1. Cụm từ “nhà văn ma” (ghostwriter) lần đầu tiên được dùng ở Mỹ vào đầu thập niên 1920, và từ lâu thuật ngữ này đã được giới học thuật thế giới dùng. Lạ, đến hôm nay Việt Nam vẫn chưa có một bài viết chuyên sâu phân tích về hiện tượng ở thế giới chữ nghĩa không thể thiếu này. Các nhà báo Việt Nam hay định danh cho ghostwriter là “người viết thuê”, hay “cây bút ở trong bóng tối”.

Thế nào là một nhà văn ma? Thuật ngữ “nhà văn ma” chỉ định là người viết được thuê, hay một tác giả cho thuê [“an author for hire” kiểu như nhà cho thuê] để làm ra một tác phẩm văn học, một bài báo, bài diễn văn, hoặc các văn bản khác đứng tên, hoặc được cho là của tác giả không phải là mình.

Như vậy Georges Simenon - cha đẻ của nhân vật Thanh tra Maigret - được cho là người viết cực nhanh, bình quân 11 ngày xong một cuốn tiểu thuyết, đã kí rất nhiều bút danh khác nhau, không thể gọi là một nhà văn ma. Nhiều cuốn sách được viết với ý định thử nghiệm, hay tôi luyện ngòi bút để làm ra tác phẩm “giá trị” hơn. Một nhà văn phụ trách một trang mạng văn chương đã kí hơn 30 bút danh khác nhau để đăng thơ hay truyện ngắn, viết phản hồi, tranh luận – lắm lúc chính chúng tranh luận với nhau, cũng không phải là nhà văn ma. Người gõ bàn phím này cố ý làm vậy để tạo không khí cho mạng văn chương kia, lôi cuốn người đọc lẫn các tác giả “thực” khác vào cuộc.

Cả hai trường hợp, các sản phẩm ấy vẫn thuộc bản quyền của một nhân vật đẻ ra chúng.

Nhà văn ma ngược lại, họ “bán” bản quyền một phần hay toàn phần cho “tác giả”. Riêng tác giả Trần Dân Tiên với Những mẩu chuyện về đời hoạt động của Hồ Chủ tịch xuất bản lần đầu tại Trung Hoa năm 1948 và tại Paris năm 1949, sau đó được tái bản nhiều lần không ít nhà nghiên cứu cho là của chính Hồ Chí Minh; nữa: T. Lan với Vừa đi đường vừa kể chuyện xuất bản lần đầu vào năm 1950, được cho là bút danh khác của Hồ Chí Minh, khó có thể gọi là sản phẩm của “nhà văn ma”.

Rõ hơn, có thể đinh nghĩa “nhà văn ma”, là “người viết được/ cho thuê” để viết một phần hay toàn phần công việc, câu chuyện của/ về người khác, cho người khác, đứng tên tác giả khác, còn mình thì vô danh hay rất mờ nhạt.

2. Những nhân vật nổi tiếng, các nhà lãnh đạo chính trị, các nhà làm phim là thành phần ưa nhờ đến nhà văn ma hơn cả. Câu chuyện của họ gợi ý nhà xuất bản về kì vọng vào việc tiêu thụ sách. Cả những con người bình thường nhưng có trải nghiệm một/ một vài kinh nghiệm được cho là phi thường có khả năng lôi cuốn người đọc theo dõi câu chuyện cũng hay được nhà xuất bản tìm đến. Một nhân vật nổi tiếng như Hillary Clinton không có thời gian cho câu chuyện của mình. Hơn nữa, đâu phải chính khách nào cũng có tài ngôn ngữ như [cố] Thủ tướng Anh Winston Churchill, một lãnh tụ đầy quyền lực đồng thời là “bậc thầy của ngôn ngữ tiếng Anh” khả năng “mang lại niềm hy vọng cho hàng triệu con người” thông qua những cuốn sách viết về lịch sử đương đại, - như nhận định của Viện Khoa học Hoàng gia Thụy Điển khi trao giải Nobel Văn chương cho ông.

Còn con người có trải nghiệm phi thường thường lại thiếu kĩ năng viết. Henry Charrière chẳng hạn, nếu tác giả này không có kĩ năng văn chương, câu chuyện Papillon Người tù khổ sai cũng có thể nhờ đến nhà văn ma, vẫn thu hút được khối lượng lớn độc giả theo dõi. Nhà xuất bản biết điều đó, và họ làm cầu nối “tác giả” tương lai ấy với nhà văn ma.

Dĩ nhiên không riêng gì khuôn mặt nổi tiếng, hay nhân vật của công chúng mà cả con người bình thường có nhu cần thể hiện bản thân, để biện minh cho mình về mặt đạo đức với cộng đồng rộng lớn hơn, hoặc họ xem câu chuyện họ là giá trị, cũng cậy đến nhà văn ma. Ở chiều hướng ngược lại, các nhà văn tiếng tăm, nhất là tác giả của bộ truyện nhiều tập, đến thời điểm nào đó - khi già yếu không thể trụ nhiều giờ liền ở bàn viết, hay bận công việc khác - vẫn sử dụng nhà văn ma để viết tiếp bộ truyện của mình. Ở trường hợp này, nhà văn ma thay vì tìm kiếm thông tin/ tư liệu từ nhân vật thuê mình, anh/ chị ta chỉ cần cần thâm nhập vào không khí tác phẩm trước đó, bắt trúng nhịp với câu chuyện, và thể hiện đúng phong cách tác giả của nó, là ổn.

3. Nhà văn ma can dự vào câu chuyện “tác giả” tới đâu?

Mức độ thấp nhất, là gọt giũa bản thảo đã được viết trước đó, cho tươm tất hơn, và hoàn chỉnh nó. Ở mức độ cao hơn, nhà văn ma có thể viết lại từ bản thảo thô, thêm thắt, cải tiến để thành một tác phẩm như hai bên mong muốn. Gặp trường hợp như tác phẩm bộ nhiều tập nêu trên, nhà văn ma chỉ việc viết các tập kế tiếp theo gợi ý của tác giả.

Việc tiểu thuyết gia lãng mạn V.C. Andrews đã thuê nhà biên kịch Andrew Neiderman tiếp tục viết tiểu thuyết sau khi mất theo phong cách văn bản gốc, là một cách. Theo Wiki, từ năm 2000, nhiều tác phẩm của Tom Clancy mang tên hai tác giả ngoài bìa sách, khác điều tên Tom Clancy in lớn, còn tên nhà văn ma đứng khép nép đầy khiêm tốn dưới tên kia. Cạnh đó, không ít cuốn sách mang tên Tom Clancy được viết bởi các tác giả khác nhau dưới cùng một bút hiệu. Như hai cuốn sách đầu tiên trong tập Splinter Cell của Tom Clancy được Raymond Benson dưới bút danh David Michaels chấp bút.

Ngoài các trường hợp trên, nhà văn ma hoàn toàn tự do với công việc của mình: Thu thập tư liệu, và viết từ đầu đến cuối. Các “tác giả” chỉ có thể kiểm soát, chính sửa văn bản ở những chi tiết sai lệch hay các nhận định không như ý. Còn lại, nhà văn ma lo làm văn.

Nhà văn ma ở đâu?

Họ vô danh, vô danh mới là “ma”. Cùng lắm, họ có mặt rất lu mờ (ghosting) qua chữ in nhỏ và mờ trên bìa sách. Có khi họ không xuất hiện ở ngoài bìa, mà tên được ghi ở trang 3 bìa lót, thậm chí chỉ được nhắc qua trong một bài điểm sách, nếu họ là một nhà văn ma “có tên tuổi”. Nhà thơ, nhà báo Đinh Thu Hiền đã có mặt như thế, khi “chấp bút” viết tự truyện cho Ái Vân, Thương Tín…

Nhà văn ma có thương hiệu là vậy, còn thì một nhà văn ma không ở đâu cả. Hắn là người viết thuê chính hiệu. Hắn làm công việc của mình cho đến lúc kết thúc - kí nhiều bút danh “vô danh” khác nhau, nhận thù lao [có thể còn kéo dài khi sách tái bản tùy hợp đồng], và xong chuyện. Để làm con ma khác, hay công việc của mình.

Nói một cách hình tượng, nhà văn ma là dấu gạch nối giữa con người nổi tiếng và công chúng độc giả. Một gạch nối càng mờ càng tốt. Hắn giúp cho các nhân vật nổi tiếng tự phô diễn ở khía cạnh khác, để càng nổi tiếng hơn. Còn bản thân họ: an phận với nỗi vô danh của mình. Chính nhờ vậy, họ mới được thuê nhiều hơn, viết được nhiều hơn – qua đó, có nhiều tiền hơn. Mãi cuối đời, họ mới lộ diện, nhưng cũng rất thi thoảng. Còn đa phần, họ ẩn. Như Andrew Crofts, là tác giả ma bestseller “nổi tiếng”, người từng viết non trăm tác phẩm về những nhân vật nổi tiếng và đã kiếm bộn tiền qua chục triệu bản sách bán ra, rồi sau 40 ẩn mình trong bóng tối, đã bất ngờ lộ diện qua tác phẩm tự thú Confessions of a Ghostwriter.

Qua tác phẩm ăn khách này, độc giả mới nhận diện rõ hơn về công việc và tâm thế của các nhà văn ma. Ông kể mình viết thuê tất, từ cuộc đời ngôi sao điện ảnh cho đến cầu thủ bóng đá, từ câu chuyện của kẻ đánh bom liều chết cho đến các nhà lãnh đạo thế giới, và cả cô gái điếm hay đứa trẻ bị ngược đãi. Ông thâm nhập vào mọi ngõ ngách của cuộc sống, từ lâu đài cho đến nhà thổ, và sống trong thế giới vừa huyền ảo vừa quyến rũ. Trong tác phẩm tự thú này, Andrew Crofts cho người đọc biết cảm giác như thế nào khi trở thành một tác giả vô hình, loài sinh linh vô danh nhưng luôn có trong tay vé hạng nhất để đi du lịch bất cứ đâu và được phép hỏi bất cứ câu hỏi nào hắn thích. Nhà văn ma cừ khôi luôn được các nhà xuất bản lớn ưu ái là vậy, nhuận bút có thể tính trang, đếm chữ mà nhân lên; chứ “cây bút cho thuê” thuần túy thì quá ư bèo bọt nghề, sống được qua ngày là may.

Confessions of a Ghostwritercung cấp một cái nhìn đa diện, nhiều chiều, lắm góc khuất vào thế giới riêng tư ít người có thể có được.

Kết. Văn chương Âu Mỹ - qua lịch sử tương đối dài của nghề - có nhiều nhà văn ma, đủ loại đủ tầm. Đã được biết đến, hay mãi mãi vô danh. Rồi khi thế giới trở thành một làng, làng toàn cầu (global village), và khi nhu cầu biết về cuộc đời của nhân vật nổi tiếng, hay cuộc phiêu lưu mạo hiểm kì thú, thì nghề của nhà văn cho thuê càng phát triển. Và trên thực tế, các cuốn sách ra lò từ nhà văn ma luôn thuộc hàng tác phẩm ăn khách.

Việt Nam thì sao? Chắc chắn có không ít nhà văn ma, ở đó trường hợp Đinh Thu Hiền chỉ là một điển hình lộ diện. Còn lại, do ta chưa có một điều nghiên nghiêm túc, nhất là ta chưa có một Andrew Crofts với lời tự thú về nghề và nghiệp của một nhà văn ma đúng nghĩa, nên ta cứ mơ mơ hồ hồ về nó, như về một loài ma xa lạ vậy.

Bao giờ?

TFN, mùa mưa năm 2017