia Hà Nội. Về chuyến thăm Việt Nam sắp tới của Tổng thống Obama, ông Blinken nói: "Vào tháng 5, khi chuyên cơ Tổng thống Mỹ đến Việt Nam, ông ấy một lần nữa sẽ chứng minh rằng những cựu thù có thể trở thành những đối tác". Dự kiến Tổng thống Obama sẽ đi cùng một phái đoàn đông đảo tới Việt Nam. Ông Blinken cho biết, với các cam kết của lãnh đạo cấp cao hai nước, Mỹ hy vọng trong 20 năm tới, hai nước sẽ có quan hệ đối tác chặt chẽ, chia sẻ nhiều giá trị và nguyên tắc. Thứ trưởng Blinken khẳng định chuyến thăm Việt Nam của Tổng thống Obama là một trong những sự kiện đối ngoại quan trọng nhất của Mỹ trong năm 2016.

Ngày 21/4, Phó Thủ tướng, Bộ trưởng Ngoại giao Phạm Bình Minh đã tiếp xã giao Thứ trưởng Thứ nhất Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ, ông Antony Blinken nhân chuyến làm việc tại Việt Nam. Tại cuộc tiếp, Bộ trưởng Phạm Bình Minh và Thứ trưởng Antony Blinken đã điểm lại những tiến triển trong quan hệ hai nước kể từ sau khi hai bên ra “Tuyên bố về tầm nhìn chung quan hệ Việt Nam—Hoa Kỳ” nhân chuyến thăm chính thức Hoa Kỳ của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng tháng 7/2015; trao đổi về các biện pháp nhằm thúc đẩy quan hệ Việt Nam—Hoa Kỳ trong thời gian tới, đặc biệt là việc phối hợp giữa Bộ Ngoại giao hai nước tổ chức tốt chuyến thăm Việt Nam của Tổng thống Barack Obama. Bộ trưởng Phạm Bình Minh đề nghị phía Hoa Kỳ tiếp tục phối hợp chặt chẽ với Việt Nam để đưa quan hệ “đối tác toàn diện” giữa hai nước phát triển sâu rộng, thực chất và hiệu quả hơn phục vụ lợi ích của nhân dân hai nước, góp phần duy trì hòa bình, ổn định và hợp tác phát triển ở khu vực.

Phó Thủ tướng, Bộ trưởng Phạm Bình Minh tái khẳng định quyết tâm của Việt Nam đối với phê chuẩn và thực hiện Hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP) và mong phía Quốc hội Hoa Kỳ sớm thông qua TPP để Hiệp định đi vào triển khai, tạo điều kiện tăng cường quan hệ kinh tế, thương mại giữa các nước thành viên và góp phần gia tăng xu thế hợp tác phát triển ở khu vực. Bộ trưởng Phạm Bình Minh cũng đề nghị hai bên cần làm sâu sắc hơn hợp tác trên 9 lĩnh vực nêu trong “Tuyên bố chung giữa hai nước năm 2013”, trong đó lấy hợp tác phát triển làm trọng tâm của quan hệ. Thứ trưởng Antony Blinken cho biết thông qua chuyến thăm, Tổng thống Obama mong muốn tăng cường quan hệ hợp tác toàn diện giữa hai nước và hiểu biết rõ hơn về văn hóa, lịch sử, con người Việt Nam.

Về vấn đề Biển Đông đang có tranh chấp, hiện là tâm điểm chú ý không chỉ của người dân Việt Nam mà còn nhiều nước khác, Thứ trưởng Blinken nêu nghi vấn về các ý đồ của Trung Quốc khi Bắc Kinh thực hiện trái phép các công trình bồi đắp quy mô lớn ở Biển Đông. Ông Blinken khẳng định: “Mỹ và Việt Nam có chung lợi ích trong việc duy trì hòa bình và ổn định trong khu vực. Trung Quốc cũng vậy. Nhưng công trình bồi đắp bồi đắp của họ ở Biển Đông và việc quân sự hóa ngày càng tăng các tiền đồn đã đổ thêm dầu vào căng thẳng ở khu vực và đặt ra những câu hỏi nghiêm túc về ý đồ của Trung Quốc”. Đề cập đến tự do hàng hải, hàng không ở Biển Đông, ông Blinken tuyên bố: “Mỹ sẽ bảo vệ lợi ích quốc gia của chúng tôi và trợ giúp các đồng minh và đối tác của mình trong khu vực. Chúng tôi không tìm kiếm các căn cứ, nhưng chúng tôi sẽ tiếp tục đi biển, bay và hoạt động ở bất cứ nơi nào luật pháp quốc tế cho phép”. Ông Blinken nói Mỹ hoan nghênh sự trỗi dậy hòa bình của Trung Quốc và ông hy vọng Trung Quốc sẽ “hành xử phù hợp với các chuẩn mực, quy định và luật lệ quốc tế” vì điều đó không chỉ có lợi cho Trung Quốc mà cả các nước khác nữa. Ông Blinken nêu rõ, tảng lờ đi những quy định và luật lệ quốc tế sẽ đẩy Trung Quốc ra xa nhiều nước và qua thời gian sẽ làm suy giảm thay vì mở rộng thế và lực của Trung Quốc.

Song phương—đa phương

Chuyến thăm của ông Obama tại Việt Nam diễn ra trong bối cảnh tình hình khu vực ngày càng nóng lên do các hành động đơn phương của Trung Quốc trên Biển Đông. Trong một diễn biến liên quan, theo tin của Tân Hoa Xã, Bộ Giáo dục Trung Quốc vừa ra thông báo với tất cả cơ quan chính phủ và cơ sở giáo dục trong toàn quốc sử dụng phiên bản bản đồ mới cập nhật, coi quần đảo Hawaii và Micronesia tại Thái Bình Dương là một phần của Trung Quốc.  Đây lại thêm một bước đi được thế giới đánh giá là "ngang ngược và lố bịch" của Trung Quốc khi nước này vừa công bố một tấm bản đồ thế giới mới với tuyên bố chủ quyền của cái gọi là “đường 251 đoạn” bao trọn gần như toàn bộ Biển Thái Bình Dương. Về phần mình, Bộ giáo dục Trung Quốc đã tự bao biện cho “tấm bản đồ mới 251 đoạn” trên bằng cách khẳng định tấm bản đồ được dựa trên các tài liệu có từ thời nhà Thanh rằng phía bắc Mariana, đảo Marshall và Caroline đều thuộc về Trung Quốc. Một điều bất ngờ khác là nếu dựa vào lập luận trên của Trung Quốc, thì cũng có tài liệu cho rằng nhà Minh (?) từng kiểm soát Nam Cực(?). Bộ giáo dục Trung Quốc cũng không bỏ sót điều này đã đang bắt đầu vẽ lại một bản đồ thế giới mới.

Liên quan đến các tranh chấp hiện nay giữa Trung Quốc với các nước thành viên ASEAN, trong chuyến thăm của ông Obama sắp tới tại Việt Nam, chắc chắn phía Mỹ sẽ lại bày tỏ, một lẫn nữa, lập trường nhất quán và chương trình hành động mạnh mẽ của Hoa Kỳ liên quan đến tự do hàng hải, an ninh và an toàn trên Biển Đông. Đối với Mỹ, đây là vấn đề nguyên tắc và sức mạnh. Đây là vấn đề thực thi pháp luật và các quy chuẩn quốc tế, bao gồm tự do hàng hải và không cho phép các thay đổi đơn phương trong cách thức diễn giải các quy định này. Đồng thời, đây cũng là vấn đề sức mạnh, thể hiện cho bạn bè và đồng minh, nhưng cũng cả cho đối thủ và bên thứ ba uy tín của Mỹ, rằng sự hỗ trợ của Mỹ là có ý nghĩa. Đây không nhất thiết là vấn đề sử dụng vũ lực, mà là hành động ngay bây giờ để có thể tránh sử dụng vũ lực sau này.

Chính phủ Hoa Kỳ chắc chắn sẽ tạo điều kiện để giúp Việt Nam tăng cường năng lực trên biển. Việc Trung Quốc triển khai các tên lửa SAM, cùng với những hoạt động bồi đắp và cơi nới đảo trái với luật pháp quốc tế của nước này thường được coi như là một sự thách thức công khai đối với các nhà nước trong khu vực. Thực ra, việc giám sát các vùng đặc quyền kinh tế rộng lớn và đường bờ biển kéo dài hàng nghìn dặm của các nước không phải là nhiệm vụ đơn giản. Hiện nay, Mỹ thay thế máy bay trinh thám P-3 Orion, máy bay tuần tra trên biển cũ của nước này, bằng máy bay P-8 Poseidon hiện đại hơn. Trong chuyến thăm Việt Nam tới đây, Mỹ có thể xem xét bán hoặc chuyển giao các máy bay này cho Việt Nam và các nước trong khu vực. Các nước này có thể sử dụng khả năng hoạt động lâu của loại máy bay này để giám sát nhiều vùng biển hơn. Một hành động thậm chí còn hữu ích hơn là giúp các nhà nước trong khu vực có được các vệ tinh cơ bản để duy trì năng lực quan sát liên tục trên không. Việt Nam đã ký kết hợp đồng với Nhật Bản mua một vệ tinh radar được trang bị radar có khẩu độ tổng hợp. Dư luận hy vọng, Mỹ không để Quy chế buôn bán vũ khí quốc tế (ITAR) cản trở các thương vụ này.

Để chuẩn bị cho Hội nghị Thượng đỉnh hàng năm của nhóm các nước công nghiệp phát triển (G-7), trong đó có việc đón Tổng thống Obama dự hội nghị và thăm Nhật Bản, Thủ tướng Shinzo Abert đầu tháng 5 này đã đi thăm một loạt nước châu Âu để thống nhất trước quan điểm. Ngoại trưởng Nhật Bản Fumio Kishida cũng lên đường thăm năm quốc gia châu Á khác để vận động, trong đó có Việt Nam. Một trong những nội dung nổi bật mà các hoạt động ngoại giao Nhật Bản lần này hướng ra toàn cầu là tập trung các nỗ lực của ngoại giao đa phương để có một lập trường mạnh mẽ với Trung Quốc liên quan đến các cuộc tranh chấp chủ quyền trên Hoa Đông và Biển Đông. Trong bài phát biểu một trường đại học ở Bangkok trước khi sang thăm Hà Nội, Ngoại trưởng Kishida tuyên bố “hòa bình và ổn định” là một điều kiện tiên quyết đối với thịnh vượng kinh tế, bao gồm nguyên tắc cơ bản là “pháp quyền”, được thể hiện rõ qua “an ninh hàng hải”. Ông Kishida kêu gọi lập ra một bộ quy tắc ứng xử, với mục đích giải quyết tranh chấp trên Biển Đông (COC). Nhật Bản đã tăng cường hỗ trợ hàng hải cho cả Việt Nam lẫn Philippines trong các bước được coi là “sự xoay trục về hàng hải” của Nhật Bản về phía Đông Nam Á.

Sự chuyển động dồn dập của địa chính trị khu vực châu Á – Thái Bình Dương và những nỗ lực của cả hai bên, hy vọng cuộc viếng thăm Việt Nam vào tháng 5 này của Tổng thống Barack Obama sẽ đánh dấu một giai đoạn mới của quan hệ Việt – Mỹ, từ đối tác “toàn diện” đến hợp tác “chiến lược” là điều rất có thể.