Nhưng con người ấy lại là một nhà nghiên cứu nghiêm túc, lập luận khúc chiết có giá trị ứng dụng và tầm dự báo. Sau này tôi đã có dịp làm việc với anh về tư tưởng Hồ Chí Minh, về vấn đề tôn giáo và dân tộc trong đổi mới…
Năm 1993 cuộc hội thảo đầu tiên về tư tưởng Hồ Chí Minh tại Huế do Đại tường Võ Nguyên Giáp chủ trì. Anh nói: Nghệ An cần phải thoát khỏi thông thường, phát biểu có tầm và nặng cân một tí. Tôi chuẩn bị bài viết và anh giúp thêm nhiều ý kiến. Bài tham luận đó đầu đề là “Dấu ấn tư tưởng nhân văn Hồ Chí Minh trên quê hương Nghệ An” được đăng ngay hàng đầu trong Kỷ yếu của Hội thảo. Nhớ lại mấy dòng vào đề đã cảm thông với sự đau đớn xót xa của đồng loại, coi như của chính mình… “Thực chất của tình thương là ở sự từ bỏ ý thức về bản thân mình, nhưng chính sự quên đi này sẽ tự tìm được bản thân mình” (Hegen). Từ tình thương “bách tính- trăm họ” của Nguyễn Trãi đến tình thương đối với dân tộc, đối với nhân loại ở Hồ Chí Minh không phải chỉ có khoảng cách thời gian của thế kỷ mà có khoảng cách biện chứng của ít nhất hai thời đại…”. Lối tư duy này đã bám chặt định nghĩa và lan tỏa vấn đề…
Ngoài giáo trình đại học, anh tham gia đóng góp nhiều đề tài địa phương như: Quá trình hình thành TP Vinh, Bản sắc văn hóa cong người Nghệ An… Về TP Vinh, chỉ riêng việc lấy ngày kỷ niệm năm sinh TP đã có nhiều ý kiến trái ngược và dù kết luận chính thống thế nào thì anh vẫn khẳng định: TP đã trải qua một quá trình vận động phát triển liên tục suốt gần 200 năm, lấy năm xuất phát của TP Vinh là năm 1804 để kỷ niệm 200 năm ra đời là phù hợp với thực tế lịch sử. Anh lập luận: phải xác định năm sinh của TP, chứ không phải lựa chọn năm sinh của TP, vì ngày sinh chính thức bao giờ cũng chỉ có 1 ngày. Điều này rất đáng chú ý và như vậy cách đặt vấn đề cần thiết trước tiên vẫn lại là phương pháp xác định…
Nghiên cứu bản chất văn hóa con người Nghệ An truyền thống và hiện đại là một vấn đề lớn trên nhiều phương diện, được tranh luận sôi nổi vào cuối thiên niên kỷ. Có quá nhiều các lĩnh vực, quá nhiều các đặc trưng… Sau điều kiện tự nhiên là con người. Con người Nghệ An trong lịch sử? Con người Nghệ An hiện nay? Đó là những câu hỏi lớn, không thể liệt kê đến từng người được. Vùng cư dân nào cũng có những con người tiêu biểu cho văn hóa và tầm tư tưởng của vùng đó. Có khi còn tiêu biểu cho cả dân tộc. Xưa nay chúng ta chỉ mới xét con người Nghệ An về các mặt kinh tế, chính trị, phong tục, văn chương đặc biệt là chống ngoại xâm, chứ chưa xét về phương diện tầm tư tưởng (trừ một vài trường hợp quá hiển nhiên). Phải có chuyển biến tư tưởng mới theo kịp thời đại, vượt qua những bước ngoặt lịch sử, đóng góp lớn cho công cuộc bảo vệ và xây dựng quê hương đất nước. Đó là cách đặt vấn đề. Và anh đã phát biểu một cách khá chu đáo về một số nhân vật cụ thể. Những con người tài hoa này không nhiều, có thể đếm trên đầu ngón tay. Xin tóm tắt những nét cơ bản:
1.Năm 1958 khi quân Pháp tấn công Đà Nẵng, đứng trước một kẻ thù văn minh, người Việt thấy cần phải canh tân đất nước để đối phó với kẻ thù. Cùng với các tên tuổi nổi danh Bùi Viện, Đặng Huy Trứ, Nguyễn Lộ Trạch… thì Nguyễn Trường Tộ quê ở Nghi lộc đã xuất hiện với tầm nhìn sáng suốt thiết kế công trình tổng thể nhưng cũng rất tỉ mỉ về công cuộc đổi mới xã hội trong thời đại ông giữa thế kỷ 19…
2.Một người Nghệ An khác quê ở Nam Đàn là thám hoa Nguyễn Đức Đạt đx được vua Tự Đức vời vào nhà Duyệt thị Tự Đức làm ba luận văn: a- Lý luận về việc dùng người. b- Lý luận về việc quản lý xã hội. c- Lý luận về nghĩa quân thần. Ông coi bản thể Vũ trụ là Thái cực với hai yếu tố âm – dương tương phản tương thành. Tư tưởng của ông có khuynh hướng biện chứng rõ rệt. Ông đã cùng học trò đối thoại về Nho giáo…
3-Sau Nguyễn Đức Đạt, đầu thế kỷ XX, Nghệ An có Phan Bội Châu là một nhân vật nổi tiếng từng chi phối lịch sử tư tưởng Việt Nam trong thời kỳ này. Ở đây chỉ xin nêu ba điểm mới về tầm tư tưởng: a- Người đầu tiên chấm dứt tư tưởng Thiên triều, ly khai hẳn để tự lập, tự tìm con đường riêng. b- Người đầu tiên nêu tư tưởng Duy tân và tổ chức Duy Tân ở Việt Nam. c- Là người đầu tiên nêu vấn đề đoàn kết quốc tế, cùng các quốc gia khác giải phóng dân tộc…
4- Sau Phan Bội Châu đã xuất hiện một nhà tư tưởng lớn của cả nước là Nguyễn Ái Quốc. Luận điểm về giải phóng dân tộc, giải phóng các dân tộc bị áp bức nổi tiếng thế giới. Đặc biệt có hai vấn đề tư tưởng vượt tầm thế kỷ: a – Cách mạng thuộc địa có tính độc lập của nó, không hoàn toàn phụ thuộc cách mạng chính quốc. b- Vấn đề dân tộc trong cách mạng vô sản (khác với quan điểm của Stalin) và lịch sử đã chứng tỏ giá trị lý luận và giá trị thực tiễn của vấn đề này trong tư tưởng của Nguyễn Ái Quốc…
5-Tư tưởng Hồ Phi Huyền (1879-1946) hình thành vào những năm 20 và được công bố trong phần Hán văn của tạp chí Nam phong từ năm 1928 với tên gọi Nhân đạo quyền hành, bản tiếng Việt được công bố năm 1934. Tổng kết các trào lưu tưởng tưởng Đông Tây, Hồ Phi Huyền đã đề xuất một thang giá trị chung cho cả loài người. Ông gọi thang giá trị đó là “mực cân của đạo ngời”. Tuy được đào tạo trong học thuyết Khổng Tử nhưng Hồ Phi Huyền đã tiếp cận được với làn sóng văn minh tư bản chủ nghĩa, tìm cách kết hợp với những giá trị tư tưởng truyền thống của người Việt Nam để xây dựng chủ thuyết của mình, có giá trị mới mẻ…
6- Cao Xuân Huy (1900 – 1983) đã hình thành hệ thống tư tưởng của mình gồm 7 vấn đề: a- Cái bi kịch của sự đồng nhất hóa. b- Phương thức chủ toàn và phương thức chủ biệt cảu tư twongr. c – Thiết vấn pháp của bản thể luận. d – Bản thể và nguyên lý đồng nhất tính. e – Vận động phát triển và không gian thời gian. g – Tri giác và thế giới. h – Do lai ý thức. Ông muốn góp phần lý giải tìm lối thoát cho cuộc khủng hoảng tư tưởng triết học châu Âu hiện đại mà cho đến nay con người vẫn còn lấy làm khuôn phép. Có thể nói Cao Xuân Huy đã xây dựng nên bộ môn Loại hình học về phương pháp luận triết học…
Nhớ lại những nội dung phong phú trong một số công trình của PGS Hoàng Văn Lân trên đây không thể không nhìn nhận những giá trị đó bám sát cách đặt vấn đề tinh tế và phương pháp luận xác đáng của anh.
Mùa thu năm 2007 tình cờ tôi được ở gần anh vài tuần ở khoa Nội A bệnh viện tỉnh. Dù chứng kiến sự mến phục của bạn bè và đông đảo sinh viên đối với anh nhưng tôi vẫn thấy anh có chút suy tư, khi ông bạn đồng nghiệp vừa tung hứng hồi ký “hạ bệ” một số trí thức Nghệ An, trong đó có anh, theo cái kiểu vờ vĩnh tầm phào che dấu những ẩn ý khó hiểu.
Tôi nói: “Bây giờ tầng lớp nào cũng có vài ba người như thế. Vị “Gà sống – Thiến sót” (GS.TS) này không là ngoại lệ!”
Anh qua đời năm 2015, khiêm nhường lặng lẽ, để lại nhân cách và trí tuệ có thừa, so với nhiều danh vị trống kèn rồm rả./.
Đại Lải – Hè 2018
Hôm nay
Hôm qua
Tất cả